HƯỚNG DẪN SƠ CỨU (FIRST AID)
KHI BỊ CÔN TRÙNG, ĐỘNG VẬT VÀ NGƯỜI CẮN TRONG LÚC SINH HOẠT NGOÀI TRỜI Lynn Ly phỏng dịch theo "The Everything First Aid"
Những hoạt động ngoài trời như làm việc, vui chơi, giải trí, du ngoạn ở trong một số hoàn cảnh , khí hậu , và thời tiết . Khí hậu nóng và lạnh đều có thể gây ra những hệ quả đối lập (adverse consequences), và những sinh vật (critters) sống bên ngoài thỉnh thoảng gây dị ứng (ngứa ngáy khó chịu) hoặc tổn thương . Cơ thể bị thiếu nước hoặc ở cao độ (thí dụ lên đỉnh núi) và ở trong một số điều kiện ngoài trời khác cũng có thể làm bạn cảm thấy suy yếu đi .
Cho dù không có vấn đề ǵ khi bạn hoạt động ngoài trời, nhưng thật quan trọng bạn biết làm ǵ để chăm sóc hoặc trợ giúp những người bị chấn thương, bị bệnh tật bất ngờ .
I) BỊ CÔN TRÙNG, LOÀI VẬT VÀ NGƯỜI CẮN
Nhiều loại côn trùng và các sinh vật khác, bao gồm cả con người, gây ra các vết cắn và vết châm chích có thể cho cảm giác không thoải mái hoặc đe dọa tính mạng từ nhẹ nhẹ đến trung b́nh. Điều quan trọng là biết làm ǵ, làm thế nào để trị liệu, và khi nào th́ cần t́m kiếm đến trợ giúp từ chuyên gia y tế để trị liệu bất kỳ thương tổn tàng ẩn bên trong.
1) B̉ CẠP CẮN (SCORPION BITES)
Ḅ cạp là loại côn trùng nhiều chân có h́nh dạng giống tôm hùm (lobster-like arthoropods) nằm trong xếp loại côn trùng có nọc độc (arcahnid class, cùng loài nhền nhện = spider class), có một ng̣i / kim xoăn ở phần cuối nơi đuôi, và chúng thường được t́m thấy ở vùng sa mạc phía Tây Nam của Mexico (nước Mễ Tây Cơ). Những vết chích / đốt của bọ cạp dường như không có khả năng gây tử vong và dễ dàng điều trị, nhưng lại nguy hiểm cho trẻ nhỏ và người già hơn . Những triệu chứng bao gồm đau nhức ngay lập tức (immediate pain), nóng rát (burning), sưng tấy chút chút (minor swelling) và cảm giác tê (numb) hoặc ngứa ran (tingling sensation).
Những buớc sau đây cần nên thực hiện để trị liệu vết ḅ cạp cắn:
1. Rửa vùng bị ḅ cạp cắn bằng xà pḥng / xà bông và nước
2. Dùng túi trườm lạnh đặt lên vùng bị ḅ cạp cắn trong ṿng 10 phút , nếu cần thiết th́ lập đi lập lại việc trườm lạnh vùng bị cắn với khoảng cách giữa các lần trườm lạnh là 10 phút .
3. Gọi điện thoại đến trung tâm kiểm soát chất độc (the Poison Control Center), hay đi bệnh viện khi có bất kỳ triệu chứng nghiêm trọng ǵ
2) BỌ VE CẮN (TICK BITES)
Những người sống vùng rừng cây hay đồng cỏ, hay những người dành thời gian vui chơi giải trí ở những khu vực này th́ dễ bị bọ ve cắn . Loài côn trùng nho nhỏ này sống bằng cách hút máu các loài động vật có vú (mammals) thí dụ như hươu nai (deer), loài gậm nhấm (rodents), thỏ (rabbits) và có thể truyền bệnh từ động vật sang người .
Việc sơ cứu (first aid) những vết bọ ve cắn bao gồm loại bỏ con bọ ve đang bu bám ngay lập tức để tránh những phản ứng từ vết cắn và giảm thiểu tối đa các loại bệnh nhiễm trùng do bọ ve gây ra thí dụ bệnh Lyme, bệnh nóng sốt Colorado bọ ve (Colorado tick fever), bệnh nóng sốt được phát hiện ở núi đá (Rocky Mountain Spotted fever)
Để tháo bỏ con bọ ve bu bám trên người , hăy làm như sau:
1. Dùng cây nhíp (tweezers) hay cây kẹp nhỏ nhỏ cong cong hay thẳng thẳng (small curl or flat forcepts) kẹp lấy đầu con bọ ve và càng cận sát nơi da đang bị con bọ ve cắn càng tốt, rồi nhẹ nhàng kéo ra, đừng bóp nát hay xoay vặn con bọ ve
2. Rửa vùng bị bọ ve cắn bằng xà pḥng / xà bông và nước.
3. Bôi thuốc Antihistamine hoặc loại 1% hydrocortisone cream (loại kem chứa 1% chất hydrocortisone)
Cần phải có sự chăm sóc y tế chuyên nghiệp , nếu con bọ ve cắn quá sâu và bạn không thể tháo gỡ nó ra được, hoặc bạn đang ở trong khu vực được thông báo là có nhiều nguy cơ bị bệnh lyme, hoặc bạn có triệu chứng nóng sốt hay triệu chứng cảm cúm , hoặc bạn có trải nghiệm bắp thịt trở lên suy nhược, tê liệt (paralysis) , hoặc nổi vết tṛn đỏ trên da gọi là "phát ban mắt ḅ" (the bull's eye rash) là đặc chưng của bệnh Lyme .
CẢNH BÁO !!!
Đừng bao giờ bôi petroleum jelly (vaseline), rượu cồn ( alcohol ) ahy ammonia lên con bọ ve - chúng sẽ cắn chặt sâu vào da hơn. Nếu bạn đang ở trong vùng cảnh báo có nhiều nguy cơ bệnh Lyme mà bị bọ ve cắn, bạn nhất định phải phone báo bác sĩ để được tư vấn và ngay lập tức được chăm sóc và điều tri bao gồm việc sử dụng thuốc kháng sinh
Ta đă biết, trong khớp có sụn khớp (articular cartilage), bao bọc các đầu xương như một lớp đệm, giúp các đầu xương nhẹ nhàng trượt lên nhau khi khớp chuyển động. Bệnh khớp thoái biến gây do sự ṃn lở của sụn khớp. Khi sụn ṃn hoặc lở vỡ, các đầu xương không c̣n uyển chuyển trượt lên nhau, nên gây đau nhức, cứng khớp, ...
Tuy vậy, rất nhiều trường hợp bệnh không gây đau ǵ cả. Có người chẳng bao giờ đau, t́nh cờ chụp phim, phim chụp cho thấy khớp đă ṃn.
Đau khớp, nếu xảy ra, trong giai đoạn đầu, thường là cái đau âm ỉ, cảm thấy sâu trong khớp bệnh: khớp lưng, hoặc khớp hông, khớp gối, khớp ngón tay, ... Người bệnh thấy đau nhiều hơn khi đi lại, sử dụng khớp, và bớt đau lúc nghỉ ngơi. Khi bệnh tiến triển đến giai đoạn nặng hơn, cái đau thành liên tục, làm khổ cả vào ban đêm.
“Công chúa đứt tay, ăn mày đổ ruột”. Mỗi người chúng ta cảm nhận cái đau một khác. Cùng một mức độ bệnh lư của khớp, phụ nữ than đau nhiều hơn đàn ông, người hưởng trợ cấp than đau nhiều hơn người đi làm, và người ly dị than nhiều hơn người có gia đ́nh hạnh phúc. Người ta cho rằng trong bệnh khớp thoái biến, như chứng đau lưng, như nhiều bệnh khác, những yếu tố tâm lư và xă hội có ảnh hưởng quan trọng, khiến người bệnh cảm thấy đau nhiều hay ít.
Triệu chứng quan trọng khác là cứng khớp (stiffness). Khớp thường cứng vào buổi sáng mới ngủ dậy hoặc sau lúc nghỉ ngơi một thời gian ngắn trong ngày. Cứng khớp không kéo dài lâu, chỉ khoảng 20 phút.
Đến giai đoạn nặng, khớp mất h́nh dạng b́nh thường, méo mó, to lên, và không c̣n gập, duỗi được hết mức. Có khi, đang đi, khớp khựng lại. Khớp sờ thấy đau, hoặc sưng và hơi nóng. Khi khớp chuyển động, sờ như thấy các đầu xương trong khớp chạm vào nhau, kêu “lục cục lạc cạc”.
Sự định bệnh dựa vào bệnh sử (triệu chứng do người bệnh kể), sự thăm khám, và phim chụp. Phim chụp cho thấy hai đầu xương trong khớp sát vào nhau ở chỗ sụn bị ṃn, có khi thấy những chồi xương mọc ra bất thường. Khi sụn khớp ṃn nhiều, trên phim, khớp lệch lạc thấy rơ (subluxation), mất h́nh dạng b́nh thường.
Điểm đáng chú ư là triệu chứng và mức độ tàn tật do bệnh gây nên, nặng hay nhẹ, thường không ăn khớp với phim chụp. Nếu đem 100 người trên 40 tuổi ra chụp phim, theo phim chụp, 90 người sẽ có những thay đổi bất thường ở các khớp nâng đỡ sức nặng cơ thể (lưng dưới, hông, gối, ...), tuy vậy, chỉ 30 người có triệu chứng đau nhức. Đau dữ hay ít, như đă bàn, c̣n tùy thuộc nhiều yếu tố, đặc biệt những yếu tố tâm lư và xă hội.
Sự trị liệu nhắm mục đích giảm đau, giúp các khớp duy tŕ được cơ năng, và hoạt động b́nh thường.
Những trường hợp bệnh nhẹ, người bệnh chỉ cần được trấn an, chỉ dẫn cách vận động, thu xếp công việc hàng ngày để tránh những hoạt động khiến khớp dễ tổn thương thêm, và thỉnh thoảng uống thuốc giảm đau nếu cần. Với những trường hợp nặng hơn, có thể phải phối hợp nhiều phương pháp chữa trị khác nhau:
1. Vận động:
Bắp thịt và xương, khớp như anh em ruột thịt, phối hợp, giúp đỡ nhau trong lúc hoạt động. Bắp thịt quanh khớp nếu dẻo dai, vững chắc sẽ giúp khớp bớt làm việc, hoặc làm việc hữu hiệu hơn, và cái đau sẽ nhẹ đi.
Các vận động nhẹ nhàng, không đặt nhiều sức nặng trên khớp (low-impact, nonweight-bearing) rất tốt. Bơi lội tuyệt nhất. Không th́ những thể dục năng động nhẹ (low-impact aerobics exercises), hoặc các cách tập đặc biệt dùng cho người mang bệnh khớp. Đạp xe đạp đều có thể làm bớt đau khớp gối bị bệnh. Một chuyên viên thấu đáo về việc tập luyện cho người mang bệnh khớp (physical therapist) có thể giúp ta rất nhiều, chỉ dẫn cho ta những cách tập đúng với nhu cầu của tật bệnh ta.
