HƯỚNG DẪN SƠ CỨU (FIRST AID)
KHI BỊ CÔN TRÙNG, ĐỘNG VẬT VÀ NGƯỜI CẮN TRONG LÚC SINH HOẠT NGOÀI TRỜI Lynn Ly phỏng dịch theo "The Everything First Aid"
Những hoạt động ngoài trời như làm việc, vui chơi, giải trí, du ngoạn ở trong một số hoàn cảnh , khí hậu , và thời tiết . Khí hậu nóng và lạnh đều có thể gây ra những hệ quả đối lập (adverse consequences), và những sinh vật (critters) sống bên ngoài thỉnh thoảng gây dị ứng (ngứa ngáy khó chịu) hoặc tổn thương . Cơ thể bị thiếu nước hoặc ở cao độ (thí dụ lên đỉnh núi) và ở trong một số điều kiện ngoài trời khác cũng có thể làm bạn cảm thấy suy yếu đi .
Cho dù không có vấn đề ǵ khi bạn hoạt động ngoài trời, nhưng thật quan trọng bạn biết làm ǵ để chăm sóc hoặc trợ giúp những người bị chấn thương, bị bệnh tật bất ngờ .
I) BỊ CÔN TRÙNG, LOÀI VẬT VÀ NGƯỜI CẮN
Nhiều loại côn trùng và các sinh vật khác, bao gồm cả con người, gây ra các vết cắn và vết châm chích có thể cho cảm giác không thoải mái hoặc đe dọa tính mạng từ nhẹ nhẹ đến trung b́nh. Điều quan trọng là biết làm ǵ, làm thế nào để trị liệu, và khi nào th́ cần t́m kiếm đến trợ giúp từ chuyên gia y tế để trị liệu bất kỳ thương tổn tàng ẩn bên trong.
1) B̉ CẠP CẮN (SCORPION BITES)
Ḅ cạp là loại côn trùng nhiều chân có h́nh dạng giống tôm hùm (lobster-like arthoropods) nằm trong xếp loại côn trùng có nọc độc (arcahnid class, cùng loài nhền nhện = spider class), có một ng̣i / kim xoăn ở phần cuối nơi đuôi, và chúng thường được t́m thấy ở vùng sa mạc phía Tây Nam của Mexico (nước Mễ Tây Cơ). Những vết chích / đốt của bọ cạp dường như không có khả năng gây tử vong và dễ dàng điều trị, nhưng lại nguy hiểm cho trẻ nhỏ và người già hơn . Những triệu chứng bao gồm đau nhức ngay lập tức (immediate pain), nóng rát (burning), sưng tấy chút chút (minor swelling) và cảm giác tê (numb) hoặc ngứa ran (tingling sensation).
Những buớc sau đây cần nên thực hiện để trị liệu vết ḅ cạp cắn:
1. Rửa vùng bị ḅ cạp cắn bằng xà pḥng / xà bông và nước
2. Dùng túi trườm lạnh đặt lên vùng bị ḅ cạp cắn trong ṿng 10 phút , nếu cần thiết th́ lập đi lập lại việc trườm lạnh vùng bị cắn với khoảng cách giữa các lần trườm lạnh là 10 phút .
3. Gọi điện thoại đến trung tâm kiểm soát chất độc (the Poison Control Center), hay đi bệnh viện khi có bất kỳ triệu chứng nghiêm trọng ǵ
2) BỌ VE CẮN (TICK BITES)
Những người sống vùng rừng cây hay đồng cỏ, hay những người dành thời gian vui chơi giải trí ở những khu vực này th́ dễ bị bọ ve cắn . Loài côn trùng nho nhỏ này sống bằng cách hút máu các loài động vật có vú (mammals) thí dụ như hươu nai (deer), loài gậm nhấm (rodents), thỏ (rabbits) và có thể truyền bệnh từ động vật sang người .
Việc sơ cứu (first aid) những vết bọ ve cắn bao gồm loại bỏ con bọ ve đang bu bám ngay lập tức để tránh những phản ứng từ vết cắn và giảm thiểu tối đa các loại bệnh nhiễm trùng do bọ ve gây ra thí dụ bệnh Lyme, bệnh nóng sốt Colorado bọ ve (Colorado tick fever), bệnh nóng sốt được phát hiện ở núi đá (Rocky Mountain Spotted fever)
Để tháo bỏ con bọ ve bu bám trên người , hăy làm như sau:
1. Dùng cây nhíp (tweezers) hay cây kẹp nhỏ nhỏ cong cong hay thẳng thẳng (small curl or flat forcepts) kẹp lấy đầu con bọ ve và càng cận sát nơi da đang bị con bọ ve cắn càng tốt, rồi nhẹ nhàng kéo ra, đừng bóp nát hay xoay vặn con bọ ve
2. Rửa vùng bị bọ ve cắn bằng xà pḥng / xà bông và nước.
3. Bôi thuốc Antihistamine hoặc loại 1% hydrocortisone cream (loại kem chứa 1% chất hydrocortisone)
Cần phải có sự chăm sóc y tế chuyên nghiệp , nếu con bọ ve cắn quá sâu và bạn không thể tháo gỡ nó ra được, hoặc bạn đang ở trong khu vực được thông báo là có nhiều nguy cơ bị bệnh lyme, hoặc bạn có triệu chứng nóng sốt hay triệu chứng cảm cúm , hoặc bạn có trải nghiệm bắp thịt trở lên suy nhược, tê liệt (paralysis) , hoặc nổi vết tṛn đỏ trên da gọi là "phát ban mắt ḅ" (the bull's eye rash) là đặc chưng của bệnh Lyme .
CẢNH BÁO !!!
Đừng bao giờ bôi petroleum jelly (vaseline), rượu cồn ( alcohol ) ahy ammonia lên con bọ ve - chúng sẽ cắn chặt sâu vào da hơn. Nếu bạn đang ở trong vùng cảnh báo có nhiều nguy cơ bệnh Lyme mà bị bọ ve cắn, bạn nhất định phải phone báo bác sĩ để được tư vấn và ngay lập tức được chăm sóc và điều tri bao gồm việc sử dụng thuốc kháng sinh
Triệu chứng bệnh cúm heo tương tự bệnh cúm người (human flu): nóng sốt, ho, đau cổ họng, rêm ḿnh mẩy, nhức đầu, ớn lạnh, mệt mỏi. Có người tiêu chảy và ói mửa.
Những trường hợp bệnh nặng gây sưng phổi, suy hô hấp và chết.
Như bệnh cúm người, cúm heo có thể khiến những bệnh kinh niên chúng ta đang mang (bệnh tim, bệnh phổi, bệnh thận, tiểu đường, …) nặng hơn.
Người bệnh cúm heo có khả năng lây cho người khác đến 7 ngày kể từ khi bắt đầu có triệu chứng. Các cháu bé có thể lây truyền với thời gian lâu hơn.
Chữa trị
Trung Tâm Kiểm Soát và Ngừa Bệnh (CDC) khuyên chúng ta dùng thuốc Tamiflu (oseltamivir) hoặc thuốc Relenza (zanamivir) để chữa những trường hợp bệnh cúm đă được xác định hoặc nghi ngờ là cúm heo.
Các thuốc này cần có toa bác sĩ. Thuốc ngăn cản sự sinh sôi nảy nở của siêu vi trong cơ thể chúng ta, nên cần được dùng sớm trong ṿng 2 ngày đầu khi mới có triệu chứng. Rủi bị cúm heo, dùng thuốc, bệnh có thể sẽ nhẹ hơn và chúng ta thấy mau khỏe hơn, ít bị những biến chứng nguy hiểm của căn bệnh.
Giáp trạng (thyroid gland) là một tuyến nhỏ h́nh móng ngựa, nằm ở trước cổ, phía dưới cục xương lộ ra.
Tuyến tiết kích thích tố thyroxine. Tên khoa học của thyroxine lằng nhằng, nên người ta hay gọi tắt nó là T4. Không chất nào trong cơ thể có tác dụng đa năng như T4. Nó điều khiển sự biến dưỡng của các cơ quan trong cơ thể, thúc đẩy mọi tế bào làm việc, kiểm soát sự sử dụng năng lượng, cung cấp các chất cần cho sự hoạt động của tế bào. Nó c̣n ảnh hưởng đến sự khôn lớn và trưởng thành của tất cả các tế bào.
Trên óc ta, có một tuyến, gọi tuyến năo thùy (pituitary gland). Tuyến này thuộc hàng giám đốc, giám thị và đốc thúc các tuyến khác làm việc. Tuyến năo thùy tiết những chất có tác dụng kích thích những tuyến dưới quyền: giáp trạng, thượng thận (adrenal glands), buồng trứng (ovaries), dịch hoàn (testicles), ... Trong những chất ấy, có chất TSH (thyroid stimulating hormone), làm công việc kích thích tuyến giáp trạng, thúc đẩy tuyến giáp trạng chăm chỉ tiết đủ T4 cho cơ thể. Nhờ sự tận tụy của tuyến năo thùy, ḍm chừng và thúc đẩy tuyến giáp trạng, cơ thể ta luôn có đủ T4 để hoạt động, và khi thử máu, ta thấy cả T4 lẫn TSH đều b́nh thường, không tăng cao hay xuống thấp. Tuyến năo thùy cũng điều động các tuyến quan trọng khác của cơ thể với cơ chế tương tự.
Giá cứ điều ḥa như thế, kể cả những việc khác của cuộc đời. Được vậy th́ sướng quá, mọi người sinh ra, mạnh khỏe, ngao du cơi thế đủ ba vạn tám ngh́n ngày, rồi một đêm nằm ngủ không dậy nữa, êm đềm ra khỏi cuộc đời. Nhưng tuyến giáp trạng nó lại hay gây rắc rối, cho cuộc đời ta thêm phiền. Nhất là ở phụ nữ. Nó có thể trở thành cường (hyperthyroidism), suy (hypothyroidism), hoặc chẳng cường, chẳng suy, nhưng cứ lừng lững to lên thành bướu lành, hoặc ung thư. Đă vậy, thỉnh thoảng nó c̣n bị viêm (thyroiditis).
Trong bài này, ta bàn về “bệnh cường giáp trạng” (hyperthyroidism), t́nh trạng tuyến hoạt động mạnh quá.
