HƯỚNG DẪN SƠ CỨU (FIRST AID)
KHI BỊ CÔN TRÙNG, ĐỘNG VẬT VÀ NGƯỜI CẮN TRONG LÚC SINH HOẠT NGOÀI TRỜI Lynn Ly phỏng dịch theo "The Everything First Aid"
Những hoạt động ngoài trời như làm việc, vui chơi, giải trí, du ngoạn ở trong một số hoàn cảnh , khí hậu , và thời tiết . Khí hậu nóng và lạnh đều có thể gây ra những hệ quả đối lập (adverse consequences), và những sinh vật (critters) sống bên ngoài thỉnh thoảng gây dị ứng (ngứa ngáy khó chịu) hoặc tổn thương . Cơ thể bị thiếu nước hoặc ở cao độ (thí dụ lên đỉnh núi) và ở trong một số điều kiện ngoài trời khác cũng có thể làm bạn cảm thấy suy yếu đi .
Cho dù không có vấn đề ǵ khi bạn hoạt động ngoài trời, nhưng thật quan trọng bạn biết làm ǵ để chăm sóc hoặc trợ giúp những người bị chấn thương, bị bệnh tật bất ngờ .
I) BỊ CÔN TRÙNG, LOÀI VẬT VÀ NGƯỜI CẮN
Nhiều loại côn trùng và các sinh vật khác, bao gồm cả con người, gây ra các vết cắn và vết châm chích có thể cho cảm giác không thoải mái hoặc đe dọa tính mạng từ nhẹ nhẹ đến trung b́nh. Điều quan trọng là biết làm ǵ, làm thế nào để trị liệu, và khi nào th́ cần t́m kiếm đến trợ giúp từ chuyên gia y tế để trị liệu bất kỳ thương tổn tàng ẩn bên trong.
1) B̉ CẠP CẮN (SCORPION BITES)
Ḅ cạp là loại côn trùng nhiều chân có h́nh dạng giống tôm hùm (lobster-like arthoropods) nằm trong xếp loại côn trùng có nọc độc (arcahnid class, cùng loài nhền nhện = spider class), có một ng̣i / kim xoăn ở phần cuối nơi đuôi, và chúng thường được t́m thấy ở vùng sa mạc phía Tây Nam của Mexico (nước Mễ Tây Cơ). Những vết chích / đốt của bọ cạp dường như không có khả năng gây tử vong và dễ dàng điều trị, nhưng lại nguy hiểm cho trẻ nhỏ và người già hơn . Những triệu chứng bao gồm đau nhức ngay lập tức (immediate pain), nóng rát (burning), sưng tấy chút chút (minor swelling) và cảm giác tê (numb) hoặc ngứa ran (tingling sensation).
Những buớc sau đây cần nên thực hiện để trị liệu vết ḅ cạp cắn:
1. Rửa vùng bị ḅ cạp cắn bằng xà pḥng / xà bông và nước
2. Dùng túi trườm lạnh đặt lên vùng bị ḅ cạp cắn trong ṿng 10 phút , nếu cần thiết th́ lập đi lập lại việc trườm lạnh vùng bị cắn với khoảng cách giữa các lần trườm lạnh là 10 phút .
3. Gọi điện thoại đến trung tâm kiểm soát chất độc (the Poison Control Center), hay đi bệnh viện khi có bất kỳ triệu chứng nghiêm trọng ǵ
2) BỌ VE CẮN (TICK BITES)
Những người sống vùng rừng cây hay đồng cỏ, hay những người dành thời gian vui chơi giải trí ở những khu vực này th́ dễ bị bọ ve cắn . Loài côn trùng nho nhỏ này sống bằng cách hút máu các loài động vật có vú (mammals) thí dụ như hươu nai (deer), loài gậm nhấm (rodents), thỏ (rabbits) và có thể truyền bệnh từ động vật sang người .
Việc sơ cứu (first aid) những vết bọ ve cắn bao gồm loại bỏ con bọ ve đang bu bám ngay lập tức để tránh những phản ứng từ vết cắn và giảm thiểu tối đa các loại bệnh nhiễm trùng do bọ ve gây ra thí dụ bệnh Lyme, bệnh nóng sốt Colorado bọ ve (Colorado tick fever), bệnh nóng sốt được phát hiện ở núi đá (Rocky Mountain Spotted fever)
Để tháo bỏ con bọ ve bu bám trên người , hăy làm như sau:
1. Dùng cây nhíp (tweezers) hay cây kẹp nhỏ nhỏ cong cong hay thẳng thẳng (small curl or flat forcepts) kẹp lấy đầu con bọ ve và càng cận sát nơi da đang bị con bọ ve cắn càng tốt, rồi nhẹ nhàng kéo ra, đừng bóp nát hay xoay vặn con bọ ve
2. Rửa vùng bị bọ ve cắn bằng xà pḥng / xà bông và nước.
3. Bôi thuốc Antihistamine hoặc loại 1% hydrocortisone cream (loại kem chứa 1% chất hydrocortisone)
Cần phải có sự chăm sóc y tế chuyên nghiệp , nếu con bọ ve cắn quá sâu và bạn không thể tháo gỡ nó ra được, hoặc bạn đang ở trong khu vực được thông báo là có nhiều nguy cơ bị bệnh lyme, hoặc bạn có triệu chứng nóng sốt hay triệu chứng cảm cúm , hoặc bạn có trải nghiệm bắp thịt trở lên suy nhược, tê liệt (paralysis) , hoặc nổi vết tṛn đỏ trên da gọi là "phát ban mắt ḅ" (the bull's eye rash) là đặc chưng của bệnh Lyme .
CẢNH BÁO !!!
Đừng bao giờ bôi petroleum jelly (vaseline), rượu cồn ( alcohol ) ahy ammonia lên con bọ ve - chúng sẽ cắn chặt sâu vào da hơn. Nếu bạn đang ở trong vùng cảnh báo có nhiều nguy cơ bệnh Lyme mà bị bọ ve cắn, bạn nhất định phải phone báo bác sĩ để được tư vấn và ngay lập tức được chăm sóc và điều tri bao gồm việc sử dụng thuốc kháng sinh
Ôi chao, mùa lạnh, sao mà cực quá. Đă lạnh, c̣n hắt x́, sụt sịt, ho hắng, kḥ khe... Chẳng biết bị cái ǵ đây, cảm hay cúm, viêm xoang quanh mũi, viêm tai giữa, sưng hạch hầu, viêm ống phổi, sưng phổi, hoặc chỉ “allergy”, ..., dùng trụ sinh hay không dùng trụ sinh?
Nhiều tài liệu y học than phiền các bác sĩ hay dùng trụ sinh không đúng chỉ định. Có lẽ, nay trong mùa các bác sĩ phóng tay biên toa trụ sinh, tác giả những tài liệu này mong các bác sĩ, nể lời kêu gọi của họ, may ra có chùn tay bớt chăng. Hoặc, v́ một sự kiện đang được báo động đỏ: hiện nhiều vi trùng, đă kháng nhiều loại trụ sinh, do việc trụ sinh được sử dụng hăng quá, cả khi không cần thiết. Người ta lo ngại, có những bệnh nhiễm vi trùng (bacterial infection) nguy hiểm sẽ không c̣n trụ sinh hiệu nghiệm để trị.
Trụ sinh là loại thuốc quí, cứu mạng bao người. Song, trụ sinh chỉ diệt được các vi trùng (bacteria), chẳng ăn thua ǵ với siêu vi trùng (virus). Đem trụ sinh ra đe siêu vi trùng, siêu vi trùng cười. Chúng “siêu” hơn vi trùng.
Người trông xinh xắn, nơn nà nhất, cũng đầy những vi trùng, trên da, trong mũi, miệng, cổ họng, trong dạ dày, ruột, ... Chúng sống chung ḥa b́nh với ta, và ta cứ để chúng đấy. Chỉ khi nào chúng làm loạn, gây chuyện, ta mới dùng trụ sinh đập cho chúng một trận, bắt chúng phải lui. Song khi dùng trụ sinh để “trị” bệnh siêu vi trùng (virus), ta đă phô vũ khí, các vi trùng (bacteria) đứng ngoài vỗ tay xem cuộc chiến “dùng trụ sinh để đánh siêu vi trùng”, đă học và biết hết các chiêu thức của ta, t́m cách chống đỡ trước, đến khi chúng gây loạn, ta lại dùng trụ sinh, chúng đă biết tỏng, và kháng lại. T́nh trạng vi trùng kháng thuốc này, hại cho ta, hại cho cả những người khác quanh ta: nhiều khảo cứu cho thấy, trong một cộng đồng hiếm có người dùng trụ sinh, hiện tượng vi trùng kháng thuốc trong cả cộng đồng ít xảy ra hơn.
Vậy, trong mùa này, khi hàng lũ siêu vi trùng và vi trùng cùng rủ nhau lượn quanh, chọn mục tiêu, rồi tấn công ta, theo các tài liệu y học, trường hợp nào phải dùng trụ sinh, trường hợp nào không?
Trong mùa này, không mấy ai thoát khỏi sự tấn công của những siêu vi trùng gây cảm (cold) hoặc cúm (flu). Chảy mũi (nước mũi đôi khi có màu), nghẹt mũi, hắt hơi, rát cổ họng, ho hắng, khan tiếng, sốt nhẹ, ..., cảm rồi. Bị cúm, thêm vào đấy, c̣n sốt cao đột ngột, đầu nhức như búa bổ, người đau như dần, rũ ra.
Cảm và cúm gây do siêu vi trùng, dùng trụ sinh không ăn thua, nhưng theo những tài liệu than phiền nhiều bác sĩ sử dụng trụ sinh không đúng, đến 36% các bác sĩ c̣n chữa cảm hoặc cúm với trụ sinh.