Kiên nhẫn là mẹ thành công. Tập 4-5 lần mỗi tuần, đều như vậy, sau hai tháng, thường sẽ bắt đầu thấy có tiến triển tốt.
2. Đắp, thoa tại chỗ:
- Ấp nhiệt (khăn, b́nh nước nóng, heating pad, ...) vào khớp đau có thể giúp khớp bớt đau và cứng. Cách giản dị và rẻ tiền là tắm nước ấm vào buổi sáng lúc khớp hay bị cứng. Có vị thấy bớt đau khi dùng nước đá thay v́ dùng nhiệt.
- Một loại kem được xem có tác dụng giảm đau, mua bên ngoài không cần toa bác sĩ là capsaicin cream. Thoa kem capsaicin ngày vài lần trên khớp, có khi bạn không cần uống thuốc giảm đau nữa. Kem capsaicin rất hữu hiệu cho các khớp gối và bàn tay. Khi mới dùng, có thể thấy nóng ở chỗ thoa thuốc, song tiếp tục dùng, phản ứng khó chịu này sẽ bớt dần.
3. Tránh bắt khớp bệnh làm việc quá sức:
- Luôn giữ cơ thể trong tư thế thẳng thắn. Khi nghỉ ngơi, học hành, làm việc, lái xe, bạn nên ngồi ghế có lưng tựa thoải mái (thêm tay dựa càng tốt), sát người vào lưng ghế, để lưng ghế nâng đỡ cơ thể bạn cho thẳng, giúp các khớp xương, bắp thịt lưng và cổ không mỏi.
- Trong công việc hàng ngày, bạn xếp đặt công việc và dụng cụ làm việc hợp lư, thuận tầm tay, vừa tầm mắt, hầu khỏi cong cúi nhiều trong lúc làm việc. Đồng thời, ứng dụng tinh thần “chị ngă em nâng”, sử dụng càng nhiều khớp càng tốt trong lúc làm việc. Chẳng hạn, bưng tách cà phê với cả hai tay, nâng b́nh cà phê bằng cách đỡ cả trên lẫn dưới (một tay đỡ đáy b́nh, một tay xách quai xách phía trên), ... Với cách này, lực tác động sẽ lan tỏa, không khớp nào phải làm việc quá sức.
Cũng nhớ, khi nhặt vật ǵ dưới đất, thay v́ cúi lưng, bạn cong hai gối trong lúc giữ lưng cho thẳng. Khi bưng bê vật nặng, bạn đưa sát vào người, từ từ đứng lên, trong lúc vẫn thẳng lưng. Nếu vật quá nặng, cách tốt nhất là nhờ thêm người khác giúp sức.
- Người bị bệnh ṃn khớp hông hay khớp gối nên tránh đứng, qú, ngồi chồm hổm (squatting) lâu.
- Xe nặng, bánh mau ṃn. Nên xuống cân nếu béo mập.
- Giữ sự cân bằng giữa hoạt động và nghỉ ngơi. Những dịp nghỉ ngắn (10-20 phút) trong ngày giúp các khớp nghỉ ngơi sau những lúc hoạt động.
- Người bị bệnh ṃn khớp gối hay khớp hông một bên, có thể dùng gậy chống (cầm bằng tay bên không đau) để nâng đỡ cơ thể trong lúc đi lại, giúp các khớp đau đỡ làm việc trong lúc đi lại.
- Giày thể thao loại tốt, hấp thu bớt các sức tác động (impact-absorbing shoes), giúp giảm sức nặng đè trên các khớp ở chân, có thể khiến bớt đau khi đi lại, và có lẽ cũng làm chậm đà tiến triển của căn bệnh. Khổ nỗi, các cụ ta ít quen đi giày thể thao, thích đi dép cao su, dép Nhật cho nhẹ, thoáng, và chỉ... vài đồng một đôi.
Thuốc giúp bớt đau. Những trường hợp đau nhẹ hoặc vừa, ta dùng Tylenol là đủ, rẻ, lại an toàn. Không mang bệnh gan hay thận, ta có thể dùng đến 8 viên Tylenol 500 mg mỗi ngày (2 viên ngày 4 lần). Những thuốc giảm đau chứa chất nha phiến như Tylenol số 2, số 3, Vicodin, ... thường không cần thiết, v́ tác dụng không dài. Hơn nữa, dùng liên tục, lâu ngày, thuốc có thể sẽ mất tác dụng và gây nghiện.
Các thuốc chống viêm không chứa chất steroid (non-steroid anti-inflammatory drugs, viết tắt NSAID) như Advil, Nuprin, Motrin, ... làm bớt đau và cứng khớp. Dùng Tylenol không bớt đau, ta có thể dùng đến những thuốc loại này. Cái bất lợi là, dùng lâu ngày, chúng có thể gây khó chịu, lở bao tử, chảy máu đường tiêu hóa, và hại cho thận, ... Dùng những thuốc này, ta nên uống lúc bụng no (đang ăn hoặc sau khi ăn). Thấy khó chịu vùng bụng trên, hoặc đi cầu ra phân đen, bạn nên ngưng thuốc và cho bác sĩ biết ngay. Một thuốc giảm đau khác có tên Ultram, cũng giúp nhiều người bớt đau, nhưng không gây những tác dụng độc hại như các thuốc trên. Tất nhiên, nó có thể gây những tác dụng phụ khác.
Gần đây, một số tài liệu đề cập đến việc dùng chất glucosamine và chất chondroitin để chữa bệnh khớp thoái biến, cho rằng hai chất này có khả năng giúp sửa chữa, tái tạo sụn khớp, và bổ khuyết lượng chất nhờn cần có trong khớp. Chúng tác dụng chậm, ít nhất 4 tuần mới công hiệu, và cũng có thể gây một số tác dụng phụ. Sự an toàn và hiệu quả về lâu về dài của thuốc chưa được biết rơ. Thuốc mua bên ngoài không cần toa, bạn có thể thử, song nên cho bác sĩ biết.
Ngoài các thuốc uống, trong nhiều trường hợp, bác sĩ cũng chích thuốc chứa chất steroid hoặc thuốc Synvisc thẳng vào khớp giúp khớp bớt đau.
4. Giải phẫu:
Giải phẫu dùng cho những trường hợp bệnh quá nặng gây đau nhức liên tục, chữa trị hết mức bằng những phương pháp nội thương song không kết quả. Có nhiều phương pháp giải phẫu khác nhau:
- Thay hẳn một khớp: khớp hông, khớp gối nay có thể thay.
- Đưa ống soi vào khớp, dọn dẹp những chỗ bị hư hoại trong khớp.
Sau cùng, ta cũng đừng quên vai tṛ của tinh thần trong sự chữa trị bệnh khớp thoái biến. Tinh thần và thể xác tuy hai nhưng là một. Trong điều kiện sức khỏe cho phép, nên thường xuyên vận động, hầu giúp cơ thể khỏe mạnh. Thể xác khỏe khoắn, ta thấy yêu đời, yêu người, đỡ căng thẳng tinh thần, và cảm nhận cái đau ít hơn. Một thể xác khỏe mạnh, một tinh thần lạc quan, một lư tưởng hoặc triết lư sống trong sáng, đấy là những viên thuốc bổ của đời sống. Xin biên toa để bạn dùng hàng ngày.
Những Mẹo Cực Hay Với Kem Đánh Răng - Theo phunutoday
Không chỉ có tác dụng bảo vệ và làm đẹp hàm răng, kem đánh răng c̣n có rất nhiều công dụng khác mà có thể bạn chưa biết.
1. Làm sạch quần áo
Kem đánh răng cũng có tác dụng làm sạch vết bẩn trên quần áo như một loại bột giặt.
Kem đánh răng cũng có tác dụng làm sạch vết bẩn trên quần áo như một loại bột giặt. Nếu bạn có một vết bẩn nào đó trên quần áo, hăy dùng kem đánh răng chà lên, sau đó xả lại với nước lạnh là vết bẩn sẽ biến mất.
2. Xóa vết xước trên thủy tinh
Bôi kem đánh răng lên vết xước nhẹ trên bề mặt b́nh thủy tinh hoặc những vật dụng bằng thủy tinh sẽ giúp mài ṃn và làm phẳng vết
3. Làm sạch trang sức bạc
Đối với các loại đồ trang sức bằng bạc dùng lâu bị xỉn màu, bạn chỉ cần dùng một chút kem đánh răng, chà đi chà lại lên trang sức đó và rửa lại với nước sạch là bạc sẽ trắng sáng trở lại.
4. Dùng thay bút xóa
Khi bạn muốn tẩy xóa chữ viết bằng bút mực trên giấy, bạn chỉ cần bôi kem đánh răng phủ nhẹ lên đó và để khô, lại có thể viết lên được b́nh thường.
5. Tẩy cặn bẩn trên mặt bàn là
Với những chiếc bàn là sử dụng lâu ngày sẽ xuất hiện vết ố hoặc cặn bẩn. Lúc này, bạn hăy dùng kem đánh răng bôi lên mặt bàn là và dùng vải mềm, sạch lau chùi đi là được.
6. Đánh bóng giày
Thay v́ dùng xi để đánh bóng giày, bạn có thể thay thế bằng cách chà kem đánh răng lên mặt giày và dùng bàn chải như thường lệ để đánh. Giày sẽ trở nên bóng loáng chẳng kém ǵ dùng xi.
7. Khử mùi hôi, tanh
Sau khi làm món ăn, trên tay bạn có thể sẽ bám lại mùi thức ăn như mùi cá, hành, tỏi… Lúc này, bạn hăy rửa sạch tay với xà pḥng rồi cho kem đánh răng lên thoa đều trên bàn tay, sau đó rửa sạch với nước. Mùi tanh sẽ nhanh chóng biến mất.
8. Dùng dán tường
Nếu dùng kem đánh răng để dán tranh lên tường cùng với keo dính sẽ tránh được mối mọt và sau này lấy xuống cũng dễ dàng hơn.
9. Bạn muốn tấm gương trong pḥng tắm không bị mờ?
Trước khi đi tắm, bạn hăy bôi một lớp kem đánh răng lên bề mặt gương rồi lau sạch.
Sau khi tắm, bạn thường không thể chải tóc v́ gương trong pḥng tắm bị phủ một lớp hơi nước dày đặc? Lần sau, trước khi đi tắm, bạn hăy bôi một lớp kem đánh răng lên bề mặt gương rồi lau sạch. Với động tác đơn giản đó, sau khi tắm xong, bạn sẽ thấy gương vẫn sáng bóng.
10. Giữ cho kính không bị mờ
Đang lái xe, lặn thám hiểm đáy đại dương hay tập thể dục, bạn sẽ cảm thấy khó chịu, thậm chí có thể gặp nguy hiểm khi kính bị mờ. Để tránh t́nh trạng này, bạn có thể bôi một lớp kem đánh răng lên kính rồi lau lại cho thật sạch.
11. Khử mùi b́nh sữa
B́nh sữa của bé khi sử dụng lâu ngày sẽ có mùi chua của sữa cũ. Bạn hăy dùng bàn chải đánh răng và một ít kem đánh răng chà nhiều lần rồi rửa lại với nước.