Có đến ba bốn kiểu cường tuyến giáp trạng: toàn thể tuyến cùng cường, cùng tiết ra nhiều T4 và to lên; có khi toàn tuyến không to lên, nhưng nổi một hoặc nhiều cục u lổn nhổn và chất T4 chỉ tiết nhiều hơn b́nh thường ở những chỗ trong tuyến có các cục u này (toxic adenoma hay toxic multinodular goiter). Lại có khi tuyến giáp trạng cường, âm thầm tiết nhiều T4, nhưng chẳng to lên tí nào (nhiều vị có tuổi bị cường giáp trạng loại này). Loại cường tuyến giáp trạng nhiều nhất là loại toàn thể tuyến cùng cường và to lên. Loại bệnh này chiếm đến 90% các trường hợp cường tuyến giáp trạng, có tên đặc biệt là “bệnh Graves”, hay “bệnh Basedow”.
Nguyên nhân
V́ đâu lại có bệnh cường tuyến giáp trạng?
Nguyên nhân gây bệnh c̣n nhiều chỗ mù mờ, nhưng trong loại bệnh cả tuyến cùng cường và to lên (bệnh Graves hay bệnh Basedow), người ta cho rằng v́ lư do nào chưa rơ, tự dưng, cơ thể tạo ra những kháng thể có tác dụng kích thích (thyroid-stimulating antibodies), giả dạng TSH, đến bám vào các tế bào của tuyến giáp trạng, chỗ b́nh thường TSH vẫn hay bám vào để điều ḥa sự làm việc của tuyến giáp trạng (TSH receptors). Bám trụ nơi những chỗ ấy, chúng bắt chước TSH, đánh lừa, thúc đẩy tuyến giáp trạng hoạt động mạnh bất thường, tiết ra nhiều chất T4 quá. Đời đâu cũng đầy những lừa đảo.
Khi tuyến giáp trạng tiết ra quá nhiều chất T4, bộ máy cơ thể ta sẽ chạy nhanh hơn. Máy chạy nhanh, tỏa nhiều nhiệt, nên người bệnh lúc nào cũng nóng nảy, kém chịu nóng (heat intolerance), toát mồ hôi, tinh thần căng thẳng, mất ngủ, tính t́nh thất thường, lúc nóng lúc nguội, tay chân run rẩy. Người bệnh ăn nhiều mà vẫn xuống cân, yếu mệt, tim đập nhanh, hồi hộp, khó thở, tiêu chảy, kinh ra ít. Các bắp thịt tay chân yếu, mất sức, biểu hiệu rơ nhất khi lên thang. Nhiều trường hợp, mắt họ thành to, lộ.
Nơi người lớn tuổi, triệu chứng cường giáp trạng thường mơ hồ: xuống cân, yếu mệt, buồn sầu, ... Có khi những triệu chứng về tim lại nhiều hơn: tim đập thất nhịp, suy tim, đau ngực, ... Bệnh tuyến giáp trạng xảy ra khá thường ở các vị lớn tuổi, triệu chứng hay mơ hồ, nên khi các cụ có bất cứ triệu chứng chi khác lạ, nhất là khi các cụ có suy tim, hoặc tim thất nhịp, nếu cần thử máu để t́m hiểu vấn đề, thường bác sĩ cho thử cả T4 và TSH.
Sự định bệnh dựa vào triệu chứng người bệnh kể bác sĩ nghe, sự thăm khám, thử nghiệm đo các chất T4, TSH trong máu, và nếu cần, chụp phim “thyroid uptake”.
Khi thăm khám, người cường tuyến giáp trạng trông có vẻ căng thẳng, không yên. Da dẻ sờ thấy ấm và ẩm, ḷng bàn tay hồng đỏ (palmar erythema). Các móng tay hay bị tróc cao (nailbed separation), nhất là ở ngón đeo nhẫn. Tóc họ mảnh, và mướt như lụa (silky). Lưỡi cùng các ngón tay họ run run. Mắt họ tṛn to, ít nháy, khi nh́n lên không thấy có vết nhăn vùng lông mày. Các bắp thịt tay trên, các bắp thịt đùi thử thấy yếu (proximal muscle weakness). Những dấu chứng kể trên sẽ thuyên giảm với sự chữa trị.
Tuyến giáp trạng khám thấy to đều (99% các trường hợp cường tuyến giáp trạng ở người trẻ), có khi nổi cục, cũng có khi vẫn b́nh thường, không to (ở 20-50% các vị có tuổi bị cường giáp trạng, tuyến giáp trạng không to lên).
Khi thử máu, thấy chất T4 trong máu lên cao, trong khi chất TSH trong máu lại rất thấp (v́ tuyến năo thùy thấy chàng giáp trạng nghe người xúi dại, đă sản xuất quá nhiều T4, nên thương t́nh, vội bớt tiết TSH đi, chẳng lẽ vẫn tiết ra TSH nhiều như trước, thêm việc cho chàng giáp trạng). Khi làm “Radioactive Iodine Uptake”, phim chụp tuyến giáp trạng sau khi cho người bệnh dùng chất Iodine, thấy tuyến giáp trạng hấp thụ chất Iodine phóng xạ nhiều hơn b́nh thường.
Một bệnh hay gây những triệu chứng tương tự như bệnh cường tuyến giáp trạng, là bệnh “căng thẳng tâm thần” (anxiety): cũng bứt rứt, hồi hộp, hay run rẩy tay chân, cảm thấy yếu, mệt, ... Thăm khám và thử máu có thể phân biệt hai bệnh. Da người căng thẳng tâm thần giá lạnh, trong khi da người cường giáp trạng sờ ấm, ẩm. Người căng thẳng tâm thần, nếu xuống cân, v́ chán ăn (anorexia), trong khi người cường tuyến giáp trạng ăn vẫn ngon, ăn nhiều là khác, nhưng vẫn xuống cân. Khi thử máu, T4 và TSH của người căng thẳng tâm thần b́nh thường, v́ họ có bị cường giáp trạng đâu.
Bài kỳ sau, chúng ta sẽ bàn đến việc chữa trị bệnh cường giáp trạng.
Nhiều bệnh do thức ăn, nước uống có thể làm những ngày Hè ta kém vui. Chúng gây tiêu chảy, đau bụng, đầy hơi, ăn không ngon miệng, có khi ói mửa, nóng sốt.
Trời thương, đa số những trường hợp tiêu chảy gây do siêu vi (virus), hoặc vi trùng (bacteria) hiền, sẽ mau chóng thuyên giảm trong ṿng vài ngày, khi các siêu vi, vi trùng gây bệnh, cùng độc tố (toxins: chất độc do chúng tạo ra) của chúng ra khỏi đường tiêu hóa ta. Nhưng cũng có khi bệnh nặng, khiến ta khổ sở, không chừng c̣n đi nằm nhà thương.
Làm thế nào để biết bệnh nhẹ hay nặng? Hai câu hỏi đặt ra giúp ta lượng định vấn đề:
- Các triệu chứng có mau chóng thuyên giảm trong ṿng 1-2 ngày?
- Có máu trong phân không, hoặc bạn nóng sốt, đau bụng dữ quá, c̣n buồn nôn, ói mửa, và có dấu chứng cơ thể thiếu nước (dehydration)?
Nếu triệu chứng của bạn mau chóng thuyên giảm trong ṿng 1-2 ngày, trong phân bạn không có máu, bạn chẳng nóng sốt, đau bụng cũng vừa phải, không buồn nôn hoặc ói mửa nhiều, trông c̣n hồng hào, ướt át lắm, ta chả lo. Bạn nghỉ ngơi, ăn uống nhẹ, dùng ít thuốc đau bụng, tiêu chảy, hoặc thuốc chống ói nếu cần. Nhiều phần, viêm đường tiêu hóa do nhiễm trùng (infectious gastroenteritis) sẽ chào từ giă bạn sau vài ngày. C̣n nếu triệu chứng nặng hoặc dây dưa, ta sẽ phải t́m hiểu, truy lùng nguyên nhân gây rối.
Nói dại, triệu chứng của bạn nặng quá, hoặc dây dưa nhiều ngày không bớt?
Buồn nôn và ói mửa, có khi tiêu chảy, trong ṿng 6 tiếng sau khi ăn, thường do trúng độc gây bởi vi trùng Staphylococcus aureus. Bạn có thể khó chịu dữ lắm, nhưng rồi sẽ bớt dần. Bệnh thường chỉ hành bạn trong ṿng 12 tiếng, rất hiếm khi trở nặng, gây những biến chứng nguy hiểm. Vi trùng Staphylococcus aureus hiện diện khắp nơi, nhất là ở những thức ăn đă hư thúi.
Đau bụng, tiêu chảy 8-16 tiếng sau khi ăn thức ăn nhiễm độc, thường do những vi trùng như Clostridium perfringens, hoặc Bacillus cereus. Những con này chậm chạp, vào đường tiêu hóa của ta một thời gian, mới sinh sôi nảy nở và tạo các độc tố. Được cái, ít khi chúng hành ta quá 24 tiếng đồng hồ.
Hiểm độc hơn, các con như Salmonella, Shigella, Campylobacter, và Vibrio parahaemolyticus gây những triệu chứng nặng, thường kèm nóng sốt, sau khi chúng âm thầm phục kích trong đường tiêu hóa của ta đến 16-48 tiếng, kể từ lúc ta ăn phải những thực phẩm có chúng. 16-48 tiếng sau, chúng mới chính thức khai chiến. Cuộc chiến chúng gây ra cũng kéo dài lâu hơn. Chúng xâm nhập và tấn công ruột, nên trong phân ta có ít máu. Nhưng nếu máu ra nhiều quá, đỏ ḷm cả phân, th́ có lẽ thủ phạm lại là con E. coli, ḍng gây chảy máu (hemorrhagic strain).
Một bệnh sử du lịch rất quan trọng. Bạn vừa trở về từ Việt Nam, và nay bị tiêu chảy? Thế th́ nhiều thứ tranh nhau gây chứng tiêu chảy của bạn lắm lắm. Ngoài các siêu vi, vi trùng, c̣n các kư sinh trùng (như giun kim, giun đũa, kư sinh trùng kiết lỵ, kư sinh trùng Giardia, Cyclospora, ...) có thể làm phiền bạn. Rất nhiều thức ăn ở Việt Nam, kể cả các rau trái, chứa những thứ này. Bạn có ngờ chăng, nước đá (ice) ở đấy cũng có thể gây bệnh. Bạn nhớ chỉ uống nước đă đun sôi đủ 5 phút, hoặc uống nước sạch chế sẵn trong các b́nh (bottled water).