Phân tích ra, người ta thấy rằng có lẽ ḷng mong mỏi được chữa bằng trụ sinh của người bệnh là yếu tố quan trọng khiến bác sĩ biên toa trụ sinh để “chữa” cảm, cúm. Mặc những nỗ lực luôn được thực hiện để hướng dẫn cho mọi người hiểu, trụ sinh không trị được các bệnh gây do siêu vi trùng, dùng trụ sinh sớm cũng không ngừa được các biến chứng của cảm, cúm, nhiều người vẫn tin rằng khi bị cảm, cúm, dùng trụ sinh, cảm, cúm mới mau hết. Thế là bác sĩ chiều ḷng. Biên một toa thuốc trụ sinh, rồi mau mau cho người bệnh đi ra, để c̣n xem người khác, có lẽ đỡ tôn th́ giờ hơn việc đem khoa học giải thích lôi thôi, có khi thêm mất ḷng. Lỡ cho trụ sinh một lần để “chữa” cảm, cúm, lần sau người bệnh đến v́ cảm, cúm, không cho trụ sinh nữa, đâm khó ăn khó nói. Thôi, đă phóng lao đành theo lao, lại biên trụ sinh. Một năm mỗi người lớn bị cảm, cúm khoảng 3-4 lần, lần nào cũng dùng trụ sinh để “chữa”, tính ra tốn kém biết bao nhiêu, không cần thiết, c̣n tạo cơ hội cho nhiều vi trùng kháng thuốc.
Thực ra, khi nhiễm cảm ta chỉ cần dùng thuốc để chữa các triệu chứng, trong lúc chờ cơn cảm từ từ bỏ ta ra đi trong ṿng 7 đến 10 ngày. Thuốc Tylenol tốt, lại lành, giúp làm giảm các triệu chứng nóng sốt, ớn lạnh, đau nhức. Chảy mũi và nghẹt mũi ư, ta dùng thuốc uống Sudafed cũng được, hoặc các thuốc xịt mũi Afrin, Atrovent, ... Nước mũi hơi có màu chút chẳng sao, không nhằm nḥ ǵ. Rát cổ họng chút, đă có thuốc xịt hay ngậm như Vicks Chloraseptic. C̣n ho, các thuốc ho như Delsym, Robitussin-DM dùng được. Dù có lúc khạc ra đàm có màu, bạn cũng chớ vội lo (ống phổi bị viêm cấp tính ấy mà, xin bạn đọc tiếp phần dưới, sẽ rơ hơn về vụ này). Rủi bị cúm (với nóng sốt cao, đầu nhức dữ dội, thân mỏi ơi là mỏi), thêm vào các cách chữa trên, nếu triệu chứng mới xảy trong ṿng 48 tiếng, các thuốc Amantadine, Rimantadine, Tamiflu, Relenza sẽ giúp ta sớm hết đau khổ v́ cúm.
Như vậy, cảm (cold) nhẹ thôi, bạn có thể tự chữa lấy ở nhà, với những thuốc kể trên nếu cần. Sau 3 đến 5 ngày, chưa thuyên giảm, hoặc có thêm triệu chứng mới, bạn đi khám bác sĩ vẫn c̣n kịp. C̣n bị cúm (flu), với sốt cao, đầu nhức dữ, thân mỏi nhừ, bạn nên đến sớm trong ṿng 48 tiếng (2 ngày), bác sĩ biên toa cho bạn dùng Amantadine, Rimantadine, Tamiflu, hoặc Relenza, cúm sẽ ra đi nhanh hơn. Trụ sinh ư, như “Ampi”, không cần đâu bạn ạ.
Viêm ống phổi cấp tính (acute bronchitis) khác với viêm ống phổi kinh niên (chronic bronchitis) những người hút thuốc lá hay bị. Viêm ống phổi kinh niên khiến người hút thuốc lá quanh năm ho hắng, khạc nhổ. C̣n chúng ta, những người không hút thuốc, thỉnh thoảng có thể bị viêm ống phổi cấp tính, ho khạc ra chút đàm có màu, nhất là khi ta nhiễm cảm hoặc cúm. Nếu viêm ống phổi có dạng suyễn (asthmatic bronchitis), ta c̣n kḥ khè, khó thở như người hen suyễn.
Viêm ống phổi cấp tính khiến ta ho khạc ra đàm có màu, vàng hoặc xanh, thường gây do nhiễm trùng (infection). 90% các trường hợp viêm ống phổi cấp tính do nhiễm siêu vi trùng.
Các siêu vi trùng có thể gây viêm ống phổi cấp tính: siêu vi trùng cúm (influenza virus), hai siêu vi trùng hay gây cảm (coronavirus và rhinovirus), các siêu vi trùng khác như parainfluenza virus, adenovirus. Ít nhất 7 khảo cứu đă cho thấy, dùng trụ sinh để chữa viêm ống phổi cấp tính, ở người có hai buồng phổi khỏe mạnh, bệnh chẳng mau hết hơn tí nào, so với không dùng trụ sinh.
Thường, viêm ống phổi cấp tính sẽ đội nón ra đi trong ṿng 10-14 ngày, tuy một vài người ho lâu đến 6-8 tuần. Ta không cần trụ sinh, chỉ cần thuốc ho và chút kiên nhẫn. Nếu cần, ta dùng thêm thuốc làm dăn ống phổi (bronchodilators). Ampicillin, Amoxil không giúp ǵ.
Viêm ống phổi cấp tính (acute bronchitis) khác với viêm ống phổi kinh niên (chronic bronchitis) những người hút thuốc lá hay bị. Viêm ống phổi kinh niên khiến người hút thuốc lá quanh năm ho hắng, khạc nhổ. C̣n chúng ta, những người không hút thuốc, thỉnh thoảng có thể bị viêm ống phổi cấp tính, ho khạc ra chút đàm có màu, nhất là khi ta nhiễm cảm hoặc cúm. Nếu viêm ống phổi có dạng suyễn (asthmatic bronchitis), ta c̣n kḥ khè, khó thở như người hen suyễn.
Viêm ống phổi cấp tính khiến ta ho khạc ra đàm có màu, vàng hoặc xanh, thường gây do nhiễm trùng (infection). 90% các trường hợp viêm ống phổi cấp tính do nhiễm siêu vi trùng.
Các siêu vi trùng có thể gây viêm ống phổi cấp tính: siêu vi trùng cúm (influenza virus), hai siêu vi trùng hay gây cảm (coronavirus và rhinovirus), các siêu vi trùng khác như parainfluenza virus, adenovirus. Ít nhất 7 khảo cứu đă cho thấy, dùng trụ sinh để chữa viêm ống phổi cấp tính, ở người có hai buồng phổi khỏe mạnh, bệnh chẳng mau hết hơn tí nào, so với không dùng trụ sinh.
Thường, viêm ống phổi cấp tính sẽ đội nón ra đi trong ṿng 10-14 ngày, tuy một vài người ho lâu đến 6-8 tuần. Ta không cần trụ sinh, chỉ cần thuốc ho và chút kiên nhẫn. Nếu cần, ta dùng thêm thuốc làm dăn ống phổi (bronchodilators). Ampicillin, Amoxil không giúp ǵ.
Bệnh shingles (phát âm “shing-gơlz”), hay herpes zoster (tiếng Việt, có người gọi bệnh zona, bệnh giời ăn), là một bệnh da hay xảy ra. Riêng tại Mỹ, ước lượng mỗi năm có khoảng gần 1 triệu trường hợp bệnh shingles, gây đau khổ cho biết bao người.
Bệnh đặc biệt chỉ tấn công một vùng da của cơ thể, phụ trách bởi một dây thần kinh cảm giác.
Trong suốt cuộc đời, shingles sẽ đến thăm 10-20% chúng ta. Trẻ không tha, già không thương, nó đến thăm cả trẻ lẫn già, song càng lớn tuổi, ta càng dễ bị nó. Trẻ em dưới 2 tháng nếu nổi trái rạ, sau dễ bị shingles hơn các trẻ khác. V́ hai bệnh trái rạ và shingles gây do cùng một loại siêu vi (virus).
Ở người nổi trái rạ (hay “thủy đậu”, tên Mỹ: “chickenpox”, “varicella”), khi bệnh khỏi, các siêu vi gây bệnh không ra khỏi cơ thể người bệnh. Chúng theo những thần kinh dẫn truyền cảm giác dưới da (cutaneous nerves), đi ngược vào các hạch thần kinh nằm phía sau cột sống. Chúng ẩn thân, chờ thời tại các hậu cứ này. Một lúc nào đó, chúng lại rủ nhau dạo chơi, đi dọc theo thần kinh dẫn truyền cảm giác ra ngoài da, gây một h́nh thức bệnh khác gọi là “shingles”, tạo những bọc nho nhỏ mọng nước, rất đau ở một bên đầu, mặt, một bên thân, một bên tay hay chân. Đặt tên Việt cho shingles là bệnh “giời cắn” dễ hiểu hơn chăng?
Như vậy, shingles gây do các siêu vi trùng trái rạ, từ các hạch thần kinh trong cơ thể người trước từng nổi trái rạ, ra ngoài da dạo chơi (có khi 2-3 lần trong suốt cuộc đời người bệnh). Thế nên, siêu vi gây bệnh được đặt tên “varicella zoster virus”, vừa gây bệnh trái rạ (varicella), vừa gây bệnh “giời cắn” (shingles hay herpes zoster). Bệnh hiếm khi lây trực tiếp từ người bệnh sang người khác.
Các vị cao niên hay bị shingles hơn người trẻ, do cơ chế kháng cự (immunologic function) của cơ thể ta giảm dần theo tuổi tác, không đủ sức cản trở, ngăn cấm những siêu vi trái rạ từ các hạch thần kinh ra dạo chơi ngoài da. So với người trẻ, các vị có tuổi cũng hay đau nhiều hơn, lâu hơn (có khi nhiều tháng, nhiều năm), sau khi các vết shingles trên da đă lành.
1. Giai đoạn trước khi nổi mụn (preeruptive phase):
Vài ngày, vài tuần trước khi trên da xuất hiện những mụn gây do shingles, bạn thấy đau thường như bị phỏng (burning), dao đâm (stabbing), đau giật từng cơn (throbbing) ở chỗ sắp xuất hiện những mụn shingles. Cái đau liên tục hoặc lúc đau lúc không.