12. Làm sạch bàn phím máy tính
Bàn phím máy tính hoặc phím đàn piano sử dụng lâu ngày sẽ bị bám bụi và ố màu. Bạn chỉ cần lấy một ít kem đánh răng cho vào một miếng vải ẩm, mềm để lau chùi, bàn phím sẽ trắng và sạch như mới.
Tắm bồn là phương pháp giúp giảm stress hiệu quả. Thế nhưng, nếu việc chùi rửa khiến bạn mất hào hứng trong việc sử dụng bồn tắm, hăy thử cách sau: Bạn dùng kem đánh răng và một miếng bọt biển để chà rửa bồn tắm. Không chỉ làm sạch các vết bẩn dễ dàng, kem đánh răng c̣n có tác dụng khử mùi rất tốt.
14. Gỡ sạch bă kẹo cao su dính trên tóc và quần áo
Kem đánh răng gỡ sạch bă kẹo cao su dính trên tóc và quần áo.
Nhai kẹo cao su và dính chặt trong tóc hoặc chiếc áo len quư báu của bạn? Hăy bôi đầy kem đánh răng lên vết dính và để qua đêm. Kẹo cao su sẽ dần bong ra mà không gây hại.
15. Trị mụn
Hăy thoa một ít kem đánh răng lên nốt mụn và để khô qua đêm. Hôm sau, những nốt mụn sẽ bớt đỏ và sưng tấy.
Hăy thoa một ít kem đánh răng lên nốt mụn và để khô qua đêm. Hôm sau, những nốt mụn sẽ bớt đỏ và sưng tấy.
Ruột Quá Nhạy Cảm (Irritable Bowel Syndrome) Bác sĩ Nguyễn Văn Đức
Kể ra, có một cô người yêu nhạy cảm quá cũng khó ḷng. Đầu năm, mới lỡ lời một chút, nàng đă ngúng nguẩy, nước mắt như mưa. Đến ngày Valentine, hơi chậm mua quà t́nh yêu cho nàng, nàng phụng phịu, mặt mũi đăm đăm. Ôi, cuộc đời đau khổ.
Trong vườn ḷng mỗi người chúng ta, cũng có một cô nàng. Nàng “Ruột”. Nàng dễ chịu, ta nhờ. Nàng nhạy cảm quá, cuộc đời ta khổ sở: cho nàng ăn chút thức lạ, nàng tiêu chảy, không cho nàng ăn đủ chất bă, nàng bón, rồi nàng kêu rên, làm ta đau.
10-15% người lớn chúng ta lụy v́ chứng ruột quá nhạy cảm. Ruột quá nhạy cảm xảy ra nhiều ở người trẻ và người tuổi trung niên (middle-aged). Phụ nữ bị chứng này gấp 2 lần nam giới. Trong các bệnh của đường tiêu hóa, chứng ruột quá nhạy cảm xảy ra nhiều nhất, số người nghỉ làm việc v́ nó chỉ sau có cảm, tốn kém hàng năm lên đến 30 tỉ đô-la.
Triệu chứng
Triệu chứng của bệnh rất nhiều, gồm những triệu chứng tiêu hóa và những triệu chứng ngoài đường tiêu hóa. Bệnh gây đau bụng và thay đổi thói quen đi cầu, tiêu chảy hoặc bón.
- Bụng đau, hoặc khó chịu kinh niên:
Người bệnh hay đau quặn vùng bụng dưới, thường phía bên trái. Cơn đau dịu đi sau khi đi cầu hay đánh hơi. Đau cũng có thể xảy ra ở bất cứ vùng nào khác của bụng, khiến dễ lầm với các bệnh khác của đường tiêu hóa. Chẳng hạn, nếu đau ở vùng bụng trên, bác sĩ dễ định sai là bệnh bao tử. Hoặc nếu đau ở vùng túi mật bụng trên bên phải, bác sĩ có thể nghi nhầm người bệnh đau v́ có sạn túi mật.
- Tiêu chảy:
Tiêu chảy hay xảy ra vào buổi sáng lúc mới tỉnh giấc, hoặc sau khi ăn sáng. Phân lỏng và như có đàm. Thường, khi đă trả nợ tiêu hóa 3, 4 lần vào mỗi sáng, người bệnh mới cảm thấy dễ chịu và yên tâm làm việc. Cũng có người tiêu chảy lai rai cả ngày. Tiêu chảy hiếm khi xảy ra vào ban đêm.
Có người diễn tả phân không lỏng, nhưng nát, không thành khuôn, hoặc rất dính và mảnh như “cây bút ch́” (pencil-like). Người bệnh hay có cảm giác đi cầu không đă, đi chưa hết phân, bụng lúc nào cũng như đầy hơi, ph́nh to. Có vị mót cầu là phải đi ngay, không thể nín nhịn chờ lúc khác thuận tiện hơn. Nhiều người không dám đi đâu, hoặc chỉ rời nhà khi biết chắc có pḥng vệ sinh nào gần đấy trên lộ tŕnh.
Tiêu chảy xảy ra lai rai nhiều tuần, nhiều tháng, rồi tự nhiên biến mất. Sau một thời gian dài ngắn khó biết, nó xuất hiện trở lại làm khổ người bệnh.
- Bón:
Nhiều người thay v́ tiêu chảy, lại bón, cả tuần đi cầu chỉ 1, 2 lần. Phân cứng quá, hoặc thành những cục nhỏ như phân dê.
Một số vị nuôi cả thỏ lẫn rùa trong… vườn ḷng: lúc thỏ chạy, tiêu chảy liên tiếp nhiều tuần lễ, khi rùa ḅ, bón ơi là bón. Cũng có lúc thỏ và rùa cùng đi nghỉ mát, các vị nhẹ nhơm, thoải mái được một thời gian.
Người mang chứng ruột quá nhạy cảm cũng hay than đầy hơi, nóng ngực (heartburn), khó nuốt, buồn nôn, đau ngực, và những triệu chứng ngoài đường tiêu hóa: đau lưng, yếu mệt, chóng mặt, hồi hộp, đau nhức toàn thân, rối loạn t́nh dục, đau lúc giao hợp, đi tiểu nhiều lần, khó nín tiểu, …
Người mang chứng ruột quá nhạy cảm đi khám bác sĩ thường hơn, đ̣i hỏi bác sĩ làm nhiều trắc nghiệm hơn, dùng nhiều thuốc hơn, nghỉ việc nhiều hơn, năng suất làm việc kém hơn, hay vào nhà thương hơn, tiêu tốn nhiều chi phí y tế hơn so với người mang những bệnh khác.
Tuy triệu chứng hoặc liên tục, hoặc cứ tái đi tái lại nhiều tháng năm như vậy, nhưng người bệnh không xuống cân, không nóng sốt, không đi cầu ra máu, về đêm vẫn ngủ ngon, không bị phiền v́ các triệu chứng (những điểm quan trọng để phân biệt với các bệnh khác như ung thư ruột già, cường tuyến giáp trạng, …). Triệu chứng hay xảy ra hơn vào những khoảng thời gian người bệnh căng thẳng về tinh thần.
Người ta cho rằng “nàng Ruột” trong vườn ḷng chúng ta, nếu nhạy cảm, lúc hoạt động quá mức, lúc lại ỳ ra không làm việc, là do sự xáo trộn cơ năng vận chuyển (motility disorder) của hệ thống tiêu hóa. B́nh thường, hoạt động điều ḥa từ trên xuống dưới của hệ tiêu hóa do những co bóp nhịp nhàng, phối hợp của bao tử và các khúc ruột nối liền nhau. Sự xáo trộn cơ năng trong chứng ruột quá nhạy cảm khiến sự co bóp, chuyển động của bao tử và ruột rối loạn. Chuyển động của ruột hoặc giảm đi (gây bón), hoặc tăng lên (gây tiêu chảy). Các nhà “ruột học” nhận thấy nhu động của ruột tăng lên vào những lúc tinh thần ta căng thẳng. C̣n tại sao người có chứng ruột quá nhạy cảm hay đau bụng? Có lẽ v́ người bệnh có những cảm nhận bất thường với những hoạt động của các cơ quan bên trong cơ thể, trong khi người thường, cũng với những hoạt động của ruột như vậy, không cảm thấy đau.
Định bệnh
Theo tiêu chuẩn định bệnh gọi là “Rome criteria III”, do một nhóm các nhà nghiên cứu đưa ra, một người mang chứng ruột quá nhạy cảm, khi đau hoặc khó chịu bụng, liên tục hoặc tái phát, ít nhất 3 ngày một tháng đă 3 tháng qua, và có thêm 2 hay nhiều hơn các triệu chứng kể sau:
- Đi cầu xong bớt đau, khó chịu bụng.
- Số lần đi cầu bất thường.
- Phân không b́nh thường: hoặc lỏng, như nước, hoặc cứng quá, thành từng cục nhỏ.
Ruột quá nhạy cảm và một số bệnh khác gây triệu chứng giống nhau. Đi khám bệnh, giúp bác sĩ, bạn kể bệnh rơ ràng, rành mạch, chúng ta khỏi đi sai đường. Bạn kể rơ bạn ăn có ngon miệng, có xuống cân, có nóng sốt, đi cầu ra máu không.
Tùy triệu chứng, thời gian bạn có triệu chứng, và hạn tuổi của bạn, sau khi thăm khám, bác sĩ có thể sẽ cho bạn thử máu, thử phân, chụp phim hoặc soi đường tiêu hóa. Chẳng hạn, với người trên 50 tuổi, v́ dễ có ung thư ruột già, nên bác sĩ thường cho soi ruột già để t́m ung thư. Ngược lại, ở người trẻ tuổi, ung thư ruột già rất hiếm, nếu không có những chỉ dấu báo động như thiếu máu, xuống cân, không có người thân trong gia đ́nh bị ung thư ruột già, soi ruột già thường không cần thiết.
Các thử máu C-reactive protein, IgA antibody to tissue transglutaminase cần làm để t́m một số bệnh đường tiêu hóa khác gây triệu chứng tương tự bệnh ruột quá nhạy cảm. Bệnh cường tuyến giáp trạng (hyperthyroidism) cũng cho những rối loạn tiêu hóa khó phân biệt với chứng ruột quá nhạy cảm. Thử máu, có thể chẩn đoán bệnh cường tuyến giáp trạng dễ dàng.
Với những người bệnh có triệu chứng tiêu chảy thời gian gần đây mới đi du lịch một quốc gia c̣n đang phát triển, ta cần thử phân để t́m kư sinh trùng. Nhiều bệnh kư sinh trùng (chúng ta hay gọi nôm na là bệnh sán lăi) cho các triệu chứng giống chứng ruột quá nhạy cảm.
Trong chứng ruột quá nhạy cảm, kết quả các thử nghiệm đều b́nh thường. Chúng ta yên tâm các triệu chứng không phải do một bệnh nguy hiểm nào khác, và có thể tiến hành chữa trị.
Chữa trị
Sự chữa trị chứng ruột quá nhạy cảm cần sự kiên nhẫn và hiểu biết, của cả bác sĩ lẫn người bệnh, để người bệnh khỏi sợ hăi, và không đặt ra những kỳ vọng khó thể đáp ứng. Nếu không, người bệnh, vừa tốn công, vừa tốn của, sẽ tiếp tục đi t́m măi một Hoa Đà, Biển Thước không bao giờ gặp, với hy vọng sẽ có người chữa khỏi chứng này.
