HƯỚNG DẪN SƠ CỨU (FIRST AID)
KHI BỊ CÔN TRÙNG, ĐỘNG VẬT VÀ NGƯỜI CẮN TRONG LÚC SINH HOẠT NGOÀI TRỜI Lynn Ly phỏng dịch theo "The Everything First Aid"
Những hoạt động ngoài trời như làm việc, vui chơi, giải trí, du ngoạn ở trong một số hoàn cảnh , khí hậu , và thời tiết . Khí hậu nóng và lạnh đều có thể gây ra những hệ quả đối lập (adverse consequences), và những sinh vật (critters) sống bên ngoài thỉnh thoảng gây dị ứng (ngứa ngáy khó chịu) hoặc tổn thương . Cơ thể bị thiếu nước hoặc ở cao độ (thí dụ lên đỉnh núi) và ở trong một số điều kiện ngoài trời khác cũng có thể làm bạn cảm thấy suy yếu đi .
Cho dù không có vấn đề ǵ khi bạn hoạt động ngoài trời, nhưng thật quan trọng bạn biết làm ǵ để chăm sóc hoặc trợ giúp những người bị chấn thương, bị bệnh tật bất ngờ .
I) BỊ CÔN TRÙNG, LOÀI VẬT VÀ NGƯỜI CẮN
Nhiều loại côn trùng và các sinh vật khác, bao gồm cả con người, gây ra các vết cắn và vết châm chích có thể cho cảm giác không thoải mái hoặc đe dọa tính mạng từ nhẹ nhẹ đến trung b́nh. Điều quan trọng là biết làm ǵ, làm thế nào để trị liệu, và khi nào th́ cần t́m kiếm đến trợ giúp từ chuyên gia y tế để trị liệu bất kỳ thương tổn tàng ẩn bên trong.
1) B̉ CẠP CẮN (SCORPION BITES)
Ḅ cạp là loại côn trùng nhiều chân có h́nh dạng giống tôm hùm (lobster-like arthoropods) nằm trong xếp loại côn trùng có nọc độc (arcahnid class, cùng loài nhền nhện = spider class), có một ng̣i / kim xoăn ở phần cuối nơi đuôi, và chúng thường được t́m thấy ở vùng sa mạc phía Tây Nam của Mexico (nước Mễ Tây Cơ). Những vết chích / đốt của bọ cạp dường như không có khả năng gây tử vong và dễ dàng điều trị, nhưng lại nguy hiểm cho trẻ nhỏ và người già hơn . Những triệu chứng bao gồm đau nhức ngay lập tức (immediate pain), nóng rát (burning), sưng tấy chút chút (minor swelling) và cảm giác tê (numb) hoặc ngứa ran (tingling sensation).
Những buớc sau đây cần nên thực hiện để trị liệu vết ḅ cạp cắn:
1. Rửa vùng bị ḅ cạp cắn bằng xà pḥng / xà bông và nước
2. Dùng túi trườm lạnh đặt lên vùng bị ḅ cạp cắn trong ṿng 10 phút , nếu cần thiết th́ lập đi lập lại việc trườm lạnh vùng bị cắn với khoảng cách giữa các lần trườm lạnh là 10 phút .
3. Gọi điện thoại đến trung tâm kiểm soát chất độc (the Poison Control Center), hay đi bệnh viện khi có bất kỳ triệu chứng nghiêm trọng ǵ
2) BỌ VE CẮN (TICK BITES)
Những người sống vùng rừng cây hay đồng cỏ, hay những người dành thời gian vui chơi giải trí ở những khu vực này th́ dễ bị bọ ve cắn . Loài côn trùng nho nhỏ này sống bằng cách hút máu các loài động vật có vú (mammals) thí dụ như hươu nai (deer), loài gậm nhấm (rodents), thỏ (rabbits) và có thể truyền bệnh từ động vật sang người .