Có khi bạn đau dữ lắm, khiến bác sĩ ngỡ bạn bị những bệnh nguy hiểm như viêm màng phổi (pleurisy), chết cơ tim cấp tính (myocardial infarction, nôm na là heart attack), nhức đầu một bên migraine (migraine headache), hoặc các bệnh nguy hiểm trong bụng. Cho đến lúc những vết shingles xuất hiện, bác sĩ mới thở phào nhẹ nhơm, xoa tay: “À, shingles”.
Trong giai đoạn “đau mà chưa thấy kẻ thù”ø, có khi đến chẩy nước mắt, nếu bạn tả kỹ vùng đang đau, may ra bác sĩ sẽ nghĩ đến shingles.
Từ tủy sống (spinal cord) nằm phía sau cột xương sống (spine), tỏa ra một hệ thống thần kinh cảm giác đi khắp cơ thể, song song với hệ thống thần kinh vận động. Hệ thần kinh vận động điều khiển sự hoạt động của các bắp thịt và nhiều cơ quan. C̣n hệ thần kinh cảm giác có nhiệm vụ dẫn truyền cảm giác từ các cơ quan về tủy sống (rồi từ tủy sống, sẽ có những thần kinh khác tiếp nối, dẫn truyền cảm giác lên óc). Hai hệ thống thần kinh cảm giác và vận động làm việc phối hợp, nhịp nhàng.
Các thần kinh cảm giác của da chia nhau phụ trách việc dẫn truyền cảm giác từ da về tủy sống. Khi siêu vi shingles ra dạo chơi ngoài da, chúng đi từng đàn theo sợi thần kinh cảm giác (vừa đi vừa gặm sợi thần kinh nên gây đau), do đó, sẽ chỉ gây bệnh ở vùng da do thần kinh cảm giác đó phụ trách. Bệnh xảy ra ở một bên người: một bên đầu, một bên mặt, một bên thân người, hoặc một tay hay chân, rất hiếm khi ở cả hai bên người.
Cùng với cái đau trong giai đoạn “bị cắn nhưng chưa thấy ông giời đâu cả”, có khi bạn cũng nóng sốt, nhức đầu, uể oải, nổi hạch ở gần vùng đau. Khi các triệu chứng nóng sốt, nhức đầu, uể oải, nổi hạch giảm dần, những bọc mọng nước nho nhỏ của shingles bắt đầu xuất hiện.
Giai đoạn “đau mà chưa thấy kẻ thù, bị cắn nhưng chưa thấy ông giời đâu cả” có thể không xảy ra, nhất là ở trẻ con.
2. Giai đoạn nổi mụn (eruptive phase):
Sang giai đoạn nổi mụn, vùng đau trở nên đỏ, sưng. Trên một nền đỏ, sưng như vậy, nổi những bọc mọng nước, to nhỏ khác nhau. Nước của các mụn này, đầu tiên trong, nhưng đục dần trong ṿng 3-4 ngày. Các bọc nước quây quần, tụ tập với nhau thành từng nhóm, tiếp tục xuất hiện cho đến 7 ngày sau. Rồi chúng bể vỡ, đóng vẩy, lành dần; các vẩy rụng đi trong ṿng 2-3 tuần khi căn bệnh rút lui. Chỗ bị shingles có thể mang thẹo nhiều tháng năm sau đó.
Nếu chỉ có vậy, vài tuần sau, câu chuyện bạn bị shingles đă thuộc về quá khứ. Ở nhiều người, nhất là các vị có tuổi, hoặc các vị yếu sẵn v́ bệnh tật, shingles ác hiểm hơn, tạo không ít khổ đau cho họ. Những chỗ da sưng, đỏ v́ shingles rộng lớn hơn, với nhiều bọc mọng nước hơn, dễ bể thành những bọc máu. Da chỗ có shingles chết đi (skin necrosis), và có thể nhiễm trùng, mưng mủ; da may lành, cũng đầy thẹo.
Bệnh “giời cắn” shingles hay cắn ḿnh ta: ở một bên lưng chạy ṿng ra phía trước ngực hoặc bụng (theo đường dây thần kinh cảm giác, phát xuất từ tủy sống phía sau cột sống, chạy ṿng ra phía trước), y như bệnh trái rạ cho nhiều vết trái rạ ở ḿnh hơn ở tay chân. Nhưng, trong nhiều trường hợp, shingles không thích cắn ở ḿnh, mà cắn một bên đầu hoặc một bên mặt. Ngại nhất là khi nó cắn vùng trán, và mũi gần mắt. V́ nó có thể ḅ cả vào mắt, cắn nát các màng bao phủ mắt, gây mù. Người ta nhận thấy khi một bên mũi hay chót mũi có những vết thương gây do shingles, shingles thường tạo những tổn thương nặng nhất cho mắt.
Tại mặt, có dây thần kinh mặt (thần kinh số 7) gồm hai nhánh: nhánh cảm giác dẫn truyền cảm giác từ mặt về óc, nhánh vận động điều khiển các bắp thịt mặt. Đôi khi, siêu vi shingles, tấn công nhánh cảm giác gây mất vị giác ở hai phần ba phía trước lưỡi, thừa thắng xông lên, tấn công luôn cả nhánh vận động của dây thần kinh mặt, làm liệt các bắp thịt một bên mặt (Ramsay Hunt's syndrome). Người bệnh mắt khép không kín, khi cười, nụ cười không tṛn. Trong đa số các trường hợp, sau vài tuần hay vài tháng, mặt sẽ trở lại b́nh thường.
Shingles, nếu cắn vùng bụng dưới và háng (sacral zoster), ngoài cái đau, c̣n có thể gây khó hoặc bí tiểu.
Bài kỳ sau, chúng ta sẽ bàn đến các biến chứng của căn bệnh, sự chữa trị, và cách pḥng ngừa căn bệnh.
Bài kỳ này, chúng ta bàn về các biến chứng của bệnh shingles (tiếng Việt, có người gọi bệnh zona, bệnh giời ăn), cách chữa trị và cách pḥng ngừa căn bệnh.
Biến chứng
Bệnh có thể gây rất nhiều biến chứng, ở đây chỉ xin đề cập đến một vài chuyện dễ hiểu hay xảy ra.
1. Đau lâu (postherpet-ic neuralgia):
Biến chứng này xảy ra nhiều nhất. 10-15% số người bệnh shingles sẽ đau lâu hơn 4 tháng, nhất là ở người trên 60 tuổi.
Biến chứng đau lâu khiến nhiều vị khổ sở. Có vị nhiều tháng, nhiều năm sau vẫn đau, nhẹ hoặc nặng, hoặc có cảm giác khó chịu tại vùng trước bị shingles. Cái đau có thể dữ đến gây mất ngủ, làm xáo trộn công việc sinh hoạt hàng ngày, khiến người bệnh buồn và chán đời (depression), xuống cân.
Các thuốc thuộc nhóm chống sầu buồn (antidepressants, như Elavil, Pamelor, Tofranil, Norpramin), và nhóm chống kinh giật (anticonvulsants, như Gabapentin, Pregabalin) có thể giúp giảm đau. Kem thoa Zostrix (mua không cần toa bác sĩ) chứa chất capsicin, giúp đa số người bệnh bớt đau khổ rất nhiều, sau 4 tuần thoa thuốc đều (thoa 3-5 lần mỗi ngày). Miếng dán chứa chất lidocaine (lidocaine patches) cũng giúp bớt đau tạm thời được 4 đến 12 tiếng.
Đôi khi bác sĩ phải dùng đến thuốc giảm đau có chứa chất nha phiến giúp người bệnh bớt đau.
Người đau lâu v́ shingles, rất cần những nâng đỡ về tinh thần (emotional support), ít ra cũng vài tháng.
2. Chết da, nhiễm vi trùng, và gây thẹo:
Chúng ta đă biết, ở một số người không may, nhất là các vị lớn tuổi, shingles có thể rất nặng. Siêu vi shingles làm chết chỗ da nó gặm, khiến các vi trùng (bacteria) sinh sống quanh đó, nhảy vào ăn có, tạo những vết loét có mủ, cần đến sự chữa trị bằng trụ sinh. Khi lành, chỗ da làm độc do vi trùng mang thẹo xấu. Có thẹo rất lớn. Nếu ở cổ, thẹo có thể làm da mất tính mềm mại, co dăn, khiến cổ khó xoay trở, cần đến giải phẫu lóc bớt thẹo.
3. Biến chứng ở mắt:
Biến chứng ở mắt xảy ra cho khoảng 2% người bị shingles, khi bệnh xuất hiện ở mặt, tấn công những vùng da quanh mắt.
Biến chứng này nghiêm trọng, có thể đưa đến mất thị giác, cần được nhận ra và chữa trị gấp để thị giác của mắt khỏi bị kém đi hoặc mất. Nếu bạn tự nhiên thấy có những mụn lạ gây đau mọc một bên mặt ở những vùng quanh mắt, bạn nên đi khám bác sĩ ngay.
4. Yếu bắp thịt (muscle weakness):
Biến chứng này xảy ra ở 3% số người bị shingles, do các siêu vi shingles, từ sợi thần kinh cảm giác, tiến sang và làm tổn thương luôn cả các dây thần kinh vận động gần đấy. Các dây thần kinh vận động này điều khiển sự hoạt động của các bắp thịt vùng đau, nên khi chúng thương tổn, các bắp thịt đó tất nhiên sẽ yếu, liệt.
Cũng may, sự yếu liệt thường tạm thời, và trong 75% (ba phần tư) các trường hợp, các bắp thịt yếu liệt sẽ dần hồi phục lại như trước. Quí vị cao niên, trong khoảng tuổi 60-80, hay có biến chứng này. Shingles tấn công trên mặt hay gây biến chứng yếu bắp thịt hơn ở các vùng khác của cơ thể, một bên mặt vừa đau vừa có thể trông xệ hơn bên lành.