Sự chữa trị nhắm mục đích làm giảm triệu chứng, và bác sĩ nên quan tâm đến sự lo âu của người, t́m hiểu tại sao người bệnh t́m đến chữa trị vào lúc này: triệu chứng nặng hơn (do mới dùng một thuốc nào đó, do thay đổi thực phẩm ăn uống hàng ngày), sợ bị ung thư, người bệnh có thêm vấn đề về tâm thần, vân vân.
Chứng ruột quá nhạy cảm có 3 mức độ: nhẹ (mild), vừa (moderate), và nặng (severe).
Mức độ nhẹ
70% số người bị chứng ruột quá nhạy cảm có triệu chứng nhẹ thôi: các triệu chứng không hay xảy ra, họ vẫn sinh hoạt như thường mỗi ngày, với tinh thần b́nh thường, lành mạnh. Nhiều người cũng chẳng đi khám bác sĩ.
Sau khi định bệnh đă rơ rệt, người bệnh được trấn an là chứng ruột quá nhạy cảm không đưa đến ung thư hay các bệnh nguy hiểm khác. Và bác sĩ giải thích: chứng này, như đa số các trường hợp nhức đầu, tuy lành, nhưng là chứng kinh niên, và với tŕnh độ y học hiện tại của nhân loại, chưa có phương cách chữa khỏi. Dẫu vậy, sự chữa trị sẽ giúp các triệu chứng thuyên giảm. Người bệnh được khuyên đừng nên quá bận tâm, và coi các triệu chứng đau bụng, tiêu chảy, táo bón, đi phân không b́nh thường, … của ḿnh như… pha, đừng để chúng ám ảnh nhiều, ảnh hưởng đến công việc và hạnh phúc hàng ngày.
Có sự tương quan mật thiết giữa những căng thẳng tinh thần với sự xuất hiện, cũng như mức độ nặng nhẹ của các triệu chứng. Bạn nên ngủ đủ, 7-8 tiếng mỗi đêm, đúng giờ giấc. Những hoạt động làm giảm căng thẳng tinh thần, như thể thao, các thú vui lành mạnh, hoặc thường xuyên vận động, cũng giúp vào sự chữa trị rất nhiều. Đi bộ khoảng 20, 30 phút, 3-4 lần mỗi tuần là vận động nhẹ nhàng và tối thiểu nhất ai cũng có thể làm.
Đồng thời, với những phương cách sau, nhiều người có chứng ruột quá nhạy cảm nhẹ không cần đến những chữa trị tốn kém:
- Bạn chú ư tới thói quen ăn uống mỗi ngày, để ư xem thói quen hay thực phẩm nào khiến triệu chứng của bạn tăng thêm. Nên ăn uống đúng giờ giấc. Nếu bụng hay đầy hơi, bạn thử tránh ăn đậu, hành, cà rốt, chuối, mận, cần (celery), nho, apricots, mận (prunes), brussels sprouts, wheat germ, pretzels, và bagels, những thực phẩm dễ gây đầy hơi.
- Thực hiện câu: “Ăn để sống, chứ không sống để ăn”. Không nên ăn uống quá độ. Cũng đừng ăn uống vội vàng. V́, những cơn tiêu chảy do sự chuyển động quá nhanh của ruột. Theo một phản xạ gọi là “gastro-colic reflex” (phản xạ bao tử-ruột già), ruột chuyển động nhanh khi có nhiều thức ăn vào bao tử, bao tử ph́nh to. Phản xạ càng mạnh nếu thực phẩm ăn vào càng bề thế, nhiều năng lượng, đầy mỡ màng. Thế nên, vào những lúc tinh thần căng thẳng, bạn ăn bớt những chất mỡ màng, ăn ít một, ăn làm nhiều bữa, có khi lại hay.
Cảm giác giục giă, phải đi tiêu ngay, nếu không th́… cũng hay xảy ra sau một bữa ăn linh đ́nh. Nếu bạn không muốn phải tạt vào đâu đó để giải quyết gấp bầu tâm sự, bạn đừng ra khỏi nhà ngay sau bữa nhậu no say với bạn bè.
- Nếu bạn hay bị bón, bạn nên uống nhiều nước và thêm chất bă (fiber) vào thực phẩm. Các nhà chuyên môn nhận thấy trong thức ăn hàng ngày của những người bị chứng ruột quá nhạy cảm gây bón, thường không đủ chất bă. Chất bă có trong các loại rau, trái cây, bran, ngũ cốc nguyên hạt (whole grains), đậu (beans). Thực phẩm có chất bă có thể làm đầy hơi, nên khi mới dùng, bạn nên dùng từ từ, tăng dần lên. Nếu táo bón không bớt, bạn dùng thêm các loại thuốc cung cấp chất bă như Metamucil, Konsyl. Nhớ đừng trốn làm bổn phận với “cô nàng Ruột” của bạn. Mỗi ngày, bạn nên chọn một lúc nào đó, dành đủ th́ giờ để đi cầu.
- Ngược lại, nếu bạn hay tiêu chảy, ngoài những thức ăn mỡ màng, bạn cũng nên tránh những chất có thể kích thích ruột như thuốc lá, rượu, cà-phê, thức ăn nhiều gia vị (spicy foods). Đừng uống nhiều nước trái cây (fruit juice), hoặc ăn rau trái sống (raw fruits or vegetables). Bạn nên bớt dùng những thực phẩm có sữa (dairy products). Sữa cũng có thể gây đau bụng, đầy hơi và tiêu chảy, nhất là nếu bạn có thêm bệnh thiếu chất lactase trong ruột (lactase deficiency), một chất cần thiết để tiêu hóa chất lactose trong sữa. Bạn cũng nên thử tránh những chất ngọt giả đường (dietetic sweeteners), chẳng hạn như chất sorbitol hoặc mannitol, thường có trong kẹo, chewing-gum, các thực phẩm không có đường (sugar-free) dùng cho những người muốn xuống cân, v́ những chất này dễ gây tiêu chảy. Tuy nhiên, mỗi người một ư, mỗi bộ tiêu hóa cũng… mỗi ư. Dựa vào kinh nghiệm sau nhiều lần thử thách, bạn có thể chọn dùng những thực phẩm nào bạn thấy thích hợp nhất với cô nàng ruột khó tính của bạn.
25% số người bị chứng ruột quá nhạy cảm có triệu chứng xảy ra thường hơn và nặng hơn trường hợp nhẹ kể trên, ảnh hưởng đến công việc hàng ngày của họ.
Ngoài những phương cách vừa bàn, những trường hợp bệnh ở mức độ vừa nên dùng thêm thuốc để kiểm soát các triệu chứng. Lúc đau bụng hoặc đầy hơi, các thuốc có tác dụng chống co thắt (antispasmodic) như Donnatal, Levsin, Bentyl, … có thể giúp ta bớt đau bụng, đầy hơi. Khi tiêu chảy, các thuốc như Imodium (mua được bên ngoài không cần toa), Lomotil, … làm bớt tiêu chảy. Những lúc bón, lại cần nhờ đến các thuốc như Metamucil, Konsyl, Citrucel, … (mua không cần toa bác sĩ); nếu bón nặng quá, ta thử thuốc mới (và rất đắt) Amitiza.
Đồng thời, người có chứng ruột quá nhạy cảm mức độ vừa được khuyên nên giữ một quyển “nhật kư”, theo dơi những lúc buồn vui của cô nàng ruột, xem lúc nào cô hay đau, lúc nào cô hay bón, lúc nào cô thích tiêu chảy, để c̣n liệu định, sửa đổi thực phẩm, cuộc sống hàng ngày cho vừa ḷng cô. Triệu chứng hay xảy ra lúc ta lo âu, buồn phiền ư? Vậy hăy “quẳng gánh lo đi mà vui sống”, tập những kỹ thuật giúp ta quên bớt đời sống căng thẳng hàng ngày (relaxation techniques).
Mức độ nặng
Khoảng 5% số người mang chứng ruột quá nhạy cảm bị nặng quá: chẳng làm ăn ǵ, đi khám bác sĩ luôn, lúc nào cũng bị ám ảnh bởi các triệu chứng tiêu hóa của ḿnh. Nhiều người có thêm các bệnh tâm thần, như bệnh buồn sầu (depression).
Ngoài những phương cách chữa trị kể trên trong phần mức độ nhẹ và mức độ vừa, người ở mức độ nặng thường cần được chữa thêm với các thuốc chống buồn sầu (antidepressants), như các thuốc Elavil, Pamelor, Imipramine, Desipramine, … Có vị cần đến bác sĩ tâm thần, hoặc các trung tâm chuyên trị đau (pain treatment center) để xoa dịu các triệu chứng.
Trong nhờ, đục chịu. Ruột ta dễ thương, ta nhờ, ruột ta nhạy cảm quá, ta đành chịu. Với những hiểu biết về chứng ruột quá nhạy cảm, tùy trường hợp bệnh nhẹ, vừa, hay nặng, với chút thay đổi trong cách sống, và dùng thuốc khi cần, nhiều người chúng ta có chứng ruột quá nhạy cảm vẫn vui sống.
A, ngày dần dài ra, lại mới đổi giờ, đi làm về c̣n sớm sủa, ta có cảm tưởng như cuộc đời dài hơn, dễ thương lạ. Mùa xuân đă như ở đâu đây, tiếng chim líu lo văng vẳng, khiến ta chỉ muốn khoác áo, đi giầy, bước ra đường, ngửa mặt nh́n những lọn mây lờ lững, hít đầy hai buồng phổi bầu không khí bao quanh, ḷng reo vui: “Ôi đời tự do!".
Đôi bàn chân giúp ta kiếm cơm, c̣n đưa ta đi đây đó, vui hưởng cuộc sống dân chủ, nên vô cùng trân quư. Tiếc thay, chúng thường không được đối xử tương xứng. Ở nhà, ta xỏ chúng vào những đôi dép lẹp kẹp, lỏng lẻo, trơn trượt. Ra đường, ta bắt chúng ép ḿnh trong những đôi giầy mỏ chuột nhọn hoắt, gót hươu cao nḥng, với ta trông láng, đẹp, sang, song với chúng th́ chật hẹp, khổ sở. Thường chúng dễ chịu, không nói năng chi. Nhưng lâu ngày chầy tháng, khi ta đến một tuổi nào đó, nhất lại có tiểu đường, chúng sẽ tổn thương, than van, lúc ấy có khi đă muộn. Ta nên đối xử với đôi bàn chân ta sao cho phải đạo.
Giầy để bảo vệ đôi bàn chân khi ta đi đứng. Rất nhiều trường hợp chân đau, chưa bây giờ biết đâu sau này, do chọn giầy không đúng.
Chọn mua giầy, nên đi vào buổi chiều, v́ buổi chiều chân và bàn chân thường phồng to hơn, giầy mua buổi sáng vừa vặn, chiều đâm chật.