Kư sinh trùng Giardia ở Mỹ cũng có, sẵn sàng tấn công những người đi cắm trại rồi uống nước suối cho mát, hoặc dùng nước suối đánh răng cho tiện.
Nếu năy giờ chúng ta vẫn chưa đoán được nguyên nhân gây chứng tiêu chảy, đau bụng, ói mửa, nóng sốt, ... của bạn, xin bạn cho biết thêm, thời gian gần đây, bạn có dùng những thức ăn không nấu nướng kỹ, hoặc đồ biển (shellfish), trứng, gà vịt, đă không trữ trong tủ lạnh đàng hoàng?
À, thưa bạn, gần đây bạn có dùng trụ sinh ǵ không? Trong ruột ta, nhiều vi trùng, bạn và thù, sống chung ḥa b́nh, kềm chế lẫn nhau. Các trụ sinh, kể cả “Ampi”, có thể giết bớt những vi trùng bạn, khiến những vi trùng thù không ai kiềm chế, thừa cơ hoành hành. Trong cái đám giặc nổi lên như vậy, nguy hiểm nhất là con Clostridium difficile, có khi làm bạn tiêu chảy, đau bụng, nóng sốt đến phải vào nhà thương. Nhận diện con này và diệt nó không khó (bằng thuốc trụ sinh Vancomycin hoặc Flagyl), nếu ta nghĩ đến nó. Bạn thấy đấy, nếu cứ dùng trụ sinh bừa băi theo thói quen, chỉ có hại.
Và, bạn có thường dùng những thuốc chống chất acid (antacids) như Maalox, Mylanta, Tumbs, ...? Thuốc chống acid có thể gây tiêu chẩy, và đường tiêu hóa của người dùng thuốc chống acid lâu ngày cũng dễ bị các vi trùng phục sẵn trong thức ăn tấn công.
Như đă bàn ở trên, với các triệu chứng tiêu chảy, đau bụng, buồn nôn, ói mửa, ... nhẹ do nhiễm trùng đường tiêu hóa của bạn vào mùa này, ta không cần làm trắc nghiệm, và thử, cấy phân để cố truy nguyên kẻ thù phá bạn làm ǵ. Đằng nào rồi bạn cũng sẽ mau chóng thuyên giảm trong ṿng vài ngày. Nhưng nếu bạn bị nặng, trông bạn yếu quá, hoặc bạn đang mang thêm những bệnh hoặc dùng những thuốc khiến sức đề kháng cơ thể suy giảm, việc làm trắc nghiệm và thử, cấy phân là cần thiết, để ta c̣n định liệu việc chữa trị.
Về mặt chữa trị, dù bạn bị tiêu chảy nhẹ thôi, bạn cũng chỉ nên dùng các thức lỏng (clear fluids) như nước cháo, nước 7-up, Kool-Aid, Popsicles, Gatorade, Jello, trà đường (weak tea with sugar), không nên ăn thức ăn đặc. Ăn ít bánh crackers mặn mặn cũng được.
Nếu bạn bị nặng, bắt đầu đi tiểu ít đi, hoặc xuống cân, mất hơn 5% sức nặng cơ thể, bạn cần được chữa với những dung dịch đặc biệt, như Pedialyte, để bù lại cho cơ thể nước, và các chất điện giải đă mất. Ta cũng có thể dễ dàng tự chế lấy một dung dịch để dùng bằng cách pha 1 muỗng cà-phê muối, 1 muỗng cà-phê nước baking soda, 4 muỗng cà-phê đường vào 1 quart nước uống (1 quart tương đương với gần 1 lít). Trường hợp bạn bị nặng quá lắm, nhất là cứ ăn uống vào, lại ói ra, bạn cần vào nhà thương để được truyền các dung dịch cần thiết qua đường tĩnh mạch (intravenous fluids).
Các thuốc cầm tiêu chảy như Imodium, Pepto-Bismol dùng được trong những trường hợp nhẹ. Những trường hợp nặng, thuốc cầm tiêu chảy giữ các độc tố lại lâu trong đường tiêu hóa, khiến bệnh thêm nguy hiểm. Chất subsalicylate trong thuốc Pepto-Bismol c̣n làm sự nhận diện vi trùng trong phân thêm khó khăn.
Trụ sinh có cần hay không? Triệu chứng nếu nhẹ, ta không cần đến trụ sinh. Những trường hợp nặng, chúng ta hay dùng thuốc trụ sinh Cipro để chữa, và bác sĩ sẽ thử, cấy trùng phân cho bạn hầu truy t́m nguyên nhân. Khi có kết quả thử phân, tùy nguyên nhân gây bệnh t́m ra, ta sẽ đổi thuốc hoặc tiếp tục dùng Cipro. Cipro cũng là thuốc rất tốt để dùng khi bị tiêu chảy trong lúc về Việt Nam có việc.
Năm 1993, có 4 em bé ăn hamburger “Jack in the box” chết v́ hamburger không nướng chín đủ. Thủ phạm là vi trùng E. coli O157:H7.
Vi trùng này sinh sống trong ruột của ḅ, ra theo phân, có thể lây nhiễm, xâm nhập thịt ḅ trong quá tŕnh làm hamburger. Trong vụ “Jack in the box” năm 93, hamburger nướng không kỹ, vi trùng không bị diệt hết trong miếng hamburger, tấn công người ăn, gây tiêu chảy ra máu đỏ và hội chứng tiêu huyết-hư thận (hemolytic-uremic syndrome: hồng huyết cầu vỡ trong máu, thận bị suy) có khi đưa đến chết người. Sau vụ này, các tiệm bán fast food đă cẩn thận hơn, nấu nướng thức ăn kỹ hơn.
Tuy thịt dễ nhiễm vi trùng E. coli, rau trái cũng có thể đem vi trùng E. coli đi reo họa nơi nơi, nếu rau trái, do sao đó, dính phải phân ḅ. Sữa ḅ chưa khử trùng bằng phương pháp pasteurization (unspasteurized milk) là một nguồn truyền nhiễm khác.
Đặc điểm của tiêu chảy gây do vi trùng E. coli O157:H7 là phân lỏng, đỏ ḷm những máu (frank bloody diarrhea). Nếu nghi tiêu chảy do vi trùng này, ta cần thử máu t́m xem có hiện tượng tiêu huyết không - khởi đầu bằng sự kiện số lượng các tiểu cầu (platelet) trong máu suy giảm, rồi tế bào hồng huyết cầu trong máu cứ vỡ ra - và thận có bị suy hay không.
Hiện chưa trụ sinh nào có khả năng dọa được vi trùng này, đuổi nó ra khỏi cơ thể người bệnh sớm hơn.
Thịt gà và trứng
Ở Mỹ, hàng năm có 2.000 trường hợp nhiễm trùng tiêu hóa gây do vi trùng Salmonella. Vi trùng Salmonella có thể gây bệnh nặng với nóng sốt, ói mửa, đi tiêu ra máu. Có con trong nhóm này gây h́nh thức bệnh thương hàn.
Vi trùng Salmonella, ḍng hay gây nhiễm trùng tiêu hóa ở Mỹ (Salmonella enteritidis) sinh sống trong ruột của gà, do vậy, lây nhiễm và nảy nở luôn trong trứng gà.
Thích ăn gà, bạn nhớ nấu chín thịt gà ở nhiệt độ 180 độ F (82.2 độ C). Nhồi thức ǵ trong gà, món nhồi cũng nên được hấp nóng trước ở nhiệt độ 150 độ F. Trứng cũng phải nấu chín kỹ trong ngoài. Những vị thích soda hột gà sống, hoặc thích châm kim hai đầu trứng, rồi mút trứng sống... cho bổ, nghe vậy chắc buồn lắm, nhưng biết sao.
Thường ta không dùng trụ sinh để chữa nhiễm trùng tiêu hóa gây do vi trùng Salmonella, các triệu chứng sẽ dần bớt khi đường tiêu hóa ta tự trong sạch hóa, đẩy hết vi trùng ra ngoài. Nhưng trụ sinh cần trong những trường hợp cơ thể yếu, không tự kháng cự được như ở trẻ sơ sinh, các vị lớn tuổi, người có bệnh tim mạch, bệnh liệt kháng (AIDS), ...
H́nh thức bệnh thương hàn (do vi trùng Salmonella typhimurium) nguy hiểm hơn, v́ vi trùng từ ruột có thể vào máu gây nhiễm trùng máu, cần chữa bằng trụ sinh. Bệnh thương hàn ít xảy ra tại Mỹ, song xảy ra khá thường tại Việt Nam ta. Nếu bạn mới từ Việt Nam về, cứ nóng sốt, đau bụng, tiêu chảy hoài không hết, thương hàn là một trong những bệnh ta cần nghĩ đến. Thương hàn đôi khi làm thủng ruột.
Về Việt Nam có việc, định ở lâu hơn 2 tuần, bạn nên ngừa bệnh thương hàn bằng một mũi thuốc chích ngừa. Gần đây, mới có thuốc uống ngừa thương hàn (dùng 2 tuần trước khi đi, cứ cách ngày dùng 1 viên, tổng cộng 4 viên
Ở Mỹ, các bệnh nhiễm có nguồn truyền là nước cũng đang trên đà tăng lên. Rất nhiều thứ có trong nước “ngọt” (fresh water) và nước “mặn” (salt water), nhâu nhâu chực sẵn và tấn công bạn, nếu bạn uống phải nước không được sạch hoặc ăn cá sống. Bơi tắm trong nước bẩn cũng dễ nhiễm bệnh.
Tháng 5 năm 96, ở Los Angeles ta, có 16 người ăn hào (oysters) sống bị nhiễm trùng đường tiêu hóa, sau đó 3 người trong số này qua đời. Hào cùng những con dùng hai mảnh che thân như ṣ, nghêu đặc biệt độc hại nếu ăn sống, v́ chúng chứa nhiều vi trùng gây bệnh có trong nước, cả siêu vi trùng viêm gan A nữa. Người viết sợ mấy thức ăn Nhật sushi sống lắm. Bạn thích ăn sushi tùy bạn, nhưng bạn nên chọn tiệm ăn cẩn thận và chỉ ăn những thứ biết rơ nguồn gốc từ đâu.