4. Viêm óc (encephalit-its):
Viêm óc là biến chứng rất nặng, nếu xảy ra, thường trong ṿng 2 tuần kể từ lúc các vết shingles bắt đầu xuất hiện trên da. Người bệnh mất sáng suốt, mê hoảng.
Những trường hợp dễ đưa đến viêm óc khi bị shingles: shingles tấn công trên mặt, vùng phụ trách bởi dây thần kinh số 5 (trigeminal nerve); người yếu sẵn (đang mang bệnh AIDS, bệnh ung thư, đang dùng thuốc làm giảm sức đề kháng của cơ thể).
Tử vong gây do viêm óc v́ shingles: 10-20% (cứ 100 người, đến 10-20 người chết). Đa số những người sống sót sẽ hồi phục hoàn toàn.
Shingles là bệnh siêu vi, không chữa bằng trụ sinh, song chữa bằng thuốc chống siêu vi (antiviral drugs).
Thuốc chống siêu vi Acyclovir, dùng sớm trong ṿng 72 tiếng khi mới bắt đầu có những mụn shingles trên da, sẽ nhanh chóng làm giảm đau, ngăn chặn các mụn xuất hiện nhiều thêm, đồng thời khiến những mụn đă xuất hiện mau lành.
Trường hợp bệnh xuất hiện trên mặt những vùng quanh mắt, người bệnh cũng cần được gửi đi xem bác sĩ chuyên khoa mắt (ophthalmologist) để xem mắt đă tổn thương chưa, có cần được chữa thêm với thuốc nhỏ mắt hay không.
Thuốc Acyclovir chữa đau cấp thời gây do shingles, nhưng có ngăn ngừa được cái đau kéo dài sau này, khi shingles đă bỏ đi hay không, việc này chúng ta c̣n chưa rơ.
Hai thuốc mới Famciclovir, Valacyclovir cũng hữu hiệu không kém Acyclovir, lại tiện hơn, uống mỗi ngày ít lần hơn thuốc Acyclovir (Acyclovir uống 5 lần mỗi ngày). Có điều, chúng đắt hơn Acyclovir nhiều.
Ngoài ra, các thuốc chống đau cũng cần được dùng để chữa đau khi bị shingles; đau ít, chúng ta dùng các thuốc Tylenol, Advil, Ibuprofen, Aleve, ..., đau nhiều, chúng ta cần đến thuốc chứa chất nha phiến có tác dụng chống đau mạnh hơn.
Pḥng ngừa
Bệnh shingles ngừa được với thuốc chích Zostavax. Thuốc có chỉ định dùng cho các vị 50 tuổi trở lên, ngừa được bệnh, hoặc rủi bệnh vẫn xảy ra, nó cũng nhẹ hơn, và ít gây đau lâu. Thuốc đắt ($236.56), nhưng may, Medicare trả cho các vị 65 tuổi trở lên thụ hưởng Medicare.
Bệnh shingles hay xảy ra, có khi rất nặng, gây các biến chứng nghiêm trọng, hoặc gây đau lâu khiến đời ta kém vui. 50 tuổi trở lên, chúng ta nên chích ngừa bệnh; 60 tuổi trở lên, lại càng nên.
Năm trước, hăng thuốc Merck hănh diễn công bố thuốc chích Zostavax họ chế để ngừa bệnh shingles, dùng cho người 60 tuổi trở lên. Nay Medicare vừa cho các vị 65 trở lên dùng thuốc.
Bệnh shingles (phát âm “shing-gơlz”), c̣n có tên herpes zoster (tiếng Việt, có người gọi bệnh zona, bệnh giời ăn), là một bệnh da hay xảy ra. Riêng tại Mỹ, Trung tâm Kiểm soát và Pḥng ngừa Tật bệnh (CDC) ước lượng mỗi năm có khoảng 600.000 đến 1 triệu trường hợp bệnh shingles. Bệnh đặc biệt chỉ tấn công một vùng da của cơ thể phụ trách bởi một dây thần kinh cảm giác.
Trong suốt cuộc đời, shingles sẽ đến thăm 10-20% chúng ta. Trẻ không tha, già không thương, nó đến thăm cả trẻ lẫn già, song càng lớn tuổi, ta càng dễ bị nó. Trẻ em dưới 2 tháng nếu nổi trái rạ, sau dễ bị shingles hơn các trẻ khác. V́ hai bệnh trái rạ và shingles gây do cùng một loại siêu vi trùng (virus).
Siêu vi trùng này tai quái lắm. Ở người nổi trái rạ (hay “thủy đậu”, tên Mỹ: “chickenpox”, “varicella”), khi bệnh khỏi, các siêu vi trùng gây bệnh không chịu ra khỏi cơ thể người bệnh. Chúng theo những thần kinh dẫn truyền cảm giác dưới da (cutaneous nerves), đi ngược vào các hạch thần kinh nằm phía sau cột sống. Chúng ẩn thân, chờ thời tại các hậu cứ này. Một lúc nào đó, lại rủ nhau dạo chơi, đi dọc theo thần kinh dẫn truyền cảm giác ra ngoài da, gây một h́nh thức bệnh khác gọi là “shingles”, tạo những bọc nho nhỏ mọng nước, rất đau ở một bên đầu, một bên thân, một bên tay hay chân. Đặt tên Việt cho shingles là bệnh “giời cắn” dễ hiểu hơn chăng?
Như vậy, shingles gây do các siêu vi trùng trái rạ, từ các hạch thần kinh trong cơ thể người trước từng nổi trái rạ, ra ngoài da dạo chơi (có khi 2-3 lần trong suốt cuộc đời người bệnh). Thế nên, siêu vi trùng gây bệnh được đặt tên “varicella zoster virus”, vừa gây bệnh trái rạ (varicella), vừa gây bệnh “giời cắn” (shingles hay herpes zoster). Bệnh hiếm khi lây trực tiếp từ người bệnh sang người khác.
Các vị có tuổi hay bị shingles hơn người trẻ, do cơ chế kháng cự (immunologic function) của cơ thể ta giảm dần theo tuổi tác, không đủ sức cản trở, ngăn cấm những siêu vi trùng trái rạ từ các hạch thần kinh, ra dạo chơi ngoài da. So với người trẻ, các vị có tuổi cũng hay đau lâu hơn, sau khi các vết shingles trên da đă lành.
1. Giai đoạn trước khi nổi mụn (preeruptive phase):
4-5 ngày trước khi trên da xuất hiện những mụn gây do shingles, bạn thấy đau, ngứa, hoặc có cảm giác như phỏng ở chỗ sắp xuất hiện những mụn shingles.
Có khi bạn đau dữ lắm, khiến bác sĩ ngỡ bạn bị những bệnh nguy hiểm như viêm màng phổi (pleurisy), chết cơ tim cấp tính (myocardial infarction, nôm na là heart attack), nhức đầu một bên migraine (migraine headache), hoặc các bệnh nguy hiểm trong bụng. Cho đến lúc những vết shingles xuất hiện, bác sĩ mới thở phào nhẹ nhơm, xoa tay: “À, shingles”.
Trong giai đoạn “đau mà chưa thấy kẻ thù”, bị cắn đến chẩy nước mắt, nếu bạn tả kỹ vùng đang đau, may ra bác sĩ sẽ nghĩ đến shingles.
Từ tủy sống (spinal cord) nằm phía sau cột xương sống (spine), tỏa ra một hệ thống thần kinh cảm giác đi khắp cơ thể, song song với hệ thống thần kinh vận động. Hệ thần kinh vận động điều khiển sự hoạt động của các bắp thịt và nhiều cơ quan. C̣n hệ thần kinh cảm giác có nhiệm vụ dẫn truyền cảm giác từ các cơ quan về tủy sống (rồi từ tủy sống, sẽ có những thần kinh khác tiếp nối, dẫn truyền cảm giác lên óc). Hai hệ thống thần kinh cảm giác và vận động làm việc phối hợp, nhịp nhàng.
Các thần kinh cảm giác của da chia nhau phụ trách việc dẫn truyền cảm giác từ da về tủy sống. Khi siêu vi trùng shingles ra dạo chơi ngoài da, chúng đi từng đàn theo sợi thần kinh cảm giác (vừa đi vừa gặm sợi thần kinh nên gây đau), do đó, sẽ chỉ gây bệnh ở vùng da do thần kinh cảm giác đó phụ trách. Bệnh xảy ra ở một bên người: một bên đầu, một bên mặt, một bên thân người, hoặc một tay hay chân, rất hiếm khi ở cả hai bên người.
Cùng với cái đau trong giai đoạn “bị cắn nhưng chưa thấy ông giời đâu cả”, có khi bạn cũng nóng sốt, nhức đầu, uể oải, nổi hạch ở gần vùng đau. Khi các triệu chứng nóng sốt, nhức đầu, uể oải, nổi hạch giảm dần, những bọc mọng nước nho nhỏ của shingles bắt đầu xuất hiện.
Giai đoạn “đau mà chưa thấy kẻ thù, bị cắn nhưng chưa thấy ông giời đâu cả” có thể không xảy ra, nhất là ở trẻ con.
2. Giai đoạn nổi mụn (eruptive phase):
4-5 ngày sau khi bạn bắt đầu cảm thấy đau, “giời” bỗng xuất hiện. Vùng đau trở nên đỏ, sưng. Trên một nền đỏ, sưng như vậy, nổi những bọc mọng nước, to nhỏ khác nhau. Nước trong các mụn này, đầu tiên trong, nhưng đục dần trong ṿng 3-4 ngày. Các bọc nước quây quần, tụ tập với nhau thành từng nhóm, tiếp tục xuất hiện cho đến 7 ngày sau. Rồi chúng bể vỡ, đóng vẩy, lành dần. Các vẩy rụng đi trong ṿng 2-3 tuần khi căn bệnh rút lui.