Cẩn thận, trước khi đi mua giầy, ta lấy một tờ giấy trắng và bút ch́, rồi ngồi đặt bàn chân lên tờ giấy trắng, dùng bút ch́ vẽ quanh bàn chân trên tờ giấy. Kích thước thực sự của bàn chân ta hiện trên tờ giấy trắng. Ta gấp, bỏ ngay tờ giấy vào túi hay ví kẻo quên. Chỉ nhẩm nhớ số giầy vẫn hay đi không đủ, v́ theo kinh nghiệm, tuy cùng số, song giầy do các hăng khác nhau chế tạo vẫn dài ngắn, rộng hẹp khác nhau.
Đi trong “mall” đến tiệm bán giầy vào ngày Chủ Nhật, ṭ ṃ nh́n chân kẻ qua người lại tấp nập, thực hoa cả mắt, họ mang hàng trăm thứ giầy đủ kiểu, đàn ông đàn bà người lớn trẻ con đủ màu sắc. Không thấy ai đi chân đất cả. Hay chỉ cần nh́n chân người qua lại, lẩm bẩm tính đếm loại giầy họ mang, ta có thể đoán biết được đất nước nào giầu mạnh?
À, tiệm giầy kia rồi. Lẫn trong đám đông người trong tiệm, bạn ngắm nghía những đôi giầy nhắm mua. Nào giầy đi lại làm việc hàng ngày (walking shoes), giầy chạy bộ (running shoes), giầy leo núi (hiking shoes), rồi những đôi giầy da trông láng bóng, đẹp, sang để dự dạ hội, để nhảy đầm (stylish shoes), ... Tất nhiên, tùy loại giầy nào đang cần ta mua. Nhưng nói chung, so với giầy dạ hội, rất nhiều đôi đế mỏng, ḷng hẹp chật chội, g̣ bó, giầy đi lại làm việc hàng ngày, giầy chạy bộ, leo núi, tuy trông ô dề hơn, song thường tốt, hợp với chân ta hơn. Chúng có đế cao su dày, và thường mang một miếng lót bên trong. Đế cao su bám đất, giúp ta ít té ngă, c̣n hấp thu các lực cơ thể ta đặt lên chúng, khiến các lực này không dội ngược lên lại hại cho các khớp. (Bạn biết đấy, bánh xe hơi toàn bằng cao su cả). Bạn để ư, sẽ thấy dưới đế có cấu trúc với những đường rănh vân vi giúp giầy thêm bám đất (bạn chắc lưỡi khen thầm: “Thế này th́ c̣n lâu mới trượt. Hay thật!”). Miếng lót trong giầy khiến giầy đi êm, và cũng phụ với đế hấp thu các lực. Trường hợp chân hay lưng bạn có vấn đề, cần để trong giầy các miếng lót đặc biệt hơn, ḷng giầy sâu, rộng, dễ nới dăn, nên sẵn sàng đón nhận miếng lót bạn đặt vào. Phía đầu mũi giầy cũng hay dát cao su, pḥng lúc chân ta vô ư đá vào đâu, không bị chấn động nhiều. Chưa kể nhiều đôi có cái quai phía sau rất tiện, lúc xỏ chân vào giầy, chân chưa vào lọt, khỏi cần đi kiếm cái đót giầy chi cho mất công, cứ nắm kéo cái quai phía sau, cổ giầy rộng ra, chân đút vào lọt.
Ngược lại, các giầy da dạ hội, nhất là giầy phụ nữ, thường gọn, nhỏ trông xinh xắn, song ḷng hẹp, đáy không có miếng lót nên cứng, đế bằng gỗ hoặc cao su mỏng tanh (để nhảy đầm cho lả lướt?), đầu mũi cũng không bọc cao su (bạn có thể lư luận, giầy kiểu để nhảy đầm ai lại bọc cao su phía trước, trông xấu bỏ xừ!). Giá ta có muốn để vào trong giầy một miếng lót cho êm chân cũng không có chỗ. Lật ngửa giầy lên, nhiều đôi phía trước trơn bóng, chỉ gót đằng sau đính tí cao su có chút vân vi làm v́. Những lúc trời mưa, giầy đế gỗ, da mỏng dễ trượt, c̣n thấm nước ướt cả tất bên trong, và chỉ vài lần là ôi thôi, tiêu đôi giầy kiểu đắt tiền (trong khi giầy đế cao su dày tha hồ “Trời mưa th́ mặc Trời mưa”).
V́ thế, bạn thấy, nhiều người Mỹ đi nhà thờ, họ cũng mang giầy thể thao, tuy trông không thanh lịch cho lắm, song vững vàng, nhanh nhẹn.
Nào, bạn đặt đôi giầy bạn nhắm mua trên tờ giấy có vẽ h́nh bàn chân bạn, xem nó ra sao. Nó cần trông chắc chắn, lớn hơn h́nh vẽ trên giấy, và bề ngang chỗ rộng nhất của nó phải đúng vào chỗ bề ngang to nhất của chân bạn vẽ trên giấy.
Ngắm nghía và so giầy trên giấy thấy tạm được, bây giờ bạn xỏ đôi giầy hẳn vào hai bàn chân, đi đi lại lại xem có thoải mái không. Nếu chân bạn có vấn đề cần mang miếng lót trong giầy, khi thử giầy, bạn nhớ bỏ cả miếng lót vào ḷng đôi giầy nhắm mua, xem nó có vui ḷng chứa miếng lót bạn cần mang. Phía trước giầy phải dài và rộng đủ, mũi giầy cách các đầu ngón chân một khoảng nhỏ, cho phép các ngón chân bạn có chỗ ngoe nguẩy. Đế giầy nên bằng cao su chắc dày, bẻ tay không bị gập nhiều, đủ sức chống đỡ đôi chân bạn. Đế mềm, gập nhiều khi đi lại, không tốt cho các khớp bàn chân phía trước của bạn.
Nên tránh những đôi giầy mơm nhọn chèn các đầu ngón chân, ép chúng vào nhau. Nhiều đôi đóng theo kiểu mới bây giờ có đầu phía trước ngang bè bè, trông chưa quen mắt thấy hơi kỳ kỳ, nhưng tốt đấy, các đầu ngón chân có chỗ rộng răi để “nằm” thoải mái, đứa nọ khỏi chồm lên đứa kia. Cũng nên tránh những đôi giầy gót cao khiến chân bạn kiễng lên. Mang chúng làm việc suốt ngày rất hại, v́ chân bạn phải chịu nhiều lực đặt không đúng. Lắm cô, nhiều bà đi giầy gót cao quá, trông lênh khênh đến khổ sở, lỡ lại dẵm nhằm vỏ chuối...
A, bạn đi đôi giầy đó trông được đấy. Mặt bạn hớn hở, mắt bạn long lanh, bước chân nhanh nhẹn. Khác với mấy đôi trước bạn thử, chân bạn ngập ngừng như có chỗ không ổn, mặt bạn đăm chiêu. Bạn chọn chúng đi. Có giầy mới, về nhà bạn vất đi những đôi giầy lưu cữu nhiều năm, trông ọp ẹp, đế ṃn vẹt, dùng tay bẻ, chúng thảm hại gập người làm đôi. Tiếc chúng làm ǵ, chúng sẽ làm hư chân bạn. Giầy đi nhiều, 6 tháng 1 năm ta nên thay; nhiều đôi trông chưa ṃn lắm, song chúng đă mất sức hấp thu những lực đặt lên chúng, chẳng c̣n tốt nữa. Đôi bàn chân ta rất quí.
Mừng bạn có đôi giầy mới vừa chân, ưng ư. Đời nhiều trái khoáy bạn nhỉ, những đôi giầy để đi lại làm việc hàng ngày (walking shoes), để chạy (running shoes), leo núi (hiking shoes), thường rất hợp với chân ta, lại rẻ, đại hạ giá (“on sale”) hoài, so với giầy kiểu, sang, nhiều đôi đắt đến vài trăm, song không chắc tốt bằng. (Đi giầy sang, mắc tiền, ta không thoải mái, bước chân e dè, một phần v́ sợ giầy chạm đây, va kia, trầy xước, xót cả ruột. Gặp trời mưa to nước ngập xâm xấp, chỉ muốn xách giầy lội nước cho xong! May thay, nhiều giầy kiểu bây giờ thấy có tiến bộ, cũng chế theo mẫu mực cân xứng của giầy đi thường ngày, phần trước cũng bè ngang, rộng răi, cũng đế cao su dày, cao su bọc cả đầu mũi). Ở đây, nhiều của rẻ (v́ đang... “on sale”) đâu có ôi, c̣n tốt hơn của mắc tiền là đằng khác!
Hôm nay trời mát mẻ dễ chịu, ta hăy khoác áo, đi đôi giầy... mới, bước ra đường, ngửa mặt nh́n những lọn mây lờ lững an b́nh, tai lắng nghe tiếng chim đâu đây văng vẳng, hít đầy hai buồng phổi làn không khí tươi mát, ḷng rộn ră, miệng nghêu ngao, bài hát ǵ cũng được, ngợi ca đời dân chủ tự do.
Khớp (joint) là các chỗ những đầu xương nối với nhau. Trong khớp có nhiều cơ cấu rất tinh vi, phối hợp hoạt động để khớp vừa vững chắc vừa linh động. Sụn khớp (articular cartilage), phần quan trọng của khớp, bao bọc các đầu xương như một lớp đệm, giúp các đầu xương trong khớp nhẹ nhàng trượt lên nhau khi khớp chuyển động.
Ở Mỹ đă lâu, chúng ta cần ḥa nhập vào ḍng y khoa Mỹ, dùng những từ y khoa Mỹ họ dùng: đau cổ (neck pain), đau vai (shoulder pain), đau khuỷu tay (elbow pain), đau cổ tay (wrist pain), đau lưng (back pain), đau lưng dưới (low back pain), đau hông (hip pain), đau gối (knee pain), đau cổ chân (ankle pain), đau khớp (joint pain), viêm khớp (arthritis: khớp vừa đau, vừa sưng to, nóng đỏ). Nên bỏ hai chữ “phong thấp” vào sọt rác quá khứ, v́ những chữ này mơ hồ, không biết dịch sang tiếng Anh thế nào. Xin nhớ, vào nhà thương, các bác sĩ, y tá họ nói tiếng Anh, chúng ta cần dùng đúng chữ để họ hiểu (nếu cần thông dịch, người thông dịch cũng dịch được dễ dàng). Các thuốc Ibuprofen, Motrin, Aleve, Celebrex, ..., thuần túy, chỉ là thuốc chống đau như Tylenol, Aspirin, không nên gọi chúng là “thuốc phong thấp”.
Bệnh khớp nhiều lắm. Ba bệnh khớp làm khổ chúng ta nhiều nhất: “osteoarthritis”, (bệnh viêm xương-khớp), “rheumatoid arthritis” (bệnh viêm khớp rheumatoid) và “gout” (thống phong). Hôm nay, chúng ta t́m hiểu bệnh “osteoarthritis”, tên khác dễ hiểu hơn: “degenerative joint disease” (bệnh khớp thoái biến).