Trong những thứ nhâu nhâu trong nước bẩn sẵn sàng tấn công ta, có cả vi trùng Vibrio cholerae, gây bệnh tả cô-lê-ra. Bệnh từng tạo những trận dịch lớn ở nước ta, gần đây lại hay xuất hiện. Ở Mỹ nay thỉnh thoảng cũng có bệnh tả, đa số do ăn đồ biển sống. Hiện chưa có thuốc chích ngừa tả hữu hiệu, nên nếu có việc phải về Việt Nam, cách ngừa tả chính vẫn là ăn uống cẩn thận, chỉ dùng những thức đă nấu nướng kỹ.
Kư sinh trùng Cyclospora cũng gây tiêu chảy, đau bụng, ăn mất ngon, đầy hơi, xuống cân, buồn nôn, ói mửa, đau nhức bắp thịt, nóng sốt, và mệt mỏi cho nhiều người, có khi thành dịch lớn. Cyclospora rất nhỏ, không thấy bằng mắt thường như giun kim, giun đũa, lây qua nước và thức ăn, nhiều ở các nước chậm phát triển như Việt Nam ta, song cũng có ở khắp nơi trên thế giới. Tại Mỹ, Cyclospora làm loạn nhiều nhất trong khoảng Xuân và Hè, từ tháng Tư đến tháng Tám. Vào người, Cyclospora lập nghiệp tại ruột non. Cũng có vị mang nó trong người song không có triệu chứng. Ta trị con này bằng thuốc Septra DS (hay Bactrim, Cotrim) uống ngày 2 lần, trong 7 ngày.
Vậy, Hè sẽ là những ngày vàng nếu ta cẩn thận một chút.
* Với thịt:
- Mỗi khi nấu nướng thịt sống, xong việc, ta rửa tay với xà-bông và nước ấm.
- Nhớ lau chùi chỗ vừa nấu nướng thịt sống với các chất dùng để lau chùi (bleach). Không nên dùng cùng một chỗ, một dụng cụ làm bếp đặng nấu nướng nhiều thứ thịt khác nhau mà không rửa sạch chỗ nấu nướng, hoặc dụng cụ làm bếp trước khi nấu món thịt sống sau.
- Cẩn thận xối nước rửa gà, vịt trong ngoài sạch sẽ, trước khi nấu.
- Nấu thịt thật kỹ. Đo nhiệt độ với nhiệt độ kế loại đặc biệt dùng cho thịt (meat thermometer) hầu biết chắc ta đă nấu thịt lâu đủ. Thịt gà nên nấu nóng tới 180 độ F, và nếu có nhồi ǵ bên trong, thức nhồi bên trong cũng nên được hấp trước 150 độ F. Cả nhà ăn xong, ta để ngay thức ăn c̣n thừa vào tủ lạnh.
* Với rau trái:
- Ta rửa sạch trái cây và rau trước khi ăn. Đặc biệt, nên hết sức cẩn thận với những thức ta sẽ ăn sống.
- Luôn luôn trữ rau trái trong tủ lạnh, và chẳng nên tiếc, thải bỏ sớm những thức có vẻ đă muốn hư thối. Trong tủ lạnh, không nên trữ rau trái cùng ngăn với thịt thà.
- Chỉ nên mua sữa và những thức chế từ sữa đă được khử trùng bằng phương pháp pasteurization.
- Luôn luôn giữ sữa cùng các thức chế từ sữa trong tủ lạnh. Không nên dùng chúng khi chúng đă hết hạn.
Đọc đến đây, chắc bạn mường tượng người viết rất rành việc bếp núc, cẩn thận và sạch sẽ, đang đứng trong bếp sạch như lau như li, tạp dề trước bụng trắng như áo bác sĩ, tay dao tay khăn, mỗi chút lại lau lau chùi chùi. Thưa không phải vậy, trên là những lời khuyên từ trong sách, c̣n việc bếp núc, người viết mù tịt, chỉ biết có ăn. Hè về, chúc bạn những ngày Hè vàng.
Mới có Obamacare, lâu rồi bạn chưa đi bác sĩ, bạn nên đi, nhờ bác sĩ đo hộ áp huyết.
Bệnh cao áp huyết xảy ra rất nhiều. Riêng tại Mỹ (nay trên 300 triệu cư dân), khoảng 58-65 triệu người mang bệnh cao áp huyết, như vậy, tính ra khoảng 5 người ở Mỹ, có một vị cao áp huyết.
Cao áp huyết (hypertension, high blood pressure) nguy hiểm, đưa đến những biến chứng như tai biến mạch máu năo (stroke), chết cơ tim cấp tính (heart attack), suy tim, suy thận. Cao áp huyết c̣n rút ngắn tuổi thọ. Khổ cái, trong đa số các trường hợp, cao áp huyết không gây triệu chứng. Nhiều vị không biết ḿnh mang bệnh, t́nh cờ đi thăm bác sĩ v́ một lư do ǵ khác, được bác sĩ cho biết có cao áp huyết. Cho nên, cao áp huyết nổi danh là một “căn bệnh thầm lặng”.
Cao áp huyết là ǵ? Con tim bơm máu đi nuôi các cơ quan của cơ thể qua những hệ thống mạch máu gọi là động mạch. Ví như một máy bơm nước đẩy nước qua các ống dẫn. Khi máu được tim bơm đẩy, và chảy trong ḷng các mạch máu, sức ép của máu vào thành mạch máu sẽ tạo một áp suất (pressure) gọi là áp huyết (blood pressure). Áp huyết thay đổi tùy lúc, và tùy các hoạt động của cơ thể. Áp huyết xuống thấp hơn lúc ta ngủ, nghỉ và lên cao hơn khi tinh thần ta kích động, buồn bực hoặc trong lúc ta tập thể dục, chơi thể thao.
Áp huyết được diễn tả bằng 2 số, thí dụ: 140/90. Số trên (140) được gọi là áp suất systolic (áp suất tâm thu): sức ép của máu vào ḷng động mạch mỗi khi tim co bóp để bơm máu ra khỏi tim. Số dưới (90) được gọi áp suất diastolic (áp suất tâm trương): áp suất trong ḷng động mạch khi tim dăn ra giữa hai nhịp co bóp. Số trên tượng trưng áp suất cực đại (maximum) trong ḷng động mạch, và số dưới tượng trưng áp suất cực tiểu (minimum) trong ḷng động mạch.
Theo sự phân loại mới, áp suất systolic b́nh thường dưới 120 và áp suất diastolic dưới 80. Áp huyết từ 140/90 trở lên được xem là cao (đo ít nhất vào 3-6 dịp thăm khám, cách nhau vài tuần đến vài tháng); cao độ 1: áp suất systolic: 140 đến 159, áp suất diastolic: 90 đến 99; cao độ 2: áp suất systolic: từ 160 trở lên, áp suất diastolic: từ 100 trở lên.
Những vị có áp suất systolic trong khoảng từ 120 đến 139, hoặc áp suất diastolic từ 80 đến 89, nay được xem là tiền cao áp huyết (prehypertension), sau dễ tiến đến cao áp huyết.
Như vậy, để tóm tắt:
- Áp huyết b́nh thường: áp suất systolic dưới 120 và áp suất diastolic dưới 80
- Tiền cao áp huyết: áp suất systolic 120-139 hay áp suất diastolic 80-89
- Cao áp huyết:
Độ 1: áp suất systolic 140-159 hay áp suất diastolic 90-99
Độ 2: áp suất systolic từ 160 trở lên hay áp suất diastolic từ 100 trở lên.
Đến 90% các trường hợp cao áp huyết, nguyên nhân khiến bệnh xuất hiện chưa được biết rơ, hoặc nói cách khác, với tŕnh độ y khoa hiện tại, người ta chưa t́m ra được nguyên nhân gây bệnh.
Có một số yếu tố ảnh hưởng, khiến chúng ta dễ mang bệnh cao áp huyết:
- Tuổi tác: càng cao tuổi, nhất là khi trên 60, chúng ta càng dễ cao áp huyết.
- Yếu tố gia đ́nh: cao áp huyết có tính di truyền. Có cha mẹ, anh em ruột cao áp huyết, đi khám bác sĩ, bạn nhớ cho bác sĩ biết điều này bạn.
- Gịng giống: người da đen hay cao áp huyết hơn người da trắng, và bệnh cao áp huyết ở người da đen cũng nặng hơn.
- Béo mập: khi sức nặng của ta trên sức nặng lư tưởng so với chiều cao và vóc người 30% trở lên.
- Cao mỡ trong máu: người cao mỡ trong máu dễ bị cao áp huyết hơn người không cao mỡ trong máu.
- Rượu: các khảo cứu cho thấy rượu uống nhiều và thường xuyên có thể đưa đến cao áp huyết, đồng thời cũng làm tăng tỉ lệ bị tai biến mạch máu năo và bệnh thận.
- Đời sống thiếu vận động: đời sống thiếu vận động có thể đưa đến cao áp huyết. Ngược lại, thường xuyên vận động giúp ngừa bệnh cao áp huyết.
- Ăn mặn: ăn mặn, dùng thức ăn chứa nhiều muối cũng là một yếu tố có thể làm chúng ta dễ cao áp huyết. Cơ thể một số người chúng ta có khuynh hướng nhạy ứng với muối khiến áp huyết dần tăng cao.
Một số nhỏ các trường hợp cao áp huyết gây do uống rượu nhiều quá, bệnh của tuyến nội tiết, bệnh thận, chứng ngưng thở trong lúc ngủ (sleep apnea), dùng thuốc ngừa thai, dùng các thuốc giảm đau loại chống viêm không có chất steroid (nonsteroidal antiinflammatory drugs như Celebrex, Ibuprofen, Naproxen, ...) lâu ngày, v.v..
Bệnh cao áp huyết nguy hiểm, v́ không chữa trị, sẽ làm hại cơ thể chúng ta nhiều cách. Áp huyết cao hơn b́nh thường khiến tim và các mạch máu phải làm việc nhiều hơn. Con tim lúc nào cũng gắng sức, sau trở thành mệt mỏi, và yếu dần. Cho đến một lúc, con tim suy yếu sẽ không c̣n bơm đủ máu, không đáp ứng được nhu cầu của các cơ quan trong cơ thể, nhất là khi người bệnh vận động, gây các triệu chứng mau mệt, choáng váng, khó thở, ..., nhất là khi vận động.