Việc sơ cứu (first aid) những vết bọ ve cắn bao gồm loại bỏ con bọ ve đang bu bám ngay lập tức để tránh những phản ứng từ vết cắn và giảm thiểu tối đa các loại bệnh nhiễm trùng do bọ ve gây ra thí dụ bệnh Lyme, bệnh nóng sốt Colorado bọ ve (Colorado tick fever), bệnh nóng sốt được phát hiện ở núi đá (Rocky Mountain Spotted fever)
Để tháo bỏ con bọ ve bu bám trên người , hăy làm như sau:
1. Dùng cây nhíp (tweezers) hay cây kẹp nhỏ nhỏ cong cong hay thẳng thẳng (small curl or flat forcepts) kẹp lấy đầu con bọ ve và càng cận sát nơi da đang bị con bọ ve cắn càng tốt, rồi nhẹ nhàng kéo ra, đừng bóp nát hay xoay vặn con bọ ve
2. Rửa vùng bị bọ ve cắn bằng xà pḥng / xà bông và nước.
3. Bôi thuốc Antihistamine hoặc loại 1% hydrocortisone cream (loại kem chứa 1% chất hydrocortisone)
Cần phải có sự chăm sóc y tế chuyên nghiệp , nếu con bọ ve cắn quá sâu và bạn không thể tháo gỡ nó ra được, hoặc bạn đang ở trong khu vực được thông báo là có nhiều nguy cơ bị bệnh lyme, hoặc bạn có triệu chứng nóng sốt hay triệu chứng cảm cúm , hoặc bạn có trải nghiệm bắp thịt trở lên suy nhược, tê liệt (paralysis) , hoặc nổi vết tṛn đỏ trên da gọi là "phát ban mắt ḅ" (the bull's eye rash) là đặc chưng của bệnh Lyme .
CẢNH BÁO !!!
Đừng bao giờ bôi petroleum jelly (vaseline), rượu cồn ( alcohol ) ahy ammonia lên con bọ ve - chúng sẽ cắn chặt sâu vào da hơn. Nếu bạn đang ở trong vùng cảnh báo có nhiều nguy cơ bệnh Lyme mà bị bọ ve cắn, bạn nhất định phải phone báo bác sĩ để được tư vấn và ngay lập tức được chăm sóc và điều tri bao gồm việc sử dụng thuốc kháng sinh
Trong loạt bài về những bệnh tinh thần, kỳ này, chúng ta t́m hiểu bệnh tâm thần kinh hoảng.
Bệnh tâm thần kinh hoảng (panic disorder) là bệnh tâm thần gây những cơn sợ hăi, kinh hoảng rất đặc biệt. Bệnh xảy ra thường lắm, nhiều không kém bệnh suyễn. Dựa theo những trường hợp bệnh được báo cáo, người ta cho rằng cứ trong 100 người, có 1 đến 3 người mang bệnh này (1-3%). Trên thực tế, có lẽ con số này c̣n cao hơn, v́ có nhiều trường hợp bệnh bác sĩ định lầm thành bệnh khác (tưởng rằng bị bệnh suyễn, bệnh tim, ...). Bệnh hay bắt đầu trong khoảng tuổi 18 đến 45.
Bệnh kinh hoảng gây những ảnh hưởng tai hại trên đời sống của người bệnh ngang ngửa với bệnh trầm cảm (major depression): cuộc sống mất vui, khả năng làm việc suy giảm, gia đ́nh xáo trộn. Theo một báo cáo, số ngày nghỉ việc của người bệnh kinh hoảng cao hơn số ngày nghỉ việc của người bệnh tiểu đường, bệnh tim, bệnh thận.
Triệu chứng
Bệnh gây những cơn kinh hoảng rất đột ngột (panic attack). Trong những cơn kinh hoảng, người bệnh cảm thấy khó chịu, sợ hăi, căng thẳng tinh thần dữ dội, đồng thời có những triệu chứng thể chất đi kèm. Những cơn kinh hoảng thỉnh thoảng mới xảy ra, hoặc có thể đến viếng người bệnh vài lần mỗi ngày. Thường chúng kéo dài vài phút đến một tiếng, nhưng thỉnh thoảng, cũng có nhiều trường hợp chúng kéo dài đến vài giờ đồng hồ.
Trong một cơn kinh hoảng như vậy (có khi nhẹ, có khi nặng), người bệnh thường có ít nhất 4 trong các triệu chứng sau đây, xảy ra một cách đột ngột, và nhanh chóng tăng cường độ trong ṿng 10 phút:
- Hồi hộp, thấy tim đập mạnh hay nhanh.
- Toát mồ hôi.
- Run rẩy tay chân.
- Cảm giác ngộp thở.
- Cảm giác bị nghẹn (choking).
- Đau ngực hay thấy khó chịu trong ngực.
- Buồn nôn hay thấy khó chịu trong bụng, đau vùng bụng trên.