Bệnh khớp thoái biến xảy ra nhiều nhất trong các loại bệnh khớp. Ở Mỹ, đến 12% dân số mang bệnh khớp thoái biến, và với các vị trên 70 tuổi, tỉ lệ gần 35% (tức cứ 3 người, 1 người bị). Rất nhiều vị, đi từ pḥng ngủ sang pḥng tắm cũng khó khăn, v́ khớp gối, khớp hông đau nhức quá.
Đời người chúng ta ví như chiếc xe hơi, chập chững chạy đầu đời, bon bon chạy giữa đời, rồi chậm dần vào cuối đời. Do máy đă rêm, bánh đă ṃn. Các khớp của ta giống những bánh xe hơi, dùng lâu tất ṃn. Bệnh khớp thoái biến gây do sự ṃn lở của sụn khớp (articular cartilage), nhất là ở những vùng sụn phải trực tiếp nâng đỡ sức nặng của cơ thể. Do thế, bệnh thường tấn công các khớp mang sức nặng (hông, gối, lưng dưới, ...), hoặc khớp sử dụng nhiều trong công việc hàng ngày (các khớp ngón tay, khớp nơi gốc ngón tay cái).
Dưới tuổi 55, các khớp ṃn giống nhau ở cả nam lẫn nữ. Tuổi cao hơn, khớp hông bị nhiều hơn ở đàn ông, c̣n phụ nữ hay có bệnh ở các khớp ngón tay và gốc ngón cái. Phụ nữ cũng đau khớp gối nhiều hơn đàn ông.
- Tuổi tác: yếu tố quan trọng nhất. Càng cao tuổi, các khớp ta càng dễ hao ṃn.
- Phái tính: phụ nữ dễ mang bệnh hơn đàn ông. (Phải chăng, so ra, nữ giới vẫn phải làm việc nhiều hơn nam giới, việc sở, việc nhà?).
- Chấn thương: những khớp trước từng bị chấn thương hoặc sử dụng nhiều quá dễ mang bệnh. Chẳng hạn, người vũ ballet hay có bệnh ở khớp cổ chân. Ngược lại, các vơ sĩ boxing hay mang bệnh ở khớp nối bàn tay và ngón tay. Người làm những nghề nghiệp cần qú gối dễ mang bệnh ở khớp gối.
- Nặng cân: xe nặng, bánh tất mau ṃn. Người nặng, khớp mau hư, nhất là khớp gối.
- Bệnh bẩm sinh: khiến khớp bất thường ngay từ lúc mới sanh.
Ta đă biết, trong khớp có sụn khớp (articular cartilage), bao bọc các đầu xương như một lớp đệm, giúp các đầu xương nhẹ nhàng trượt lên nhau khi khớp chuyển động. Bệnh khớp thoái biến gây do sự ṃn lở của sụn khớp. Khi sụn ṃn hoặc lở vỡ, các đầu xương không c̣n uyển chuyển trượt lên nhau, nên gây đau nhức, cứng khớp, ...
Tuy vậy, rất nhiều trường hợp bệnh không gây đau ǵ cả. Có người chẳng bao giờ đau, t́nh cờ chụp phim, phim chụp cho thấy khớp đă ṃn.
Đau khớp, nếu xảy ra, trong giai đoạn đầu, thường là cái đau âm ỉ, cảm thấy sâu trong khớp bệnh: khớp lưng, hoặc khớp hông, khớp gối, khớp ngón tay, ... Người bệnh thấy đau nhiều hơn khi đi lại, sử dụng khớp, và bớt đau lúc nghỉ ngơi. Khi bệnh tiến triển đến giai đoạn nặng hơn, cái đau thành liên tục, làm khổ cả vào ban đêm.
“Công chúa đứt tay, ăn mày đổ ruột”. Mỗi người chúng ta cảm nhận cái đau một khác. Cùng một mức độ bệnh lư của khớp, phụ nữ than đau nhiều hơn đàn ông, người hưởng trợ cấp than đau nhiều hơn người đi làm, và người ly dị than nhiều hơn người có gia đ́nh hạnh phúc. Người ta cho rằng trong bệnh khớp thoái biến, như chứng đau lưng, như nhiều bệnh khác, những yếu tố tâm lư và xă hội có ảnh hưởng quan trọng, khiến người bệnh cảm thấy đau nhiều hay ít.
Triệu chứng quan trọng khác là cứng khớp (stiffness). Khớp thường cứng vào buổi sáng mới ngủ dậy hoặc sau lúc nghỉ ngơi một thời gian ngắn trong ngày. Cứng khớp không kéo dài lâu, chỉ khoảng 20 phút.
Đến giai đoạn nặng, khớp mất h́nh dạng b́nh thường, méo mó, to lên, và không c̣n gập, duỗi được hết mức. Có khi, đang đi, khớp khựng lại. Khớp sờ thấy đau, hoặc sưng và hơi nóng. Khi khớp chuyển động, sờ như thấy các đầu xương trong khớp chạm vào nhau, kêu “lục cục lạc cạc”.
Sự định bệnh dựa vào bệnh sử (triệu chứng do người bệnh kể), sự thăm khám, và phim chụp. Phim chụp cho thấy hai đầu xương trong khớp sát vào nhau ở chỗ sụn bị ṃn, có khi thấy những chồi xương mọc ra bất thường. Khi sụn khớp ṃn nhiều, trên phim, khớp lệch lạc thấy rơ (subluxation), mất h́nh dạng b́nh thường.
Điểm đáng chú ư là triệu chứng và mức độ tàn tật do bệnh gây nên, nặng hay nhẹ, thường không ăn khớp với phim chụp. Nếu đem 100 người trên 40 tuổi ra chụp phim, theo phim chụp, 90 người sẽ có những thay đổi bất thường ở các khớp nâng đỡ sức nặng cơ thể (lưng dưới, hông, gối, ...), tuy vậy, chỉ 30 người có triệu chứng đau nhức. Đau dữ hay ít, như đă bàn, c̣n tùy thuộc nhiều yếu tố, đặc biệt những yếu tố tâm lư và xă hội.
Sự trị liệu nhắm mục đích giảm đau, giúp các khớp duy tŕ được cơ năng, và hoạt động b́nh thường.
Những trường hợp bệnh nhẹ, người bệnh chỉ cần được trấn an, chỉ dẫn cách vận động, thu xếp công việc hàng ngày để tránh những hoạt động khiến khớp dễ tổn thương thêm, và thỉnh thoảng uống thuốc giảm đau nếu cần. Với những trường hợp nặng hơn, có thể phải phối hợp nhiều phương pháp chữa trị khác nhau:
1. Vận động:
Bắp thịt và xương, khớp như anh em ruột thịt, phối hợp, giúp đỡ nhau trong lúc hoạt động. Bắp thịt quanh khớp nếu dẻo dai, vững chắc sẽ giúp khớp bớt làm việc, hoặc làm việc hữu hiệu hơn, và cái đau sẽ nhẹ đi.
Các vận động nhẹ nhàng, không đặt nhiều sức nặng trên khớp (low-impact, nonweight-bearing) rất tốt. Bơi lội tuyệt nhất. Không th́ những thể dục năng động nhẹ (low-impact aerobics exercises), hoặc các cách tập đặc biệt dùng cho người mang bệnh khớp. Đạp xe đạp đều có thể làm bớt đau khớp gối bị bệnh. Một chuyên viên thấu đáo về việc tập luyện cho người mang bệnh khớp (physical therapist) có thể giúp ta rất nhiều, chỉ dẫn cho ta những cách tập đúng với nhu cầu của tật bệnh ta.
Kiên nhẫn là mẹ thành công. Tập 4-5 lần mỗi tuần, đều như vậy, sau hai tháng, thường sẽ bắt đầu thấy có tiến triển tốt.
2. Đắp, thoa tại chỗ:
- Ấp nhiệt (khăn, b́nh nước nóng, heating pad, ...) vào khớp đau có thể giúp khớp bớt đau và cứng. Cách giản dị và rẻ tiền là tắm nước ấm vào buổi sáng lúc khớp hay bị cứng. Có vị thấy bớt đau khi dùng nước đá thay v́ dùng nhiệt.
- Một loại kem được xem có tác dụng giảm đau, mua bên ngoài không cần toa bác sĩ là capsaicin cream. Thoa kem capsaicin ngày vài lần trên khớp, có khi bạn không cần uống thuốc giảm đau nữa. Kem capsaicin rất hữu hiệu cho các khớp gối và bàn tay. Khi mới dùng, có thể thấy nóng ở chỗ thoa thuốc, song tiếp tục dùng, phản ứng khó chịu này sẽ bớt dần.
- Luôn giữ cơ thể trong tư thế thẳng thắn. Khi nghỉ ngơi, học hành, làm việc, lái xe, bạn nên ngồi ghế có lưng tựa thoải mái (thêm tay dựa càng tốt), sát người vào lưng ghế, để lưng ghế nâng đỡ cơ thể bạn cho thẳng, giúp các khớp xương, bắp thịt lưng và cổ không mỏi.
- Trong công việc hàng ngày, bạn xếp đặt công việc và dụng cụ làm việc hợp lư, thuận tầm tay, vừa tầm mắt, hầu khỏi cong cúi nhiều trong lúc làm việc. Đồng thời, ứng dụng tinh thần “chị ngă em nâng”, sử dụng càng nhiều khớp càng tốt trong lúc làm việc. Chẳng hạn, bưng tách cà phê với cả hai tay, nâng b́nh cà phê bằng cách đỡ cả trên lẫn dưới (một tay đỡ đáy b́nh, một tay xách quai xách phía trên), ... Với cách này, lực tác động sẽ lan tỏa, không khớp nào phải làm việc quá sức.
Cũng nhớ, khi nhặt vật ǵ dưới đất, thay v́ cúi lưng, bạn cong hai gối trong lúc giữ lưng cho thẳng. Khi bưng bê vật nặng, bạn đưa sát vào người, từ từ đứng lên, trong lúc vẫn thẳng lưng. Nếu vật quá nặng, cách tốt nhất là nhờ thêm người khác giúp sức.
- Người bị bệnh ṃn khớp hông hay khớp gối nên tránh đứng, qú, ngồi chồm hổm (squatting) lâu.
- Xe nặng, bánh mau ṃn. Nên xuống cân nếu béo mập.
- Giữ sự cân bằng giữa hoạt động và nghỉ ngơi. Những dịp nghỉ ngắn (10-20 phút) trong ngày giúp các khớp nghỉ ngơi sau những lúc hoạt động.
- Người bị bệnh ṃn khớp gối hay khớp hông một bên, có thể dùng gậy chống (cầm bằng tay bên không đau) để nâng đỡ cơ thể trong lúc đi lại, giúp các khớp đau đỡ làm việc trong lúc đi lại.
- Giày thể thao loại tốt, hấp thu bớt các sức tác động (impact-absorbing shoes), giúp giảm sức nặng đè trên các khớp ở chân, có thể khiến bớt đau khi đi lại, và có lẽ cũng làm chậm đà tiến triển của căn bệnh. Khổ nỗi, các cụ ta ít quen đi giày thể thao, thích đi dép cao su, dép Nhật cho nhẹ, thoáng, và chỉ... vài đồng một đôi.