Áp suất cao trong các mạch máu có thể làm tổn thương thành của các mạch máu. Những chỗ tổn thương trong ḷng các mạch máu dễ bị chất mỡ cholesterol và các tế bào tiểu cầu (platelet) luôn luôn có sẵn trong máu bám vào. Cơ chế dây chuyền này lại càng làm ḷng các mạch máu tổn thương thêm nữa và dần dần nhỏ hẹp lại. Bạn tưởng tượng, nếu các mạch máu dẫn máu đến nuôi tim càng lúc càng tổn thương và nhỏ hẹp lại, dĩ nhiên đến một ngày nào đó, sẽ không c̣n mang đủ máu đến để nuôi tim. Nếu một phần tim thiếu máu nuôi trầm trọng, phần tim đó có thể chết và gây ra hiện tượng chết cơ tim cấp tính (heart attack).
Tương tự, cao áp huyết làm tổn thương các mạch máu nuôi óc, nuôi thận, nuôi mắt, ... gây các biến chứng tai biến mạch máu năo (stroke), suy thận, giảm thị giác, ... So với người thường, người cao áp huyết, nếu không chữa, dễ bị bệnh hẹp tắc các động mạch vành tim (coronary artery disease) khiến tim đâm thiếu máu nuôi (ischemic heart disease) gấp 3 lần, dễ suy tim gấp 6 lần, và dễ bị tai biến mạch máu năo gấp 7 lần.
Bài kỳ sau, chúng ta sẽ t́m hiểu cách định ra bệnh cao áp huyết.
Kể bệnh
Nếu chúng ta mang bệnh cao áp huyết, khi đi khám bệnh, chúng ta nên kể bệnh như thế nào? Chúng ta thử nghe một vị biết cách kể bệnh, tŕnh bày cho bác sĩ nghe vấn đề cao áp huyết của ḿnh:
“Tôi đến đây hôm nay nhờ bác sĩ xem hộ tôi bệnh cao áp huyết. Tôi năm nay 54 tuổi, sang Mỹ mới 2 tháng do con tôi bảo lănh. 3 năm trước, một hôm đau bụng, tôi đi khám bác sĩ, được bác sĩ cho biết áp huyết tôi bữa đó 142 trên 90. Áp huyết đo lại 2 lần sau đó cũng vẫn cao trên 140/90. Bác sĩ kết luận là tôi có cao áp huyết nhẹ. Bác sĩ cho thử máu, thử nước tiểu, làm tâm điện đồ, chụp phim phổi (tôi nghe nói, ở bên này, người ta gọi là “chest X-ray”, dịch là phim ngực), và cho biết tôi không bị tiểu đường, cao cholesterol hay bị bệnh ǵ khác. Sau 3 tháng theo dơi và khuyên tôi bỏ thuốc lá, ăn lạt, thường xuyên vận động không có kết quả, bác sĩ cho tôi uống Amlodipine 5 mg. Áp huyết tôi xuống c̣n 132/80, bác sĩ bảo dưới 140/90 là tốt rồi và tiếp tục cho tôi uống thuốc. Tôi hết thuốc từ ngày qua Mỹ 2 tháng trước, và hiện không dùng thuốc ǵ cả. Tôi hoàn toàn không có triệu chứng ǵ bất thường. Tôi bỏ hẳn thuốc lá 3 năm trước, khi được biết bị cao áp huyết, theo lời khuyên của bác sĩ. Tôi không uống rượu thường xuyên, chỉ thỉnh thoảng cuối tuần làm vài lon bia với bạn bè cho vui”.
Chúng ta cũng nhớ cho bác sĩ biết chúng ta có hút thuốc lá, có uống rượu, hoặc đang dùng bất cứ thuốc nào không, kể cả những thuốc mua bên ngoài không cần toa bác sĩ, v́ nhiều thuốc, như thuốc ngừa thai, thuốc chữa nghẹt mũi (Actifed, Dimetapp, Sudafed, ...) có thể làm áp huyết tăng cao.
Cao áp huyết là căn bệnh thầm lặng, đa số người cao áp huyết không cảm thấy ǵ cả. Một số vị có những triệu chứng mơ hồ như hồi hộp (cảm thấy tim đập mạnh), nhức đầu, chóng mặt, ... Ngược lại, nhiều người hay có những triệu chứng này lại không hề bị cao áp huyết. Bệnh thường định ra một cách t́nh cờ khi chúng ta đi khám bác sĩ v́ lư do ǵ khác.
Thế nên, nay ai cũng có Obamacare, tốt nhất, cứ 1-2 năm, dù khỏe mạnh, chẳng có triệu chứng ǵ, chúng ta cũng nên đi khám bác sĩ và nhờ đo áp huyết: mỗi 2 năm nếu áp huyết ta hoàn toàn b́nh thường, dưới 120/80, 1 năm nếu áp huyết đang trong khoảng mấp mé (prehypertension, áp suất systolic từ 120 đến 139, hoặc áp huyết diastolic từ 80 đến 89).
Với bác sĩ, định bệnh cao áp huyết thường không khó ǵ. Một người xem là có cao áp huyết, nếu áp huyết cao từ 140/90 trở lên, đo ít nhất 2 lần trong buổi thăm khám và ít nhất vào 3 dịp thăm khám khác nhau, cách nhau vài tuần đến vài tháng (người bệnh không nên dùng cà-phê, hút thuốc lá trước đó, nên ngồi nghỉ một lát, rồi áp huyết được đo ở tư thế ngồi).
Tại sao phải đo ít nhất 2 lần (rồi lấy con số trung b́nh) trong mỗi buổi thăm khám và vào ít nhất 3 dịp thăm khám khác nhau, cách nhau vài tuần đến vài tháng. V́ áp huyết của chúng ta có thể giao động, thay đổi lúc này lúc khác tùy khi chúng ta khỏe mạnh hay đau yếu, đang lo lắng hay không, nhất là khi chúng ta đi khám bác sĩ lần đầu, c̣n lạ với bác sĩ, lạ với văn pḥng, áp huyết có thể tăng cao chút. Những lần thăm khám sau, khi chúng ta thoải mái hơn khi gặp lại bác sĩ, áp huyết có thể xuống lại b́nh thường. Nhiều vị bị gán tội “cao áp huyết” khá oan uổng ngay từ buổi thăm khám đầu, và cho uống thuốc quá sớm. Trừ khi áp huyết lên cao quá, từ 160/100 trở lên, cần chữa trị sớm, c̣n trong buổi thăm khám đầu, nếu áp huyết chỉ lên cao 140/90 hay trên một chút, bác sĩ ghi vào hồ sơ định bệnh “áp huyết lên cao” (elevated blood pressure), và đo lại áp huyết người bệnh ít ra thêm 2 lần sau nữa (vài tuần, vài tháng sau), không nên dán ngay cho người bệnh nhăn hiệu “cao áp huyết” (hypertension).
Cao áp huyết là bệnh quan trọng, có thể khiến người bệnh và gia đ́nh lo lắng, rồi tiền thuốc, tiền thăm khám bác sĩ thường xuyên tốn kém, và nếu người bệnh mua bảo hiểm nhân thọ chẳng hạn, có thể phải đóng tiền bảo hiểm hàng tháng cao hơn. Đúng sách vở, mới trong 1, 2 lần thăm khám đầu, nếu áp huyết chỉ lên đến 140/90 hay hơn chút, khám không thấy ǵ lạ, ghi trong hồ sơ, chúng ta dùng định bệnh “áp huyết lên cao”, và chưa vội nói người bệnh bị “cao áp huyết”, chưa vội dùng thuốc.
T́m hiểu thêm
Sau khi xác định một người có cao áp huyết (đă đo áp huyết ít nhất 2 lần trong mỗi buổi thăm khám, vào ít nhất 3 dịp khác nhau, và thấy lúc nào cũng cao cả), để t́m xem các cơ quan bên trong cơ thể đă tổn thương do cao áp huyết hay chưa, để từ đó, sẽ hoạch định đường hướng trị liệu, bác sĩ sẽ khám kỹ mắt, tim, các mạch máu.
Đồng thời, bác sĩ cho thử máu, thử nước tiểu, làm tâm điện đồ, và chụp phim ngực (chest X-ray: chúng ta hay quen miệng gọi phim phổi). Những thử nghiệm và phim ngực này giúp bác sĩ t́m hiểu thêm được người bệnh có tiểu đường, có cao cholesterol trong máu hay không, tim, thận đă tổn thương v́ cao áp huyết hay chưa.
Những yếu tố như người bệnh có hút thuốc lá, có uống rượu, hoặc đang dùng bất cứ thuốc nào, kể cả những thuốc mua bên ngoài không cần toa bác sĩ cũng cần được biết, v́ nhiều thuốc, như thuốc ngừa thai, thuốc chữa nghẹt mũi có thể làm áp huyết tăng cao.
Đây là những yếu tố quan trọng cần nắm vững trước khi bác sĩ quyết định trị liệu bằng phương cách nào.
Cao áp huyết cần được chữa trị cẩn thận, để giảm thiểu những biến chứng, giúp ta sống lâu hơn và vui hơn. Sự chữa trị tùy vào mức độ của căn bệnh, và cũng tùy vào nhiều yếu tố khác.
Nói chung, với người dưới 60 tuổi, mục tiêu chữa trị là cần đưa áp huyết xuống dưới 140/90; người 60-79 tuổi, đưa áp huyết xuống dưới 140/90 được là lư tưởng, nhưng nếu khó đạt mục tiêu này (phải dùng nhiều thuốc và các thuốc gây tác dụng phụ khó chịu; thuốc đắt tiền quá, ...), chúng ta giữ áp huyết dưới 150/90; người 80 tuổi trở lên, chúng ta giữ áp huyết dưới 150/90.
Chữa bệnh cao áp huyết có hai cách: cách chưa cần dùng đến thuốc (nonpharmacologic therapy) và cách chữa bằng thuốc (pharmacologic therapy).