Nếu chỉ có vậy, vài tuần sau, câu chuyện bạn bị shingles đă thuộc về quá khứ. Ở nhiều người, nhất là các vị có tuổi, hoặc các vị yếu sẵn v́ bệnh tật, shingles ác hiểm hơn, tạo không ít khổ đau cho họ. Những chỗ da sưng, đỏ v́ shingles rộng lớn hơn, với nhiều bọc mọng nước hơn, dễ bể thành những bọc máu. Da chỗ có shingles chết đi (skin necrosis), và có thể nhiễm trùng, mưng mủ. Da có lành, cũng đầy thẹo.
Bệnh “giời cắn” shingles hay cắn ḿnh ta: ở một bên lưng chạy ṿng ra phía trước ngực hoặc bụng (theo đường dây thần kinh cảm giác, phát xuất từ tủy sống phía sau cột sống, chạy ṿng ra phía trước), y như bệnh trái rạ cho nhiều vết trái rạ ở ḿnh hơn ở tay chân. Nhưng, trong nhiều trường hợp, shingles không thích cắn ở ḿnh, mà cắn một bên đầu hoặc một bên mặt. Ngại nhất là khi nó cắn vùng trán, và mũi gần mắt. V́ nó có thể ḅ cả vào mắt, cắn nát các màng bao phủ mắt, gây mù. Người ta nhận thấy khi một bên mũi hay chót mũi có những vết thương gây do shingles, shingles thường tạo những tổn thương nặng nhất cho mắt.
Tại mặt, có dây thần kinh mặt (thần kinh số 7) gồm hai nhánh: nhánh cảm giác dẫn truyền cảm giác từ mặt về óc, nhánh vận động điều khiển các bắp thịt mặt. Có khi, siêu vi trùng shingles, tấn công nhánh cảm giác gây mất vị giác ở hai phần ba phía trước lưỡi, thừa thắng xông lên, tấn công luôn cả nhánh vận động của dây thần kinh mặt, làm liệt các bắp thịt một bên mặt (Ramsay Hunt’s syndrome). Người bệnh mắt khép không kín, khi cười, nụ cười không tṛn. Trong đa số các trường hợp, sau vài tuần hay vài tháng, mặt sẽ trở lại b́nh thường.
Shingles, nếu cắn vùng bụng dưới và háng (sacral zoster), ngoài cái đau, c̣n có thể gây khó hoặc bí tiểu.
Biến chứng đau lâu khiến nhiều người khổ sở nhất. Cao tuổi, dễ bị shingles, lúc căn bệnh bỏ đi rồi, các mụn shingles đă lành mặt, người có tuổi cũng hay đau lâu, nhiều tuần, tháng, năm sau đó.
Người trẻ dưới 30 tuổi ít khi đau lâu do shingles. Ở tuổi 40, một phần ba số người bệnh đau hơn 1 tháng sau khi shingles đến viếng. Lên đến tuổi 70, 74% (ba phần tư) số người bệnh vẫn c̣n đau sau 1 tháng. Bệnh shingles trên mặt dễ gây đau lâu, và đau hơn là bệnh shingles ở những chỗ khác. Cơ chế gây đau lâu do shingles chưa được biết rơ.
Có vị hàng tháng, hàng năm sau vẫn đau dữ lắm, ngay tại vùng trước bị shingles. Đau dữ dội (severe), đau không ngớt (intractable), đau phát mệt (exhausting). Đau mất cả ngủ, ngủ được vài tiếng, lại bị những cơn đau như dao đâm, điện xẹt đánh thức dậy. Có người tuyệt vọng, đi đến tự tử, nếu không được an ủi và khuyến khích.
Lắm khi bác sĩ phải dùng đến thuốc giảm đau có chứa chất nha phiến (Tylenol số 2, số 3, Vicodin, Percocet, Percodan, ...) giúp người bệnh bớt đau. Các thuốc thuộc nhóm chống sầu buồn (antidepressants, như Elavil, Pamelor, Tofranil, Norpramin), và nhóm chống kinh giật (anticonvulsants, như Dilantin, Tegretol, Neurontin), dùng với lượng thấp, có thể phụ giúp giảm đau. Kem thoa Zostrix chứa chất capsicin, giúp đa số người bệnh bớt đau khổ rất nhiều, sau 4 tuần thoa thuốc đều (thoa 3-5 lần mỗi ngày, mua không cần toa bác sĩ). Miếng dán chứa chất lidocaine (lidocaine patches) cũng giúp bớt đau tạm thời được 4 đến 12 tiếng.
Thỉnh thoảng, có trường hợp người bệnh đau quá, mất ăn mất ngủ, thuốc uống, thuốc thoa đều không kết quả, phải nhờ đến bác sĩ giải phẫu thần kinh (neurosurgeon) mổ, để tách xẻ những sợi thần kinh gây đau.
Người đau lâu v́ shingles, rất cần những nâng đỡ về tinh thần (emotional support), ít ra cũng vài tháng.
2. Yếu bắp thịt (muscle weakness):
5-12% số người bị shingles yếu các bắp thịt vùng có vết shingles. Do các siêu vi trùng shingles, từ sợi thần kinh cảm giác, chồm sang các dây thần kinh vận động gần đấy, làm tổn thương luôn các thần kinh này. Các dây thần kinh vận động này điều khiển sự hoạt động của các bắp thịt vùng đau, nên khi chúng thương tổn, các bắp thịt đó tất nhiên sẽ yếu. Như trường hợp liệt nhánh vận động của dây thần kinh mặt ta đă biết ở một đoạn trên.
Cũng may, sự yếu liệt ấy thường tạm thời, và trong 75% (ba phần tư) các trường hợp, các bắp thịt yếu liệt sẽ hồi phục lại như trước. Quí vị cao niên, trong khoảng tuổi 60-80, hay có biến chứng này. Shingles tấn công trên mặt hay gây biến chứng yếu bắp thịt hơn ở các vùng khác của cơ thể.
3. Chết da, nhiễm vi trùng, và gây thẹo:
Chúng ta đă biết, ở một số người không may, nhất là các vị lớn tuổi, shingles có thể rất nặng. Nó làm chết chỗ da nó gặm, khiến các vi trùng (bacteria) sinh sống quanh đó, nhảy vào ăn có, tạo những vết loét có mủ. Khi lành, chỗ da làm độc do vi trùng mang thẹo rất xấu. Có thẹo rất lớn. Nếu ở cổ, thẹo có thể làm da mất tính mềm mại, co dăn, khiến cổ khó xoay trở, cần đến giải phẫu lóc bớt thẹo.
“Da làm độc v́ vi trùng? Lo ǵ, bác sĩ, lúc nào nhà tôi chẳng có sẵn “Ampi”. Bị ǵ tôi cũng đem nó ra dùng”. Thưa bạn, đa số các vi trùng, nhất là các vi trùng ngoài da đă cười khinh Ampicillin từ lâu. Phải dùng các trụ sinh như Erythromycin, Dicloxacillin, Keflex, Duracef... mới trị được bọn chúng. Nhưng trước khi dùng trụ sinh, bác sĩ sẽ cẩn thận lấy chút mủ ở nơi làm độc đem cấy trùng, xem đích thị vi trùng nào là đứa thừa nước đục thả câu gây loạn. Để nếu sau vài ngày, trụ sinh đang dùng không kiểm soát được t́nh thế, ta sẽ đổi trụ sinh khác cho thích ứng.
4. Sưng óc (encephalitits):
Sưng óc là một biến chứng rất nặng, nếu xảy ra, sẽ xảy ra trong ṿng 2 tuần kể từ lúc có các vết shingles xuất hiện trên da.
Những trường hợp dễ đưa đến sưng óc khi bị shingles: shingles tấn công trên mặt, vùng phụ trách bởi dây thần kinh số 5 (trigeminal nerve), người yếu sẵn (đang mang bệnh AIDS, bệnh ung thư, đang dùng thuốc làm giảm sức đề kháng của cơ thể).
Tử vong gây do sưng óc v́ shingles: 10-20% (cứ 100 người, đến 10-20 người chết). Đa số những người sống sót sẽ hồi phục hoàn toàn.
Thuốc Zovirax, dùng sớm trong ṿng 72 tiếng khi mới bắt đầu có những mụn shingles trên da, sẽ nhanh chóng làm giảm đau, ngăn chặn các mụn xuất hiện nhiều thêm, đồng thời khiến những mụn đă xuất hiện mau lành. Ở người lớn, lượng thuốc là 800 mg ngày uống 5 lần, dùng 5 đến 7 ngày. Khi dùng thuốc, nên uống nhiều nước.
Thuốc Zovirax rất đắt, nên trong những trường hợp shingles nhẹ, có lẽ ta không phải dùng đến nó. Nhưng với những vị đang yếu sẵn v́ bệnh, tuổi tác, người có sức đề kháng cơ thể suy giảm (immunosuppressed), có những mụn shingles xuất hiện trên một vùng rộng lớn, ta nên dùng Zovirax để chữa. Người có những mụn shingles ở trán và mũi gần mắt, có thể shingles tấn công luôn cả mắt, cũng cần được chữa với thuốc Zovirax. Trường hợp này, người bệnh cũng nên được gửi đi xem bác sĩ chuyên khoa mắt (ophthalmologist) để xem mắt tổn thương chưa, có cần được chữa thêm với thuốc nhỏ mắt chứa chất diệt siêu vi trùng shingles hay không.
Thuốc Zovirax chữa đau cấp thời gây do shingles, song có ngăn ngừa được cái đau kéo dài sau này, khi shingles đă bỏ đi hay không, việc này c̣n đang trong ṿng nghiên cứu.
Gần đây, hai thuốc mới Famvir, Valtrex cũng hữu hiệu không kém Zovirax, lại tiện hơn, chỉ uống 3 lần một ngày. Có điều, chúng đắt hơn Zovirax.
Ở Mỹ, thuốc steroid hay được dùng là Prednisone, do Prednisone ít độc hơn các thuốc steroid khác, lại dễ dùng.
Thuốc steroid cũng có tác dụng làm giảm đau trong giai đoạn shingles cấp tính. May ra, thuốc c̣n ngừa được cái đau kéo dài sau này, tuy điều này chưa ai dám quyết. Có lẽ nên dùng thuốc steroid cho các vị trên 50 tuổi, v́ các vị ấy hay đau lâu hơn người trẻ. Quyết định dùng thuốc steroid, ta nên dùng sớm, khi các mụn shingles mới xuất hiện, và dùng lâu đủ trong 3 tuần.