3. Chữa trị bằng thuốc:
Thuốc giúp bớt đau. Những trường hợp đau nhẹ hoặc vừa, ta dùng Tylenol là đủ, rẻ, lại an toàn. Không mang bệnh gan hay thận, ta có thể dùng đến 8 viên Tylenol 500 mg mỗi ngày (2 viên ngày 4 lần). Những thuốc giảm đau chứa chất nha phiến như Tylenol số 2, số 3, Vicodin, ... thường không cần thiết, v́ tác dụng không dài. Hơn nữa, dùng liên tục, lâu ngày, thuốc có thể sẽ mất tác dụng và gây nghiện.
Các thuốc chống viêm không chứa chất steroid (non-steroid anti-inflammatory drugs, viết tắt NSAID) như Advil, Nuprin, Motrin, ... làm bớt đau và cứng khớp. Dùng Tylenol không bớt đau, ta có thể dùng đến những thuốc loại này. Cái bất lợi là, dùng lâu ngày, chúng có thể gây khó chịu, lở bao tử, chảy máu đường tiêu hóa, và hại cho thận, ... Dùng những thuốc này, ta nên uống lúc bụng no (đang ăn hoặc sau khi ăn). Thấy khó chịu vùng bụng trên, hoặc đi cầu ra phân đen, bạn nên ngưng thuốc và cho bác sĩ biết ngay. Một thuốc giảm đau khác có tên Ultram, cũng giúp nhiều người bớt đau, nhưng không gây những tác dụng độc hại như các thuốc trên. Tất nhiên, nó có thể gây những tác dụng phụ khác.
Kỳ này, mời quí độc giả đọc bài viết hay của Bác sĩ Thái Minh Trung, chuyên khoa Tâm Thần, về một vấn đề rất thường xảy ra.
Bác sĩ Nguyễn Văn Đức
Bịnh mất ngủ có phổ biến hay không?
Bịnh mất ngủ xảy ra rất thường xuyên ở mọi lứa tuổi. Những thống kê cho ta biết rằng có khoảng 1/3 chúng ta có triệu chứng giấc ngủ bị xáo trộn. Khoảng chừng 9% tới 15% người than phiền có triệu chứng buồn ngủ và mệt mỏi trong ngày v́ thiếu ngủ.
Thống kê bịnh nhân đi khám bác sĩ gia đ́nh cho thấy rằng có tới 50% bịnh nhân bị mất ngủ v́ nhiều lư do khác nhau. Tuy nhiên số bịnh nhân khai bịnh mất ngủ là nguyên nhân chính chỉ có chừng 1%. Như thế người bịnh mất ngủ th́ nhiều nhưng được trị liệu đúng mức th́ hiếm hoi. Sở dĩ như thế là v́ người ta coi thường triệu chứng mất ngủ và hiểu sai lầm rằng mất ngủ là chuyện b́nh thường ở xă hội hiện đại. Người ta không hiểu rằng mất ngủ kinh niên sẽ là nguyên nhân dẫn đến nhiều bịnh khác sau này.
Thường gặp ở những lứa tuổi nào?
Nguyên do mất (thiếu) ngủ ở trẻ vị thành niên là do học hành căng thẳng, thức khuya vào mạng Internet để “chat” với bạn bè hoặc do lạm dụng x́ ke ma túy hay rượu chè. Mất ngủ ở tuổi trung niên do căng thẳng trong sở làm, buồn phiền chuyện gia đ́nh hay do bịnh tật và thuốc men gây ra. Phụ nữ ở thời kỳ măn kinh thường hay mất ngủ. Cũng có người bị mất ngủ vào lúc trước khi có kinh, những người đó thường hay bị chứng Pre-menstrual Dysphoric disorder (cau có trước khi có kinh do xáo trộn estrogen). Mất ngủ ở người cao niên thường do cấu trúc giấc ngủ bị tuổi già thay đổi, bị đau nhức, bị trầm cảm và bị bịnh lẫn Alzheimer.
Phân loại bịnh mất ngủ như thế nào?
Bịnh mất ngủ được phân loại ra 3 nhóm: mất ngủ ngắn hạn (transient insomnia) xảy ra vài đêm trong tuần và sau đó bịnh nhân ngủ lại b́nh thường, mất ngủ từng chập (intermittent insomnia) cũng như mất ngủ ngắn hạn nhưng xảy ra từng hồi, và mất ngủ kinh niên (chronic insomnia) là triệu chứng mất ngủ xảy ra hầu như hàng đêm và kéo dài hơn một tháng.
Bịnh mất ngủ c̣n được phân loại thành bịnh mất ngủ chính (primary insomnia) và bịnh mất ngủ phụ (secondary insomnia) cũng được gọi là bịnh mất ngủ do bịnh khác gây ra.
Ngoài ra c̣n có những phân loại dựa trên thời gian mà triệu chứng mất ngủ xảy ra: mất ngủ đầu đêm (early insomnia), bịnh nhân không dỗ giấc ngủ được sau hơn 30 phút; mất ngủ giữa đêm (middle insomnia): bịnh nhân không giữ được giấc ngủ, ngủ không sâu, thường hay thức giấc nhiều chập trong đêm; mất ngủ trễ (late insomnia): bịnh nhân thức rất sớm và không ngủ trở lại được.
Hiện nay, các khoa học gia không dựa trên tổng số giờ ngủ để chẩn bịnh mất ngủ. Thí dụ như có người nào đó ngủ một đêm chỉ cần 4 tới 5 tiếng mà thức dậy cảm thấy đă ngủ đủ, nguyên ngày không mệt th́ không mắc phải bịnh mất ngủ.
Cấu trúc của giấc ngủ như thế nào?
Muốn hiểu tại sao bịnh mất ngủ có tầm quan trọng ảnh hưởng đến cuộc sống hàng ngày, ta thử t́m hiểu cấu trúc của giấc ngủ (sleep architecture).
Giấc ngủ được chia làm 2 phần chính là giấc ngủ REM và giấc ngủ non-REM. REM viết tắt cho “Rapid Eyes Movements”. Giấc ngủ REM thường xảy ra khi ta mơ, lúc đó mắt người ngủ đảo qua đảo lại như thể họ đang theo dơi một diễn biến xảy ra trước mặt. Khi ta di vào giấc ngủ REM th́ các bắp thịt tay chân bị tê liệt không nhúc nhích được. Sở dĩ thiên nhiên cấu tạo năo bộ ta như thế là để bảo vệ giấc ngủ, không cho ta cử động khi nằm mơ thấy những cảnh bạo động. Hầu hết những giấc mơ và ác mộng xảy ra vào giai đoạn REM này. Giấc mơ giúp ta giải tỏa những căng thẳng t́nh cảm, cảm thấy thoải mái khi tỉnh ngủ. Khi ta mất ngủ kinh niên th́ những ứ đọng của t́nh cảm căng thẳng sẽ dễ tạo ra những bịnh tâm thần như lo âu quá độ (generalized anxiety disorder) hay trầm cảm (major depression).
Giấc ngủ non-REM th́ được chia làm 4 giai đoạn (stage). Giai đoạn 1 và 2 là giấc ngủ nông cạn không tạo được sự sảng khoái, đây là giai đoạn ta mới ngủ, tuy mắt nhắm nhưng ta c̣n nghe biết hoàn cảnh chung quanh. Khi đi vào giai đoạn 3 và 4 th́ ta ngủ say hơn, nếu có ai gọi ta thức dậy vào giai đoạn này th́ phải đợi một thời gian ta mới thức tỉnh hoàn toàn. Giai đoạn 3 và 4 hết sức cần thiết cho cơ thể tái tạo năng lực và điều ḥa các chất nội tiết (hormones) trong cơ thể ta.
Cấu trúc b́nh thường của giấc ngủ là người ngủ từ từ đi vào giai đoạn 1 đến 4 của non-REM và sau đó kèm theo REM. Mỗi chu kỳ như vậy xảy ra độ 90 đến 110 phút và lập đi lập lại 4 đến 6 lần mỗi đêm. Khi gần sáng th́ giấc ngủ non-REM giảm và REM tăng lên để chuẩn bị cho cơ thể hoạt động trong một ngày mới. Những ǵ làm xáo trộn chu kỳ giấc ngủ có thể gây ra bịnh mất ngủ.
Những xáo trộn của cấu trúc giấc ngủ
Trẻ vị thành niên mới lớn do kích thích tố mất quân b́nh thường hay có triệu chứng “ma đè”. Người ngủ nằm mơ thấy ác mộng, lúc thức dậy người không cựa quậy được nên rất sợ hăi tưởng như có ai đè nặng lên thân ḿnh. Thật ra lúc đó các bắp thịt bị tê liệt do giấc ngủ REM tạo ra. Khi thức giấc quá nhanh th́ bắp thịt chưa trở lại b́nh thường nên ta tưởng như có ma đè. Ngược lại, ở một số bịnh tâm thần lo âu (anxiety disorders) th́ sự tê liệt đó đôi khi không xảy ra lúc bịnh nhân có ác mộng. Nhiều bịnh nhân trong lúc có ác mộng quơ tay đánh hay đạp người ngủ chung với ḿnh. Một số người khác th́ có mộng du. Mặc dù đang ngủ nhưng họ đi đứng, ăn uống như người đang thức. Những hành động đó họ hoàn toàn không nhớ khi tỉnh dậy. Trường hợp “ma đè” đa số tự nó hết, những trường hợp c̣n lại cần phải được chữa trị.
Sau đây là những yếu tố làm xáo trộn cấu trúc giấc ngủ. Nói về phần tinh thần th́ lo âu là thủ phạm chính gây ra bịnh mất ngủ. Lo âu là danh từ chung dùng chỉ tất cả những buồn phiền, hờn giận, ham muốn, nhớ nhung, tiếc rẻ, ... mà người mất ngủ ôn lại trong đầu, chớ không chỉ hạn chế ở t́nh cảm lo lắng. Những hóa chất như caffeine (trà, nước ngọt, cà phê), nicotine (hút thuốc vào đêm), rượu, thuốc uống trị bịnh (như các loại thuốc chống nghẹt mũi, thuốc giảm đau có chứa caffeine, ...) đều có thể gây ra bịnh mất ngủ. Nhiều người uống rượu để tự trị bịnh mất ngủ. Thật ra, uống rượu nhiều làm xáo trộn cơ cấu giấc ngủ khiến người nghiện rượu không có giấc ngủ sâu (giai đoạn 3 và 4). Khi ta không đi vào giấc ngủ sâu được th́ sự bực bội lo âu lại càng nhiều hơn, lâu ngày sẽ đưa đến các bịnh tâm thần như trầm cảm (depression).