Chữa chưa cần dùng thuốc
Trừ khi áp huyết lên cao quá, từ 160/100 trở lên (cao áp huyết độ 2), cần trị sớm, những trường hợp cao áp huyết nhẹ, chưa làm hư hoại cơ quan nào trong cơ thể, chúng ta có thể chữa bằng các phương cách chưa dùng đến thuốc trong vài tháng.
Các phương cách chữa trị chưa dùng đến thuốc: xuống cân nếu béo mập, ăn một thực phẩm ít mặn (không chấm nước mắm, x́ dầu, không rắc muối) và ít chất béo, bỏ thuốc lá, bớt uống rượu, thường xuyên vận động (ít nhất 30 phút mỗi ngày, ít nhất 5 ngày mỗi tuần).
Mỗi người chúng ta có một sức nặng lư tưởng so với chiều cao và vóc người. Nếu người cao áp huyết có sức nặng trên sức nặng lư tưởng, bác sĩ khuyên người bệnh t́m cách xuống cân bằng ăn kiêng (diet) và vận động (exercise). Rất nhiều trường hợp cao áp huyết, khi người bệnh béo mập xuống cân, áp huyết dần xuống dưới 140/90.
Chữa vài tháng với những phương cách chưa dùng đến thuốc như trên, nếu áp huyết vẫn không xuống dưới 140/90 như mong muốn, chúng ta cần dùng đến thuốc uống để chữa bệnh.
Về mặt chữa bằng thuốc, có rất nhiều điều bác sĩ cần suy tính trước khi đặt bút biên toa. (Bây giờ chính phủ không muốn bác sĩ biên toa tay nữa, mà gơ computer, chuyển thẳng toa điện tử đến computer của nhà thuốc, để tránh những sai lầm do chữ viết của bác sĩ khó đọc.) Ta cố đưa áp huyết xuống dưới 140/90 (ở người 80 tuổi trở lên, dưới 150/90), với một thuốc vừa tiền, không gây tác dụng phụ (side effects), không ảnh hưởng đến các bệnh khác chúng ta đang mang, ngày dùng chỉ một lần cho tiện.
Thuốc chữa cao áp huyết ở Mỹ có nhiều loại: Diuretics, ACE inhibitors, Angiotensin II receptor blockers, Calcium channel blockers, Beta blockers,Alpha blockers, Direct vasodilators, Centrally acting agents, v.v., tác dụng theo những cơ chế khác nhau, giá cả cũng rất khác biệt (những thuốc mới ra sau này rất đắt, Medi-Cal, bảo hiểm thường không cho). Thuốc nào cũng có mặt lợi và bất lợi, những tác dụng phụ của nó.
Nhiều thuốc cao áp huyết có tác dụng chữa được cả bệnh khác nữa, chẳng hạn các thuốc Atenolol, Propanolol, Timolol ngừa được các cơn nhức đầu một bên migraine, hai thuốc Hytrin, Cardura làm giảm các triệu chứng của bệnh to nhiếp hộ tuyến, khéo dùng thuốc, ta có thể một ná bắn hai chim, dùng một thuốc chữa cả hai bệnh. Rồi có thuốc như các thuốc trong hai nhóm ACE inhibitors, Angiotensin II receptor blockers tốt cho thận khi chúng ta bị tiểu đường, nên nếu đang có tiểu đường, nay thêm bệnh cao áp huyết, bác sĩ hay thử các thuốc này để chữa cao áp huyết cho chúng ta trước.
Thường bác sĩ chữa bằng một thuốc, nhưng nếu một thuốc không kiểm soát được áp huyết của chúng ta, bác sĩ sẽ dùng đến thuốc thứ hai, thứ ba. Hiện nay có nhiều viên thuốc phối hợp, trong chứa hai hay ba chất thuốc, rất tiện lợi khi chúng ta phải dùng đến hai hay ba thuốc để chữa bệnh.
Chúng ta nên uống thuốc đều như lời dặn ḍ của bác sĩ, không nên tự thay đổi lượng thuốc hoặc ngưng thuốc khi thấy áp huyết đă xuống lại b́nh thường, và nhớ trở lại tái khám đúng hẹn với bác sĩ. Chúng ta vẫn nên tiếp tục các phương cách chữa không dùng thuốc kể trên (xuống cân nếu béo mập, ăn một thực phẩm ít mặn, ít chất béo, bỏ thuốc lá, bớt uống rượu, thường xuyên vận động). Cao áp huyết là bệnh kinh niên, suốt đời ta cần chữa kỹ.
Sự chữa trị nào trong y khoa cũng là tính toán, ḍ dẫm, chúng ta nên để bác sĩ có dịp xem chúng ta vài lần. Dùng một thuốc cao áp huyết không hợp, gây tác dụng phụ khó chịu, chúng ta nên trở lại cho bác sĩ biết, nhờ bác sĩ điều chỉnh sự chữa trị, bớt thuốc hoặc đổi sang một thuốc khác. Chúng ta chớ vội nghe rỉ tai: “Thuốc tây ‘nóng’ lắm, chả nên dùng” (như thế th́... tội cho thuốc tây lắm, một thuốc rủi làm chúng ta khó chịu, hàng trăm thuốc khác chịu hàm oan), rồi mất tiền vào những chữa trị chẳng có sách vở nào nói đến, cho đến một sáng đẹp trời, chúng ta mở mắt thức dậy, thấy một bên người liệt v́ tai biến mạch máu năo. Muộn mất rồi!
Cao áp huyết, “căn bệnh thầm lặng”, lặng lẽ làm tổn thương các cơ quan của cơ thể và rút ngắn tuổi thọ chúng ta, có khi đưa đến “heart attack” (chết cơ tim cấp tính) gây tử vong bất ngờ. Sự chữa trị bệnh cao áp huyết cần rất nhiều tính toán và thường xuyên theo dơi bởi bác sĩ. Chúng ta chớ nên tự chữa lấy ở nhà với thuốc của người thân quen cho. (Ngược lại, vị nào đang dùng thuốc cao áp huyết cũng không nên chia thuốc cho người khác, nhưng khuyên họ đi khám bác sĩ chữa trị đàng hoàng. Ḷng tốt của ta dùng không đúng chỗ có thể hại cho người.)
Tuy bệnh dội ngược bao tử-thực quản (gastro-esophageal reflux disease, hay viết tắt GERD, c̣n có tên gọi bệnh dội ngược chất acid, acid reflux disease) rất hay xảy ra, song nhiều người chúng ta chưa hiểu rơ về căn bệnh.
Thường khi có triệu chứng ở vùng bụng trên, chúng ta chỉ kể một cách giản dị: tôi bị bệnh bao tử, hoặc “yếu” bao tử. Thực ra, có nhiều loại bệnh bao tử khác nhau: bệnh dội ngược bao tử-thực quản, bệnh loét bao tử, loét tá tràng, bệnh đau song không có vết loét (nonulcer dyspepsia), bệnh ung thư bao tử, ... Việc chữa trị, tất nhiên, tùy vào sự định bệnh, v́ có thể khác biệt rất xa. Thức ăn sau khi ta nhai nát trong miệng, được đẩy vào họng, và xuống thực quản (esophagus) lúc ta nuốt. Thực quản là một ống cấu tạo bởi những bắp thịt đặc biệt, giữ nhiệm vụ dẫn thức ăn xuống bao tử (stomach). Ở chỗ tiếp nối giữa thực quản và bao tử, có một bắp thịt nhỏ, hoạt động như một van đóng lại mở ra. Khi thức ăn đang từ thực quản xuống bao tử, bắp thịt này mở lỏng ra để thức ăn đi xuống. Khi thức ăn đă trong bao tử, bắp thịt này khép kín để thức ăn không đi ngược lên lại thực quản. Nếu v́ một hay nhiều lư do sẽ được thảo luận ở một đoạn sau, có sự dội ngược các chất ở trong bao tử lên lại thực quản, hay cao hơn nữa, lên đến cổ họng, ta sẽ có triệu chứng của bệnh dội ngược bao tử-thực quản.
Triệu chứng
Triệu chứng của bệnh rất đa dạng. Triệu chứng hay xảy ra nhất là nóng ngực (tiếng Mỹ nôm na là heartburn (nóng tim), nhưng trong Việt ngữ, chúng ta dùng chữ “nóng ngực” chính xác hơn). Nóng ngực thường xảy ra sau khi ăn. Người bệnh có cảm giác nóng ở vùng bụng trên hay ở vùng giữa ngực đằng sau xương ức. Cảm giác nóng có thể lan lên đến vùng cổ họng. Các triệu chứng điển h́nh khác của bệnh: ợ hơi, ợ chua, hoặc ợ cả thức ăn lên miệng, khó nuốt thức ăn.
Bệnh dội ngược bao tử-thực quản kinh niên cũng gây những triệu chứng khác như khan tiếng (nhất là vào buổi sáng). Ngoài ra, bệnh c̣n làm đau hoặc khó chịu cổ họng hoài, kḥ khè ban đêm. Có khảo cứu cho thấy, hơn 80% người lớn bị suyễn có những dội ngược bất thường từ bao tử lên thực quản. Nhiều vị ho tháng này qua năm khác, chỉ v́ bị bệnh dội ngược bao tử-thực quản.
Quan trọng hơn nữa, bệnh có thể gây triệu chứng đau ngực rất khó phân biệt với cơn đau ngực do bệnh hẹp tắc động mạch vành tim (coronary artery disease). Định bệnh trong trường hợp này cần sự hỏi bệnh tỉ mỉ, đôi khi cần phải làm thêm các phim chụp hoặc thử nghiệm, đo tim đặc biệt.
Do sự đa dạng của các triệu chứng, và, trong nhiều trường hợp, v́ có triệu chứng nhẹ, nhiều người bệnh không đi khám bác sĩ, nên rất khó xác định bệnh xảy ra nhiều đến mức độ nào.
Tại sao lại thế?
B́nh thường, trong lúc ta ăn uống, thế nào cũng có chút nước bao tử dội ngược lên phần thực quản tiếp giáp với bao tử. Điều này b́nh thường, v́ khi ta ăn, bắp thịt nhỏ giữa thực quản và bao tử đóng mở liên tục, một ít nước bao tử dội ngược lên thực quản là điều khó tránh. Thỉnh thoảng, trong lúc ăn, ta có thể thấy hơi nong nóng vùng ức. Triệu chứng này thường chỉ thoáng qua, do khi thực quản tiếp tục co bóp để đưa thức ăn xuống bao tử, đưa luôn cả những nước bao tử đi ngược đường xuống trở lại bao tử, mặt khác, nước miếng của ta đi theo thức ăn xuống thực quản, cũng sẽ trung ḥa được một phần chất acid có trong chất nước bao tử dội lên thực quản.