Ngoài ra, các thuốc chống đau cũng cần được dùng để chữa đau khi bị shingles. Một số trường hợp, bác sĩ chích thuốc tê vào những vùng đau, hoặc vào những hạch thần kinh (stellate ganglion block), có khi vào cả màng epidural của cột sống (epidural block) để giúp người bệnh bớt đau.
Bệnh shingles hay xảy ra, lại kinh thế, liệu có ngừa được không? Một tài liệu cho biết, những người chưa từng nổi trái rạ, tức chưa bao giờ nhiễm siêu vi “varicella zoster”, nếu chích ngừa trái rạ, sau sẽ ít bị shingles hơn người trước đă nổi trái rạ. Thành thử, đây là một cách tốt để ngừa trái rạ, và cả shingles sau này. Nay chúng ta có thêm thuốc Zostavax dùng cho các vị 60 tuổi trở lên, có thể ngừa shingles, hoặc bệnh nếu vẫn xảy ra, cũng nhẹ hơn. Thuốc đắt, nhưng may, Medicare vừa cho các vị 65 tuổi trở lên dùng thuốc.
Suyễn là bệnh kinh niên hành nhiều người. Tại Mỹ, cứ 100 người, có 4-5 người bị suyễn (4-5%), tiền bạc đổ ra để chữa suyễn không ít.
Suyễn xuất hiện ở mọi lứa tuổi, nhưng tới thăm người trẻ nhiều hơn. Khoảng nửa số người bệnh suyễn bắt đầu có triệu chứng trước 10 tuổi. Với trẻ con, suyễn là bệnh kinh niên xảy ra nhiều nhất.
Cơ chế chính gây suyễn là sự nhạy cảm quá đáng (hypersensitivity) của hệ thống các ống phổi. Thí dụ, vào mùa xuân, một người b́nh thường tha hồ thưởng thức cái thay h́nh đổi dạng của trời đất, nh́n ngắm cây cỏ thay áo mới, hít thở một không khí mới sau mùa đông ảm đạm. Nhưng nhiều người bị suyễn, khi hít thở khí xuân, trong đó có những bông phấn (pollens) bay ra từ cây cỏ, ống phổi nhạy ứng, lập tức co thắt lại, và cơn suyễn xảy ra. Nhiều chất gây nhạy ứng (gọi là allergens) có thể làm đường thở đột ngột nhạy ứng trong ṿng vài phút, sau đó sự nhạy ứng có thể kéo dài vài tuần. Nếu vô phúc lúc ấy chất gây nhạy ứng lại quá nhiều trong không khí, chỉ sau một lần tiếp xúc với chất ấy, người bệnh cũng có thể bị suyễn hành mỗi ngày, trong nhiều tháng sau đó.
Người ta chưa thực sự biết rơ nguyên nhân gây nên sự nhạy ứng của đường thở trong bệnh suyễn. Giả thuyết hiện tại được nhiều người tin nhất là sự viêm sưng (inflammation). Trong niêm mạc của các ống phổi, có những tế bào đặc biệt, tiết ra các chất hóa học có tác dụng gây viêm sưng khi người bệnh suyễn tiếp xúc với những chất gây dị ứng. Khi bị viêm sưng như vậy, các ống phổi co thắt, và cơn suyễn xảy ra.
Các yếu tố gây cơn suyễn
Một số yếu tố có thể làm đường thở bị nhạy ứng, tạo cơn suyễn:
Một số yếu tố có thể làm đường thở bị nhạy ứng, tạo cơn suyễn:
1. Các chất gây nhạy ứng (allergens):
Gần như các chất có thể gây nhạy ứng (hay dị ứng) tạo cơn suyễn đều bay lượn trong không khí. Với những người bị suyễn theo mùa (thường là trẻ con và người trẻ tuổi), các chất gây dị ứng là những phấn hoa (pollens) bay ra từ cây (mùa xuân), hoặc cỏ (mùa hè) hay cỏ dại (mùa thu). Những người bị suyễn quanh năm, không theo mùa, thường là do bị nhạy ứng với những chất lúc nào cũng có trong môi trường quanh người bệnh như lông chim chóc, lông thú vật, bụi bặm, nấm mốc (molds).
Ngay sau khi ngửi phải chất gây nhạy ứng, người bị suyễn có thể nổi suyễn trong ṿng vài phút, sau đó cơn suyễn dịu dần. Ở một số người, 6 đến 10 tiếng sau, suyễn công kích đợt thứ nh́.
2. Thuốc dùng:
Một vài loại thuốc dùng có thể gây cơn suyễn cấp tính, thí dụ như thuốc Aspirin, các “thuốc chống viêm không có chất steroid” (thường được dùng để chữa đau nhức: Advil, Motrin, Naprosyn, ...), thuốc chữa cao áp huyết (Inderal, Tenormin, Lopressor, ...).
3. Ô nhiễm không khí:
Trong những vùng kỹ nghệ nặng, dân cư đông đúc, thường có những chất được xem có thể gây suyễn như ozone, nitrogen dioxide, sulfur dioxide.
4. Những chất trong kỹ nghệ:
Rất nhiều chất trong kỹ nghệ có thể gây suyễn. Trong trường hợp này, suyễn được xem là một trong những bệnh gây do nghề nghiệp. Người bị suyễn gây bởi những chất hiện diện nơi sở làm, lúc mới tới sở th́ c̣n khỏe lắm, chưa có triệu chứng, sau đó triệu chứng từ từ xuất hiện vào lúc sắp xong việc, nặng dần sau khi rời sở làm, rồi lại lặng lẽ bớt dần. Thường nhiều người trong sở cũng có những triệu chứng tương tự.
5. Nhiễm siêu vi (virus):
Nhiễm siêu vi trùng đường hô hấp (cảm, cúm) được xem là tác nhân hay gây cơn suyễn cấp tính nhất. Suyễn nổi dậy sau khi bị cảm hay cúm có thể kéo dài từ 2 đến 8 tuần lễ. Người ta nghĩ rằng khi bị cảm hay cúm, siêu vi làm đường thở bị viêm sưng, khiến các ống thở trở thành nhạy ứng hơn đối với các tác nhân gây dị ứng bên ngoài (giống như một người có sẵn chuyện buồn bực trong nhà, dễ nổi nóng với các bạn đồng sở, dù với một câu bông đùa thường ngày người ấy vẫn xem là rất có duyên).
Hiện tượng này xảy ra cho cả người b́nh thường không bị suyễn. Sau một cơn cảm hay cúm, một người b́nh thường không bị suyễn cũng có thể ho liên miên từ 2 đến 8 tuần (người bệnh bực bội, mà bác sĩ cũng khổ: người bệnh đ̣i trụ sinh cho ho mau hết, bác sĩ biết rơ trụ sinh cũng chẳng ăn thua ǵ trong trường hợp này, chỉ biết đem sách vở ra giảng giải, người bệnh không tin, đi bác sĩ khác xin trụ sinh, th́ đúng lúc ho cũng đă đến lúc hết. Người bệnh từ đó đâm ra tin rằng phải có trụ sinh khi bị cảm, cảm mới mau đi). Người bị suyễn hàng năm nên chích ngừa cúm (flu) trong khoảng tháng 10-11 để tránh bị cúm. C̣n cảm (cold), cho đến nay vẫn chưa có thuốc ngừa.
6. Vận động:
Vận động cũng rất hay gây cơn suyễn cấp tính. Chạy làm nổi suyễn nhiều hơn đi. Chơi thể dục, thể thao trong khí lạnh (ice hockey, ice skating) làm nổi suyễn nhiều hơn trong một môi trường ấm áp.
Triệu chứng của suyễn chẳng xa lạ ǵ với người bị... suyễn nặng: ho, kḥ khè, khó thở, ngực như bị ép chặt (chest tightness). Trong trường hợp điển h́nh, suyễn là bệnh lúc ẩn lúc hiện, và các triệu chứng đều đồng thanh làm khổ người bệnh. Khi lên cơn suyễn, đầu tiên người bệnh cảm thấy ngực bị siết lại, và ho khan. Sau đó, người bệnh ngộp thở, thở nhanh để cố hít lấy dưỡng khí, tim đập như trống làng, thở ra hít vào đều có tiếng kḥ khè. Nếu cơn suyễn bớt dần, cơn suyễn sẽ chấm dứt với một tràng ho khạc ra đàm đặc, có dây. Nếu chẳng may cơn suyễn kéo dài và nặng dần, người bệnh càng lúc càng thở khó hơn, phải sử dụng cả đến những bắp thịt thở phụ ở cổ và ngực để thở. Người bệnh càng lúc càng mệt, thở yếu dần, tiếng kḥ khè cũng yếu đi. Người bệnh ở trong t́nh trạng chỉ mành treo chuông nếu không được chữa trị khẩn cấp. Một đặc điểm của bệnh suyễn là các cơn suyễn hay xảy ra về đêm, làm ta phải thức dậy để thở, kḥ khè.
Nhiều người bị suyễn không lên những cơn suyễn với các triệu chứng điển h́nh ho, kḥ khè, khó thở tả trên, nhưng cứ ho khan lai rai nhiều tháng hay năm, hoặc khó thở khi vận động. Người ho hoài, ho măi, nếu không t́m thấy nguyên nhân nào rơ rệt khác có thể giải thích cái ho, thường là ho do bị suyễn.