Ảnh hưởng của bịnh mất ngủ
Bịnh mất ngủ kinh niên gây nhiều ảnh hưởng không tốt đến cuộc sống xă hội và gia đ́nh. Nghiên cứu cho thấy những người mất ngủ có đời sống bị giảm phẩm chất. Họ thường gây ra tai nạn xe cộ hay tai nạn trong sở làm v́ phản ứng bị chậm lại và do thiếu sự chú ư. Tri thức người mất ngủ kinh niên lu mờ, họ mất khả năng chăm chú lâu và trí nhớ bị yếu kém. V́ thế khả năng học hành và làm việc của họ giảm rơ rệt. Những người này thường hay nghỉ làm và hiệu suất công việc bị giới hạn. Họ đi bác sĩ nhiều hơn, có nhiều triệu chứng đau nhức và khi bịnh th́ lâu b́nh phục hơn v́ cơ thể thiếu những chất giúp tế bào hồi phục, trong lúc độc tố th́ nhiều hơn người b́nh thường. Nói về quan hệ gia đ́nh, người mất ngủ thường hay căng thẳng, cau có, thiếu b́nh tĩnh, ít khi hài ḷng, dễ lớn tiếng với người thân và con cái, tạo nhiều căng thẳng trong đời sống gia đ́nh.
Những công tŕnh nghiên cứu gần đây cho ta biết rằng bịnh mất ngủ thường đi đôi với những bịnh tâm thần lẫn thể xác. Trong 2 năm theo dơi bịnh nhân, các bác sĩ đă nhận thấy rằng những bịnh sau đây thường hay đi đôi với bịnh mất ngủ. Bịnh trầm cảm có khả năng odd ratio (OR) cao nhứt là 8.2, kế đó là bịnh suy tim (congestive heart disease) với OR là 2.5, bịnh loét bao tử (OR = 1.8) và bịnh tắc phổi kinh niên (COPD) với OR = 1.5. Ngoài ra, các khoa học gia t́m thấy rằng bịnh mất ngủ kinh niên làm thay đổi hệ thống miễn nhiễm. Trong 24 giờ, chất cortisol trong nước tiểu người bị mất ngủ kinh niên có tỷ lệ thuận với thời gian mất ngủ. Chất norepinephrine cũng tăng theo tỷ lệ thuận ở những người không đi vào giấc ngủ sâu được (giai đoạn 3 và 4). Những chất này ở liều lượng cao có thể gây ra nhiều bịnh tật. Thêm nữa, chất kích thích tố sinh trưởng (growth hormone) chỉ t́m thấy được ở thiểu số (3/15) những người bị mất ngủ kinh niên. Chất này cần thiết để giúp các tế bào phục hồi. Một nghiên cứu khác nữa cho thấy rằng chất Interleukin-6 và Tumor necrosis factor gia tăng làm cơ thể mệt mỏi và cũng có thể tạo ra nhiều đau nhức. Nói tóm lại mất ngủ kinh niên tạo ra nhiều độc tố trong cơ thể ta và làm giảm những chất giúp cơ thể hồi phục.
Giấc ngủ và năo bộ
Dân gian khi nói đến ngủ th́ người ta thường nghĩ đến con mắt. Khi buồn ngủ th́ mí mắt nặng trĩu.
Thật sự, không phải mắt mà chính năo bộ đóng vai tṛ rất quan trọng trong giấc ngủ. Trong năo bộ ta có một nhóm tế bào thần kinh gọi là suprachiasmatic nucleus (SCN) điều khiển nhịp điệu của thức và ngủ, c̣n gọi là nhịp circadian (circadian rhythm). Nhịp thức ngủ này liên hệ đến cường độ ánh sáng bên ngoài, nó là một dạng đồng hồ sinh học. Khi trời sáng th́ SCN tiết ra ít chất melatonin, khi chiều tối th́ melatonin được tiết ra nhiều hơn. Chất này giúp ta đi vào giấc ngủ dễ dàng bằng cách giảm cyclic AMP (cAMP). Khi cAMP ít đi th́ sự hoạt động cơ thể giảm xuống và chậm lại khiến ta ngủ dễ hơn. Khoảng 9 - 10 giờ tối là lúc melatonin tiết ra nhiều nhứt tạo nên sức tải tối đa của giấc ngủ (maximum sleep load). Nếu ta gượng lại giấc ngủ, làm công việc nào đó cho đến khuya, càng gần sáng th́ sức tải giấc ngủ càng giảm và ta càng khó ngủ. Thức trễ một thời gian lâu, ta sẽ làm xáo trộn đồng hồ sinh học trong cơ thể và tạo ra bịnh mất ngủ.
Tốt nhứt là chúng ta nên tránh những thói quen làm xáo trộn giấc ngủ. Như cổ nhân đă nói: ngừa bịnh hơn là chữa bịnh.
Ở đa số bịnh nhân, nguồn gốc của mất ngủ kinh niên xảy ra cả chục năm trước đó. “Nhẹ gánh lo âu” là phương thuốc hữu hiệu nhứt tránh bịnh mất ngủ. Khi ta tạo thói quen nằm trên giường để đầu óc suy nghĩ lăng xăng th́ sớm muộn ǵ bịnh mất ngủ cũng sẽ thăm viếng ta. Lư do là tuổi càng chồng chất th́ những kỷ niệm u sầu không như ư muốn ta sẽ nhiều hơn là kỷ niệm vui. Cái đặc trưng của lo âu là kỷ niệm vui th́ lại dễ quên c̣n kỷ niệm buồn th́ rất khó quên. V́ thế, ngay lúc c̣n trẻ nếu ta không tập những phương pháp giúp cho tinh thần tĩnh lặng th́ hậu quả mất ngủ và bịnh tật sẽ rất dễ xảy ra khi ta về già. Lo âu trước khi ngủ, năo bộ ta sẽ phát ra những làn sóng nhanh dạng beta ngăn cản năo bộ đi vào giấc ngủ sâu. Khi ta ngủ sâu (giai đoạn 3 và 4) th́ năo bộ phát ra làn sóng chậm delta và theta.
Ta nên tránh dùng những chất kích thích trước khi đi ngủ. Thói quen uống rượu, uống cà phê hay hút thuốc vào ban đêm xảy ra rất nhiều ở đàn ông Á Châu khi họ gặp phải những chuyện căng thẳng trong cuộc sống. Họ không biết rằng những thói quen đó sẽ tạo nên bịnh mất ngủ. Mất ngủ kinh niên sẽ mở cửa cho nhiều bịnh tật vào cơ thể sau này. Chưa kể nghiện rượu và nghiện thuốc lá chính nó là những nguy cơ ảnh hưởng xấu đến sức khỏe cơ thể và sức khỏe sinh sản. Những nghiên cứu cho thấy rượu và thuốc lá có nhiều ảnh hưởng không tốt đến chất lượng và số lượng tinh trùng ở nam giới, ngoài ra c̣n ảnh hưởng không tốt lên sức khỏe bào thai nếu người phụ nữ hút thuốc và uống rượu trong lúc có thai. Mặc dù uống rượu và hút thuốc tạo ra những sảng khoái nhứt thời nhưng về lâu về dài sẽ có tác hại đáng kể đến sức khỏe và gây ra nhiều căng thẳng khác. Cách tốt nhứt trị căng thẳng là tham khảo ư kiến với người thân và học những phương pháp thư giăn như yoga, tài chi hay thể thao.
Sinh viên học sinh th́ cần phải ngủ có giờ giấc. Tốt nhứt là ngủ trước 10 giờ đêm. Thức đêm lâu dài sẽ ảnh hưởng xấu đến sức khỏe và làm xáo trộn đồng hồ sinh học trong năo bộ. Thời xưa khi chưa có đèn điện th́ con người sống gần gũi với nhịp điệu của đồng hồ sinh học hơn. Sau này, khi xă hội tiến bộ, tạo ra nhiều sản phẩm như TV, internet có khả năng gián tiếp làm xáo trộn đồng hồ sinh học. Chơi những game bạo động vào buổi tối cũng có khả năng kích thích năo bộ làm cho khó ngủ. Thống kê cho thấy trẻ em thời nay bị thiếu ng? kinh niên. Nghiên cứu gần đây cho thấy rằng trẻ em thiếu ng? kinh niên sẽ dễ bị bịnh béo ph́ và tiểu đường.
Ngoài ra, các em cần tránh rượu chè và lạm dụng chất kích thích. Những năm đại học là những năm mà các em dễ bị xáo trộn giấc ngủ nhứt v́ các em không c̣n sống trong khuôn khổ gia đ́nh n?a. Cũng nên biết rằng một số lớn các bịnh tâm thần đều xảy ra ở lứa tuổi đôi mươi. Nếu thiếu ngủ và căng thẳng kinh niên th́ dễ mở cửa cho bịnh vào.
Nếu chúng ta ai sẵn có tánh lo âu th́ không nên xem tin tức truyền h́nh trước khi đi ngủ. Những cảnh thiên tai, bạo động, chiến tranh sẽ kích thích năo bộ và có khả năng làm xáo trộn giấc ngủ.
Khi bị mất ngủ kinh niên và đă tập luyện những cách tự nhiên để giúp giấc ngủ không thành công th́ bịnh nhân nên đi khám bác sĩ để được điều trị bằng thuốc. Hiện nay có nhiều loại thuốc trị mất ngủ. Nếu mất ngủ đơn thuần th́ có thể dùng các loại thuốc trong nhóm benzodiazepine (Temazepam, Flurazepam, ...), nhóm non-benzo (Zolpidem, Zaleplon, Zopiclone). Nhóm thứ nh́ thông dụng hơn v́ không gây nghiện thuốc và lờn thuốc. Thuốc ở trong cơ thể ta ngắn hạn nên không gây mệt mỏi khi thức dậy. Ở người lớn tuổi, nếu nhịp thức ngủ circadian bị xáo trộn, thức khuya ngủ ban ngày, c̣n được trị bằng các thuốc Melatonin hay Ramelteon.
Nếu bịnh mất ngủ do trầm cảm hay lo âu quá độ th́ cần phải uống các loại thuốc nhóm SSRI (Fluoxetine, Paroxetine, ...). Ngoài ra, một vài loại thuốc trầm cảm có tác dụng giúp giấc ngủ cũng thường hay được dùng là Trazodone, Mirtazapine và Elavil.
Tóm lại, bịnh mất ngủ xảy ra ở mọi lứa tuổi. Khi bị mất ngủ ngắn hạn, chúng ta cần t́m cách để có giấc ngủ b́nh thường trở lại. Khi mất ngủ trở thành kinh niên th́ nó trở thành một căn bịnh và quan trọng hơn n?a là bịnh mất ngủ sẽ mở cửa cho rất nhiều những bịnh khác xâm chiếm cơ thể và tinh thần của quư vị. Nếu quư vị bị bịnh mất ngủ kinh niên th́ nên tham khảo với bác sĩ gia đ́nh để được trị liệu cho đúng mức.
Diễn Đàn Người Việt Hải Ngoại. Tự do ngôn luận, an toàn và uy tín. V́ một tương lai tươi đẹp cho các thế hệ Việt Nam hăy ghé thăm chúng tôi, hăy tâm sự với chúng tôi mỗi ngày, mỗi giờ và mỗi giây phút có thể. VietBF.Com Xin cám ơn các bạn, chúc tất cả các bạn vui vẻ và gặp nhiều may mắn.
Welcome to Vietnamese American Community, Vietnamese European, Canadian, Australian Forum, Vietnamese Overseas Forum. Freedom of speech, safety and prestige. For a beautiful future for Vietnamese generations, please visit us, talk to us every day, every hour and every moment possible. VietBF.Com Thank you all and good luck.
News
Library
Technology
Giải Trí
Portals
Tin Sốt
Home