Tuy nhiên, khi sự dội ngược xảy ra nhiều hoặc thường xuyên, cái b́nh thường trở thành bất thường, nhẹ hay nặng tùy mức độ dội ngược ít hay nhiều.
Nghiên cứu cơ chế của sự dội ngược bao tử-thực quản, người ta nhận thấy muốn có sự dội ngược, có hai điều kiện cần hội đủ: các chất trong bao tử dội ngược lên, và cơ chế chống dội ngược bị xáo trộn.
- Các chất trong bao tử dễ dội ngược lên thực quản:
Các chất chứa trong bao tử dễ dội ngược lên thực quản khi khối lượng trong ḷng bao tử tăng lên (như sau khi ta ăn no).
Các chất trong bao tử cũng dễ dội ngược, khi ở quá gần chỗ tiếp giáp bao tử và thực quản. Như khi ta vào giường ngay sau khi ăn, bao thử ở vị trí nằm ngang, khiến các chất chứa trong bao tử dễ lên lại chỗ nối bao tử-thực quản (gastroesophageal junction), và dội lên thực quản.
Khi áp suất trong ḷng bao tử tăng cao (như khi ta béo mập, có thai, hoặc đeo giây lưng thắt hơi chặt), các chất chứa trong bao tử cũng dễ bị đẩy ngược lên phía thực quản.
Như chúng ta đă biết, ở chỗ tiếp giáp giữa thực quản và bao tử, có một bắp thịt đặc biệt (sphincter), hoạt động như một van đóng lại mở ra. Khi thức ăn đang xuống bao tử, bắp thịt này lỏng ra để thức ăn đi xuống. Khi thức ăn đă vào hẳn bao tử, bắp thịt này khép kín để thức ăn và các chất trong bao tử không dội ngược được lên thực quản. Có sự dội ngược khi bắp thịt van đóng mở ấy bị yếu, không thường xuyên khép chặt.
Bắp thịt van yếu trong trường hợp ta bị những bệnh tấn công các bắp thịt, mang thai, hút thuốc lá, giải phẫu trong quá khứ làm hư hoại bắp thịt van, ... Một số thuốc như thuốc chữa cao áp huyết (Procardia, Adalat, Verapamil, ...), thuốc suyễn (Theo-dur, Slo-bid, ...) cũng làm bắp thịt van yếu đi. Hoặc ngược lại, dù bắp thịt này làm việc b́nh thường, nhưng khi áp suất trong bao tử tăng cao (béo mập, ăn quá no, ...), quá sức chịu đựng của bắp thịt van, bắp thịt van khép không được kín, lúc đó cũng có sự dội ngược.
Biến chứng
Ngoài những triệu chứng khó chịu chúng ta đă có dịp t́m hiểu ở một đoạn trên, bệnh dội ngược bao tử-thực quản c̣n có thể gây ra các biến chứng nguy hiểm. Trong các chất dội ngược từ bao tử lên thực quản, có các chất hóa học, trong đó chất acid (tiết bởi các tế bào lót thành bao tử) là chất quan trọng nhất gây biến chứng.
Chất acid, khi dội ngược lên thực quản lâu ngày, có thể làm hư hoại niêm mạc của phần thực quản tiếp giáp với bao tử, gây bệnh viêm thực quản (esophagitis). Chỗ thực quản bị viêm kinh niên sau này có khi sẽ hẹp lại (stricture) gây khó nuốt, v́ trên đường từ thực quản xuống dạ dày, thức ăn đi qua một chỗ hẹp, sẽ len lách xuống khó khăn hơn. Hẹp thực quản được chữa bằng cách nông chỗ hẹp với những dụng cụ y khoa đặc biệt, hoặc bằng giải phẫu.
Tuy nhiên, biến chứng nguy hiểm nhất của bệnh dội ngược bao tử-thực quản là ung thư thực quản, một trong những ung thư nguy hiểm và khó chữa. Những tế bào b́nh thường của thực quản, phải thường xuyên tiếp xúc với chất acid, bị chất acid biến đổi, lâu ngày có thể biến thành tế bào ung thư.
Định bệnh
Như tất cả mọi bệnh khác trong y học, định ra bệnh dội ngược bao tử-thực quản dựa vào bệnh sử, thăm khám cùng các phương pháp khác như phim chụp, soi thực quản và bao tử, ...
Bao giờ phần bệnh sử (phần bạn kể bệnh) cũng là phần quan trọng nhất. V́ lời kể của bạn là đầu mối bác sĩ dựa vào để suy luận và định bệnh. Giúp bác sĩ mau chóng định bệnh, bạn cần kể bệnh mạch lạc, có đầu có đuôi, và đầy đủ các chi tiết cần thiết. “Bao tử tôi hay bị yếu khi ăn đồ 'nóng', hoặc “Tôi hay bị đầy hơi khi ăn đồ 'nóng'”, rồi... cười, không đủ để bác sĩ định xem bạn bị: bệnh dội ngược bao tử-thực quản, bệnh loét bao tử, bệnh loét tá tràng, bệnh đau nhưng không có loét (nonulcer dyspepsia), hay bệnh ung thư bao tử, ... Hoặc bạn thực ra bị bệnh hẹp tắc động mạch vành tim (coronary artery disease), và đầy hơi ở đây là một triệu chứng đau ngực trá h́nh (atypical chest pain) của loại bệnh nguy hiểm này. Vậy, khi kể bệnh cho bác sĩ nghe, bạn nên kể theo thứ tự thời gian, dùng con số để diễn tả và lần lượt đi qua 8 điểm sau đây:
1. Bạn bị đau hay có triệu chứng bất thường từ bao lâu nay (how long?): mới vài ngày qua, một tuần qua, vài tháng qua, hay đă nhiều năm, ...? (không nên dùng những chữ mơ hồ như “lâu rồi”, “mới đây”).
2. Bao lâu triệu chứng bất thường xảy ra một lần (how often?): mấy lần mỗi ngày, hay mấy lần mỗi tuần? hay chỉ thỉnh thoảng vài lần một năm, ...?
3. Mỗi khi bạn có triệu chứng bất thường, triệu chứng kéo dài bao lâu (how long does it last): vài giây, vài phút, vài tiếng, cả ngày, liên tiếp vài ngày, ...?
4. Triệu chứng bất thường xảy ra trong trường hợp nào (in what circumstance does it occur?): ngày hay đêm? lúc đang hoạt động hay nghỉ ngơi? sau khi ăn? mấy tiếng sau khi ăn? Triệu chứng xảy ra sau khi ăn một thức ăn đặc biệt nào? (Chúng ta hay dùng chữ “đồ nóng” một cách mơ hồ để chỉ một số những thức ăn. Y học Mỹ chỉ dùng khái niệm nóng lạnh để nói về nhiệt độ. Nên diễn tả một cách chính xác: “Tôi bị đầy hơi ở vùng bụng trên mỗi khi ăn thức ăn có mỡ, có ớt, hay khi uống nước cam chua, ...” thay v́: “Tôi bị đầy hơi mỗi khi ăn 'đồ nóng'”, kẻo bị bác sĩ Mỹ, qua thông dịch, hiểu lầm là bạn có triệu chứng mỗi khi ăn thức ăn nóng nấu trên bếp.)
5. Triệu chứng bất thường hay đau đích xác ở đâu và có lan truyền đi chỗ khác hay không (where is it?): nếu có thể được, bạn chỉ chỗ có triệu chứng bất thường hay bị đau bằng một ngón tay.
6. Đau ra sao (how is the pain?): đau như dao đâm? đau như lửa đốt? đau như có vật nặng đè?
7. Các triệu chứng bất thường khác đi kèm khi bị đau (what are the associated symptoms?): khi bị đau, bạn có bị khó thở, choáng váng, toát mồ hôi, buồn nôn hay ói mửa? hoặc bất cứ triệu chứng ǵ khác đi kèm khi đang bị đau?
8. Khi có triệu chứng bất thường hay bị đau như bạn vừa kể trên, bạn làm ǵ cho dễ chịu hơn (what do you do to get relief?): bạn phải ngồi hoặc nằm nghỉ, hay vẫn có thể tiếp tục làm việc, hoặc phải đi đi lại lại cho bớt đau. Khi bị đau, bạn hay dùng thuốc ǵ ở nhà để chữa đau (Aspirin, Tylenol, Maalox, Mylanta, ...) và kết quả ra sao?
Bạn cũng đừng quên mang theo tất cả những thuốc men đang dùng ở nhà đến cho bác sĩ xem, kể cả những thuốc mua không cần toa. Điều này vô cùng quan trọng, giúp vào sự định bệnh rất nhiều. V́ nhiều thuốc có thể gây đầy hơi, khó chịu, hoặc đau vùng bụng trên. Thí dụ những thuốc chống đau như Motrin, Advil, Naproxen, ..., những thuốc có chứa chất Aspirin như Anacin, Alka-Selzer. Biết bạn đang dùng thuốc ǵ, bác sĩ có thể đoán biết các bệnh bạn đang bị, hoặc triệu chứng bạn đang có có phải do thuốc gây ra hay không. Nếu nghi triệu chứng do thuốc gây ra, cùng với sự chữa trị bằng các thuốc bao tử, bác sĩ c̣n khuyên bạn nên ngưng thuốc nghi gây triệu chứng.
Sự thăm khám trong trường hợp bệnh dội ngược bao tử-thực quản thường không cho thấy ǵ đặc biệt. Một đôi khi, bạn thấy vùng bụng trên khó chịu, hay hơi đau khi vùng này được bác sĩ sờ nắn. Sau phần bệnh sử và thăm khám, nếu định bệnh đă khá rơ (người bệnh khéo kể bệnh, có các triệu chứng điển h́nh của bệnh, thăm khám không cho thấy có bệnh ǵ khác), bác sĩ thường bắt đầu chữa cho bạn ngay. Nếu chưa có định bệnh rơ rệt, hoặc khi sự chữa trị không cho những kết quả mong muốn, bác sĩ có thể sẽ cho bạn chụp phim hoặc soi thực quản và bao tử, để xác định xem có đúng bạn bị bệnh dội ngược bao tử-thực quản hay không.