Định bệnh
Cũng như mọi tật bệnh khác trong y học, sự định bệnh dựa vào kể bệnh, thăm khám, và các trắc nghiệm. Luôn luôn, một lời kể bệnh mạch lạc, có đầu có đuôi của người bệnh sẽ giúp người bác sĩ khỏi lạc lối trên con đường tiến đến một định bệnh chính xác. Kḥ khè tuy là một triệu chứng quan trọng của suyễn, nhưng kḥ khè cũng có thể gây do một vật lạ trong phổi, ung thư phổi, bệnh tim, .... Một người bị nặng ngực, khó thở không chắc do suyễn, biết đâu do nguyên nhân tâm lư. Định phải đúng, chữa mới trúng. Chúng ta hăy cùng ôn lại 3 h́nh thái của suyễn, và thử xem nên kể bệnh thế nào để cung cấp những chi tiết cần thiết cho bác sĩ định bệnh:
1. H́nh thái suyễn điển h́nh với những cơn ho, kḥ khè, khó thở:
Bạn có những triệu chứng bất thường này đă bao lâu? Bao lâu chúng xảy ra một lần? Thường thường chúng hay xảy ra trong trường hợp nào? Có khi nào vào ban đêm, lúc bạn đang ngủ không? Khi chúng đến thăm bạn, lúc đó đích xác các triệu chứng như thế nào, và chúng ở chơi với bạn bao lâu? Bạn đă được chữa trị từ trước đến giờ như thế nào, kết quả ra sao? Nếu bạn c̣n nhớ, xin cho biết “phim phổi” (đúng ra phải gọi là “phim ngực”, cho phù hợp với tiếng Anh là “chest X-ray”, và cũng không nên dùng chữ “phim ngực” để chỉ “phim vú”: “mammography” trong tiếng Anh) của bạn chụp lần cuối cách đây đă bao lâu, có ǵ lạ không?
2. H́nh thái ho kinh niên:
Bạn bị ho đă bao lâu? Bao lâu lại ho một lần? Ho khan hay ho có đàm? Thường ho xảy ra trong trường hợp nào: ngày hay đêm, khi bạn tiếp xúc với khí lạnh, với chất ǵ đặc biệt, ...? Có bao giờ bạn bị kḥ khè, khó thở hay không? Trong ṿng 2 tháng vừa qua, bạn có bị cảm, cúm hay không? (bạn chưa quên, sau cảm, cúm, ta có thể ho kéo dài từ 2 đến 8 tuần, có khi lâu hơn). Bạn có bị bệnh dị ứng mũi, và thường xuyên thấy như có nước mũi chảy xuống cổ họng hay không? (post nasal drip: nước mũi chảy xuống cổ họng có thể gây ho), Bạn có hay bị ho, nóng ngực, ợ chua sau khi ăn hoặc về đêm hay không? (bệnh dội ngược bao-tử thực-quản, một bệnh rất hay xảy ra, có thể gây ho, nhất là về đêm, do nước bao tử dội ngược lên cổ), bạn đă được chữa trị từ trước đến giờ như thế nào, và kết quả ra sao? Nếu bạn c̣n nhớ, xin cho biết “phim ngực” (chest X-ray: lần này ta dùng chữ đúng hơn) của bạn chụp lần cuối cách đây đă bao lâu, có ǵ lạ không? C̣n điều này nữa: bạn có hút thuốc lá không nhỉ?
3. H́nh thái khó thở khi vận động:
Bạn bị như vậy đă bao lâu? Đích xác, khó thở xảy ra khi bạn vận động như thế nào, trong bao lâu: đi, chạy, bơi, ...? trong môi trường nào: lạnh hay ấm áp? Lúc đó, bạn có bị đau ngực hay không? (bệnh hẹp hay tắc động mạch tim có thể gây đau ngực, khó thở lúc vận động), Lúc khó thở như vậy, có bao giờ bạn bị thêm ho hoặc kḥ khè? Trong quá khứ, bạn có bao giờ bị suyễn hay không?
Bạn đem theo tất cả các thuốc men đang dùng ở nhà cho bác sĩ xem, v́ bạn c̣n nhớ, nhiều thuốc uống có thể gây suyễn, gây ho.
Sau khi lắng nghe và cám ơn bạn đă kể bệnh một cách hết sức mạch lạc, có phương pháp, sau khi xem xét các thuốc men bạn đem đến, bác sĩ bắt đầu thăm khám cho bạn. Thường là có hai trường hợp: bạn đang bị suyễn hành (dĩ nhiên chắc không nặng lắm, nên năy giờ bạn mới vui vẻ chuyện tṛ với bác sĩ), hoặc đây đang lúc suyễn làm ḥa cùng bạn, nên bạn hiện không có triệu chứng.
- Nếu bạn đang bị suyễn hành, sự định bệnh thường hiển nhiên: khám thấy trong phổi bạn đang có dàn nhạc ḥa tấu bản “C̣ ke”, nhất là khi bạn thở mạnh. Câu chuyện bạn kể năy giờ lại phù hợp với thăm khám. Đồng thời, phim ngực bạn chụp trong thời gian gần đây b́nh thường. Định bệnh: “Bạn có suyễn”.
Nếu hiện tại bạn không có triệu chứng, phổi bạn có thể có tiếng kḥ khè khe khẽ hoặc là “trong”, không có ǵ lạ trong lúc thăm khám. Định bệnh: Dựa theo lời kể rất có duyên của bạn, bạn có thể bị suyễn. Nếu trong thời gian gần đây, bạn chưa chụp phim ngực, bác sĩ sẽ cho bạn chụp phim, để loại trừ những định bệnh khác như ung thư, bệnh tim, bệnh tắc phổi kinh niên (chronic obstructive lung disease: hay gây triệu chứng giống suyễn), vật lạ trong phổi, ... Trong nhiều trường hợp, bác sĩ đo cơ năng phổi (pulmonary function test) của bạn để xem có đúng bạn bị suyễn không.
Tại Việt Nam đang có dịch tả, tấn công nhiều tỉnh miền Bắc. Theo tin mới nhất, bệnh cũng đă lan vào miền Nam. Trong số những người nhiễm bệnh, có hai du khách, một người Nhật và một người Mỹ.
Bệnh tả do vi trùng Vibrio cholera, gây tiêu chảy dữ dội, mau chóng đưa đến t́nh trạng kiệt nước trong người và tử vong có thể đến trên 50% nếu người bệnh không được chữa trị.
Bệnh truyền qua đường thức ăn, nước uống, nhiều ở Á và Phi châu, thỉnh thoảng lại lan rộng, gây những trận dịch. Ở Mỹ, trong khoảng thời gian 1995 đến 2003, chỉ có 68 trường hợp bệnh tả được báo cáo cho cơ quan Trung Tâm Kiểm Soát và Pḥng Ngừa Bệnh (CDC); đa số người bị bệnh nhiễm bệnh ở ngoài nước Mỹ. Như vậy, ở Mỹ chúng ta không sợ lắm, song khi về Việt Nam trong thời gian này, chúng ta nên hết sức cẩn thận chuyện ăn uống.
Vi trùng Vibrio cholera có hơn 190 ḍng (serotypes), hai ḍng O1 and O139 dữ nhất, hay gây dịch. Độc tố của chúng tiết ra bám vào các tế bào ruột gây tiêu chảy nặng.
Triệu chứng
Đa số những trường hợp bệnh nhiễm vi trùng Vibrio cholera không có triệu chứng.
Những trường hợp bệnh có triệu chứng và nhẹ thôi khó phân biệt với các vi trùng, siêu vi gây tiêu chảy khác: chúng ta đi cầu ra nước vài lần, có thể buồn nôn, ói mửa, đau bụng, song cơ thể không đến nỗi mất nước. Phân lỏng trông trắng như nước vo gạo, không có máu, hơi hôi mùi như mùi cá. Chúng ta thường không sốt. Thời gian kể từ lúc nhiễm bệnh đến khi bệnh phát ra từ 1 đến 3 ngày.
Những trường hợp bệnh nặng có thể mau lẹ quật ngă một người hoàn toàn khỏe mạnh. Chỉ vài giờ sau khi bệnh phát ra, người bệnh tiêu chảy dữ dội, mỗi giờ mất 500 đến 1000 ml (nửa lít đến 1 lít) nước trong người, sút 10% sức nặng cơ thể. Tổng số lượng nước mất có thể lên đến 100% sức nặng cơ thể. Nếu người bệnh được chữa trị đúng, tiêu chảy chỉ nặng nhất trong ṿng 2 ngày đầu, sau đó sẽ hết dần sau 4-6 ngày.
Khi tiêu chảy nặng do tả, ngoài chuyện thất thoát nước có thể đưa đến trụy tim mạch, suy thận cấp tính, cơ thể người bệnh c̣n mất nhiều chất điện giải quan trọng. Phân ra liên miên chứa rất nhiều các chất muối sodium, potassium, chloride và bicarbonate; t́nh trạng mất những chất điện giải quan trọng này có thể đưa đến các biến chứng nguy hiểm như tim loạn nhịp, kinh giật, ... Đường trong máu cũng có thể xuống thấp, và khi đường máu thấp quá, óc chúng ta sẽ mất sáng suốt, rồi chúng ta có thể lên cơn kinh giật, vào hôn mê.
Không chữa trị, tử vong bệnh lên đến 50-70%, nhất là ở trẻ em và phụ nữ mang thai; phụ nữ mang thai cũng rất dễ hư thai khi bị tả. Người bệnh có thể chết trong ṿng 2-3 tiếng đồng hồ sau khi bệnh phát ra.
Bệnh tả nguy hiểm, nên dù ở Mỹ ít khi có bệnh xảy ra, chúng ta cũng nên nghĩ đến bệnh tả trường hợp tiêu chảy ra nước và ói mửa dữ dội, nhất là khi chúng ta có dấu chứng mất nước nặng trong thời gian ngắn.
Người lớn chúng ta ít khi kiệt nước trong cơ thể (dehydration) khi tiêu chảy, nên nếu vừa đi chơi các vùng Á, Phi châu, Nam hay Trung Mỹ về, hoặc sau khi ăn ṣ hến, tôm cua sống nấu không kỹ, rồi tiêu chảy, kiệt nước (thấy mệt lả, chóng mặt, môi miệng khô, tim đập nhanh), bạn nhớ cho bác sĩ biết để bác sĩ cảnh giác, nghĩ đến bệnh tả.