Các cách chẩn đoán khác như: theo dơi sự chuyển động của thực quản, đồng thời đo nồng độ acid (pH monitoring) trong ḷng thực quản, cũng có khi được sử dụng để định bệnh.
Sự chữa trị bệnh dội ngược bao tử-thực quản nhắm bốn mục tiêu: làm giảm sự dội ngược, trung ḥa các chất dội lên từ bao tử, giúp các chất dội lên mau xuống lại bao tử, và bảo vệ niêm mạc thực quản trước tác dụng độc hại của các chất dội lên.
Để đạt được các mục tiêu trên, có nhiều cách chữa trị riêng rẽ hay phối hợp. Đầu tiên, chúng ta bàn đến những phương cách chữa trị không dùng thuốc.
Nếu nặng cân, chúng ta nên xuống cân.
Khi ngủ, nên nằm với tư thế đầu và ngực cao hơn bụng, bằng cách kê đầu giường cao lên 4-6 inches (chèn gỗ hoặc vật cứng dưới đầu giường).
Nên mặc quần áo rộng răi không thắt chặt làm tăng áp suất trong bụng.
Tránh một vài loại thực phẩm như thức ăn mỡ màng, chocolate, peppermint, v́ chúng làm lỏng bắp thịt van giữa thực quản và bao tử. Uống nhiều rượu cũng vậy. Ngoài ra, chúng ta cũng nên tránh các thức ăn thức uống biết chắc cứ mỗi khi dùng lại khiến chúng ta có triệu chứng, chẳng hạn những thức uống chứa nhiều chất acid như colas, nước cam, rượu vang đỏ (red wine).
Tránh ăn quá no, tránh uống nhiều nước trong lúc ăn.
Trong ṿng 2-3 tiếng sau khi ăn, không nên đi nằm ngay, và nên tránh ăn trước khi đi ngủ.
Bỏ hút thuốc lá và bớt uống rượu. Nước miếng trong miệng ta có tác dụng tốt, làm trung ḥa chất acid dội lên thực quả từ bao tử, thuốc lá khiến nước miếng bớt tiết ra.
Nhai kẹo chewing gum cũng tốt, v́ khi nhai chewing gum, nước miếng trong miệng chúng ta sẽ tiết ra nhiều.
Chữa với thuốc
Triệu chứng nhẹ, thỉnh thoảng nóng ngực chút sau khi ăn dù đă thực thi những cách chữa không dùng thuốc kể trên, ta chỉ cần dùng các thuốc có tác dụng trung ḥa acid (antacids) như Maalox, Mylanta, Gaviscon, … vào lúc có triệu chứng.
Khi triệu chứng xảy ra thường hơn, ta dùng những thuốc làm bao tử bớt tiết chất acid như Tagamet, Zantac, Pepcid, ...
Triệu chứng nặng hơn nữa và dùng những thuốc trên không kết quả, chúng ta dùng những thuốc như Omeprazole, Prilosec, Prevacid, … có tác dụng chống tiết chất acid trong bao tử rất mạnh. Những thuốc này mắc hơn, và có thể gây một số tác dụng phụ quan trọng nếu dùng dài lâu, như găy xương, cơ thể thiếu sinh tố B12, thiếu muối Magnesium, … Sau một thời gian dùng thuốc, khi triệu chứng đă thuyên giảm nhiều, chúng ta nên ngưng thuốc, hoặc chuyển qua những thuốc nhẹ hơn Tagamet, Zantac, Pepcid.
Với những trường hợp nặng, thường sự chữa trị kéo dài vài tháng, có khi cả năm.
Một số trường hợp bệnh dội ngược bao tử-thực quản cần đến giải phẫu, v́ dùng thuốc tối đa không kết quả, triệu chứng vẫn làm cuộc sống người bệnh mất vui, hoặc v́ những lư do khác như dùng thuốc lâu quá năm này sang năm khác có thể đưa đến những vấn đề không tốt do tác dụng phụ của thuốc, v.v..
Có nhiều kỹ thuật giải phẫu khác nhau, giúp bắp thịt van giữa thực quản và bao tử chắc hơn, làm việc hữu hiệu hơn, khiến các thức trong bao tử bớt dội lên thực quản.
Tóm lại, bệnh dội ngược bao tử thực quản xảy ra nhiều, có trường hợp nhẹ, có trường hợp nặng. Nhẹ, chúng ta chữa bằng những cách giản dị, xuống cân, nằm ngủ đầu và ngực cao hơn bụng, tránh một số thực phẩm, bỏ thuốc lá, bớt uống rượu, …, và thỉnh thoảng triệu chứng xảy ra, dùng những thuốc như Maalox, Mylanta, Gaviscon, Tagamet, Zantac, Pepcid. Nặng, chúng ta cần thuốc mạnh hơn như các thuốc Omeprazole, Prilosec, Prevacid, …, những thuốc này mắc hơn và có thể gây một số vấn đề cho cơ thể nếu dùng dài lâu. Khi bệnh nặng quá, dùng thuốc không kết quả, hoặc phải dùng thuốc dài lâu vừa tốn kém vừa sợ tác dụng phụ của thuốc, chúng ta cần đến giải phẫu.
(Quí vị có thể đọc những bài đăng trong các số báo trước trên website của tuần báo Saigon Times www.saigontimesusa.com, mục Y Học Tổng Quát.)
Bệnh đau khuỷu tay “tennis elbow” (“khuỷu tay người chơi tennis”) hay xảy ra, và nhiều khi không dễ chữa. Ta thấy đau ở chỗ mấu xương nhô ra, phía mé ngoài khuỷu tay (lateral epicondyle: khi co khuỷu tay, ta sờ thấy mấu xương này dễ dàng).
Tên của căn bệnh khiến chúng ta nghĩ chỉ người thích chơi tennis mới hay bị, nhưng thực ra, nó thường xuất hiện ở những người ít chơi thể thao, làm các công việc bàn tay phải thi hành những động tác lập đi lập lại (repetitive tasks), nhất là cứ phải thường xuyên ngửa cổ tay (extension of the wrist) hoặc xoay tṛn cẳng tay (rotation of the forearm). Bệnh kéo dài ít ra cũng vài tháng, và một số vị sẽ cần đến giải phẫu, mới hết bị cái đau làm phiền. Tính chung, số tiền bỏ ra để chữa chạy cho căn bệnh, cũng như thời gian những người bệnh nghỉ việc v́ bị đau không phải là ít.
Hút thuốc lá, béo mập, tuổi tác cao, dùng tay liên tục 2 tiếng trở lên mỗi ngày, bưng bê khiêng nặng là những yếu tố khiến chúng ta dễ bị bệnh đau khuỷu tay “tennis elbow
Chỗ mấu xương nhô ra phía mé ngoài của khuỷu tay, là nơi đầu của bắp thịt có tên “Extensor carpi radialis brevis” (ECRB) bám vào. Bắp thịt này quan trọng, giúp chúng ta sử dụng bàn tay và các ngón tay. Nó giữ chắc khớp khuỷu tay trong một vị thế cân bằng để bàn tay và các ngón tay ta hoạt động hữu hiệu.
Ở người chơi tennis hoặc người phụ trách các công việc khiến bàn tay phải làm những động tác lập đi lập lại, bắp thịt ECRB lúc nào cũng căng thẳng và sẵn sàng trong tư thế làm việc. Lâu ngày chày tháng, dù khỏe mấy, song cứ phải làm việc nặng hoài, bắp thịt này cũng đâm mỏi mệt. Thêm vào đấy, khi làm việc nhiều quá, chúng ta tất sẽ có ít đi th́ giờ nghỉ ngơi để lại sức. Bắp thịt cũng vậy. Lâu dần, bắp thịt ECRB bị tổn thương, rách ở chỗ đầu gắn vào mấu xương nhô ra vùng khuỷu tay, tạo ra bệnh “tennis elbow” gây đau. Khi bắp thịt ECRB tổn thương và rách như vậy, một ṿng lẩn quẩn sẽ bắt đầu: bắp thịt hay bị căng, khó thư dăn hơn, khiến chỗ rách lại càng khó lành. Ở một số người, chỗ bắp thịt ECRB đă rách không lành lại được, khiến triệu chứng kéo dài và khó chữa, cần đến giải phẫu.
Triệu chứng
Khi bị “tennis elbow”, chúng ta thấy đau mé phía ngoài của khuỷu tay (c̣n gọi cùi chỏ). Cái đau đôi khi lên vai hoặc xuống cổ tay.
Đau do căn bệnh có nhiều mức độ, nhẹ th́ ít ảnh hưởng đến công việc hàng ngày của chúng ta, nặng có thể khiến chúng ta khó dùng tay làm việc và đêm ngủ mất ngon. Có người bị đau như dao cắt, cầm bút viết chút đỉnh cũng đau, rất khổ, nghỉ ngơi c̣n đỡ, song mỗi lần làm những công việc phải dùng đến tay lại thấy đau hơn, nhất là khi phải chuyển động cổ tay và khuỷu tay liên tục.
Đau kéo dài từ vài tháng đến một hai năm. Có vị đau lâu, công ăn việc làm ảnh hưởng nhiều, phải tạm thời nghỉ hoặc thay đổi việc làm. Một ít vị cứ đau hoài, cần đến cách chữa bằng giải phẫu. Cũng may, giải phẫu trong trường hợp này thường cho kết quả tốt.
Diễn Đàn Người Việt Hải Ngoại. Tự do ngôn luận, an toàn và uy tín. V́ một tương lai tươi đẹp cho các thế hệ Việt Nam hăy ghé thăm chúng tôi, hăy tâm sự với chúng tôi mỗi ngày, mỗi giờ và mỗi giây phút có thể. VietBF.Com Xin cám ơn các bạn, chúc tất cả các bạn vui vẻ và gặp nhiều may mắn.
Welcome to Vietnamese American Community, Vietnamese European, Canadian, Australian Forum, Vietnamese Overseas Forum. Freedom of speech, safety and prestige. For a beautiful future for Vietnamese generations, please visit us, talk to us every day, every hour and every moment possible. VietBF.Com Thank you all and good luck.
News
Library
Technology
Giải Trí
Portals
Tin Sốt
Home