Vi trùng tả có thể t́m thấy trong phân, bằng phương pháp xem phân ngay dưới kính hiển vi và cấy vi trùng trong phân. Những trường hợp bệnh nhẹ, thường chúng ta không phải lấy phân xem dưới kính hiển vi hoặc cấy phân, nhưng những trường hợp nặng cần vào nhà thương để chữa, phân nên được lấy sớm để thử trước khi dùng trụ sinh.
Chữa trị
Chữa trị bệnh tả chúng ta tùy t́nh trạng bệnh nhẹ hay nặng, gây mất nước nhẹ (mild: tri giác tỉnh táo, mắt b́nh thường, có nước mắt, miệng lưỡi c̣n ướt hoặc chỉ hơi khô, ít khát nước, mạch không nhanh, da nếu nắn mau chóng trở lại b́nh thường), vừa (vừa: tri giác bứt rứt, mắt trũng, không có nước mắt, miệng lưỡi khô, khát nước nhiều, mạch nhanh yếu, da nếu nắn chậm chạp trở lại b́nh thường) hoặc nặng (severe: tri giác mơ màng, không c̣n sáng suốt hay đă hôn mê, mắt trũng sâu, không có nước mắt, miệng lưỡi khô rang, uống khó khăn hay không c̣n uống được, mạch rất nhanh, yếu hay không thể bắt được, da rất chậm trở lại b́nh thường nếu nắn).
Những trường hợp nhẹ và một số trường hợp vừa, chúng ta có thể chữa ở nhà, dùng các loại nước như CeraLyte, Enfalyte, Pedialyte, Rehydralyte, … bán ngoài thị trường để bù lại nước mất do tiêu chảy. Nhiều trường hợp nhẹ không mất nước, chúng ta dùng trà, apple juice, colas, Chicken broth, Gatorade, Ginger Ale cũng đủ.
Những trường hợp nặng tất nhiên cần chữa trong nhà thương, truyền các dung dịch nước, chất điện giải cần thiết để bù lại cho cơ thể số lượng nước và các chất điện giải thất thoát do tiêu chảy.
Trụ sinh không cần thiết cho những trường hợp bệnh nhẹ, song phải dùng trong những trường hợp bệnh nặng. Các trụ sinh có thể chữa được vi trùng bệnh tả: Doxycycline, Tetracycline, Erythromycin, Azithromycin, Ciprofloxacin, Norfloxacin.
Tại Việt Nam đang có dịch tả, tấn công nhiều tỉnh miền Bắc. Theo tin mới nhất, bệnh cũng đă lan vào miền Nam. Trong số những người nhiễm bệnh, có hai du khách, một người Nhật và một người Mỹ.
Bệnh tả do vi trùng Vibrio cholera, gây tiêu chảy dữ dội, mau chóng đưa đến t́nh trạng kiệt nước trong người và tử vong có thể đến trên 50% nếu người bệnh không được chữa trị.
Bệnh truyền qua đường thức ăn, nước uống, nhiều ở Á và Phi châu, thỉnh thoảng lại lan rộng, gây những trận dịch. Ở Mỹ, trong khoảng thời gian 1995 đến 2003, chỉ có 68 trường hợp bệnh tả được báo cáo cho cơ quan Trung Tâm Kiểm Soát và Pḥng Ngừa Bệnh (CDC); đa số người bị bệnh nhiễm bệnh ở ngoài nước Mỹ. Như vậy, ở Mỹ chúng ta không sợ lắm, song khi về Việt Nam trong thời gian này, chúng ta nên hết sức cẩn thận chuyện ăn uống.
Vi trùng Vibrio cholera có hơn 190 ḍng (serotypes), hai ḍng O1 and O139 dữ nhất, hay gây dịch. Độc tố của chúng tiết ra bám vào các tế bào ruột gây tiêu chảy nặng.
Triệu chứng
Đa số những trường hợp bệnh nhiễm vi trùng Vibrio cholera không có triệu chứng.
Những trường hợp bệnh có triệu chứng và nhẹ thôi khó phân biệt với các vi trùng, siêu vi gây tiêu chảy khác: chúng ta đi cầu ra nước vài lần, có thể buồn nôn, ói mửa, đau bụng, song cơ thể không đến nỗi mất nước. Phân lỏng trông trắng như nước vo gạo, không có máu, hơi hôi mùi như mùi cá. Chúng ta thường không sốt. Thời gian kể từ lúc nhiễm bệnh đến khi bệnh phát ra từ 1 đến 3 ngày.
Những trường hợp bệnh nặng có thể mau lẹ quật ngă một người hoàn toàn khỏe mạnh. Chỉ vài giờ sau khi bệnh phát ra, người bệnh tiêu chảy dữ dội, mỗi giờ mất 500 đến 1000 ml (nửa lít đến 1 lít) nước trong người, sút 10% sức nặng cơ thể. Tổng số lượng nước mất có thể lên đến 100% sức nặng cơ thể. Nếu người bệnh được chữa trị đúng, tiêu chảy chỉ nặng nhất trong ṿng 2 ngày đầu, sau đó sẽ hết dần sau 4-6 ngày.
Khi tiêu chảy nặng do tả, ngoài chuyện thất thoát nước có thể đưa đến trụy tim mạch, suy thận cấp tính, cơ thể người bệnh c̣n mất nhiều chất điện giải quan trọng. Phân ra liên miên chứa rất nhiều các chất muối sodium, potassium, chloride và bicarbonate; t́nh trạng mất những chất điện giải quan trọng này có thể đưa đến các biến chứng nguy hiểm như tim loạn nhịp, kinh giật, ... Đường trong máu cũng có thể xuống thấp, và khi đường máu thấp quá, óc chúng ta sẽ mất sáng suốt, rồi chúng ta có thể lên cơn kinh giật, vào hôn mê.
Không chữa trị, tử vong bệnh lên đến 50-70%, nhất là ở trẻ em và phụ nữ mang thai; phụ nữ mang thai cũng rất dễ hư thai khi bị tả. Người bệnh có thể chết trong ṿng 2-3 tiếng đồng hồ sau khi bệnh phát ra.
Định bệnh
Bệnh tả nguy hiểm, nên dù ở Mỹ ít khi có bệnh xảy ra, chúng ta cũng nên nghĩ đến bệnh tả trường hợp tiêu chảy ra nước và ói mửa dữ dội, nhất là khi chúng ta có dấu chứng mất nước nặng trong thời gian ngắn.
Người lớn chúng ta ít khi kiệt nước trong cơ thể (dehydration) khi tiêu chảy, nên nếu vừa đi chơi các vùng Á, Phi châu, Nam hay Trung Mỹ về, hoặc sau khi ăn ṣ hến, tôm cua sống nấu không kỹ, rồi tiêu chảy, kiệt nước (thấy mệt lả, chóng mặt, môi miệng khô, tim đập nhanh), bạn nhớ cho bác sĩ biết để bác sĩ cảnh giác, nghĩ đến bệnh tả.
Vi trùng tả có thể t́m thấy trong phân, bằng phương pháp xem phân ngay dưới kính hiển vi và cấy vi trùng trong phân. Những trường hợp bệnh nhẹ, thường chúng ta không phải lấy phân xem dưới kính hiển vi hoặc cấy phân, nhưng những trường hợp nặng cần vào nhà thương để chữa, phân nên được lấy sớm để thử trước khi dùng trụ sinh.
Chữa trị
Chữa trị bệnh tả chúng ta tùy t́nh trạng bệnh nhẹ hay nặng, gây mất nước nhẹ (mild: tri giác tỉnh táo, mắt b́nh thường, có nước mắt, miệng lưỡi c̣n ướt hoặc chỉ hơi khô, ít khát nước, mạch không nhanh, da nếu nắn mau chóng trở lại b́nh thường), vừa (vừa: tri giác bứt rứt, mắt trũng, không có nước mắt, miệng lưỡi khô, khát nước nhiều, mạch nhanh yếu, da nếu nắn chậm chạp trở lại b́nh thường) hoặc nặng (severe: tri giác mơ màng, không c̣n sáng suốt hay đă hôn mê, mắt trũng sâu, không có nước mắt, miệng lưỡi khô rang, uống khó khăn hay không c̣n uống được, mạch rất nhanh, yếu hay không thể bắt được, da rất chậm trở lại b́nh thường nếu nắn).
Những trường hợp nhẹ và một số trường hợp vừa, chúng ta có thể chữa ở nhà, dùng các loại nước như CeraLyte, Enfalyte, Pedialyte, Rehydralyte, … bán ngoài thị trường để bù lại nước mất do tiêu chảy. Nhiều trường hợp nhẹ không mất nước, chúng ta dùng trà, apple juice, colas, Chicken broth, Gatorade, Ginger Ale cũng đủ.
Những trường hợp nặng tất nhiên cần chữa trong nhà thương, truyền các dung dịch nước, chất điện giải cần thiết để bù lại cho cơ thể số lượng nước và các chất điện giải thất thoát do tiêu chảy.
Trụ sinh không cần thiết cho những trường hợp bệnh nhẹ, song phải dùng trong những trường hợp bệnh nặng. Các trụ sinh có thể chữa được vi trùng bệnh tả: Doxycycline, Tetracycline, Erythromycin, Azithromycin, Ciprofloxacin, Norfloxacin.
Diễn Đàn Người Việt Hải Ngoại. Tự do ngôn luận, an toàn và uy tín. V́ một tương lai tươi đẹp cho các thế hệ Việt Nam hăy ghé thăm chúng tôi, hăy tâm sự với chúng tôi mỗi ngày, mỗi giờ và mỗi giây phút có thể. VietBF.Com Xin cám ơn các bạn, chúc tất cả các bạn vui vẻ và gặp nhiều may mắn.
Welcome to Vietnamese American Community, Vietnamese European, Canadian, Australian Forum, Vietnamese Overseas Forum. Freedom of speech, safety and prestige. For a beautiful future for Vietnamese generations, please visit us, talk to us every day, every hour and every moment possible. VietBF.Com Thank you all and good luck.
News
Library
Technology
Giải Trí
Portals
Tin Sốt
Home