- Thấy chóng mặt, không vững, choáng váng hoặc xỉu.
- Cảm thấy không thực (feelings of unreality) hoặc có giảm giác thoát xác, ḿnh tự thoát ra khỏi ḿnh (being detached from oneself).
- Sợ không c̣n kiểm soát được chính ḿnh hay muốn phát điên lên.
- Sợ chết.
- Bị tê (mất cảm giác hay có cảm giác như kiến ḅ).
- Ớn lạnh (chills) hay ngược lại, thấy nóng phừng (hot flushes).
Điều đáng sợ là người bệnh cảm thấy được cơn kinh hoảng sắp xảy ra mà vẫn không tự trấn tĩnh được. Các triệu chứng hoàn toàn vượt ra ngoài sức kiểm soát của người bệnh.
Triệu chứng xảy ra trong cơn kinh hoảng giống triệu chứng của nhiều bệnh thể chất như bệnh tim mạch, bệnh phổi, bệnh thần kinh, bệnh các tuyến nội tiết, ... Điều này lại càng làm người bệnh thêm căng thẳng trong cơn kinh hoảng, v́ sợ ḿnh đang bị một bệnh thể chất quan trọng, nhiều vị đi khám bác sĩ hoài hoặc thường xuyên chạy vào pḥng cấp cứu. Và chẳng trách bác sĩ có thể định lầm là người bệnh bị heart attack (chết cơ tim cấp tính), lên cơn suyễn, ... Không ít người bệnh đă đi khám vô số bác sĩ, vào ra pḥng cấp cứu, và sau nhiều năm, bệnh mới được t́m ra.
Cơn kinh hoảng có khi như từ trên trời rơi xuống, tấn công người bệnh bất ngờ, không báo trước, cũng không do một nguyên nhân chi rơ rệt. Ngược lại, có những cơn kinh hoảng xảy ra trong một hoàn cảnh, hay với một ư nghĩ đặc biệt nào đó. Có người cứ lái xe trên đường lại lên cơn kinh hoảng, đến nỗi sợ không c̣n dám lái xe đi đâu. Thét rồi, người bệnh cố tránh ngay cả ư nghĩ ra khỏi nhà, v́ nhà đă trở thành một tổ ấm an toàn, rời khỏi nó lỡ cơn kinh hoảng đến bất th́nh ĺnh th́ biết làm sao.
Có những cơn kinh hoảng tai ngược hơn, thích đánh thức người ta dậy lúc đang ngủ, để bắt làm bạn với nó một lúc. Chúng cũng dữ dội không kém, khiến người bệnh cứ nghĩ đến việc đi ngủ đâm sợ, hoặc nặng hơn nữa, lên cơn kinh hoảng ngay lúc vào giường, khi nghĩ đến việc ḿnh sắp thiếp ngủ, sắp phải đương đầu với cái cảm giác khủng khiếp ḿnh đă từng bị. Có người nặng đến độ đâm bi quan và thất chí, đi t́m một chỗ yên tĩnh hơn bên kia thế giới, nơi không có bóng dáng của chứng bệnh kinh hoảng.
Nguyên nhân đích thực nào gây ra chứng bệnh lạ lùng này, y học chưa khám phá ra. Nhiều giả thuyết cho rằng bệnh xảy ra do sự làm việc lung tung, lộn xộn của một số vùng đặc biệt trong óc ta, hoặc do sự hoạt động bất thường của các chất dẫn truyền thần kinh (neurotransmitters) trong óc.
Các thuốc an thần thuộc nhóm benzodiazepines (như Xanax, Valium, Klonopin, Ativan, Serax, ...) rất hữu hiệu để chữa bệnh kinh hoảng, dùng ngắn hạn. Thuốc mau chóng làm các triệu chứng thuyên giảm, nhưng có bất lợi là hay gây nghiện. Đang dùng thuốc loại này, nhất là với lượng cao, bạn không nên bất ngờ bỏ thuốc, nếu không có ư kiến của bác sĩ.
Valium, một thuốc an thần benzodiazepines vang bóng một thời, cũng đă từng được dùng để chữa bệnh kinh hoảng. Nhưng Valium nay đă nhường bước trước những đàn em như Xanax, Klonopin, Ativan, những thuốc hiện đang được dùng nhiều để chữa bệnh kinh hoảng.
2. Thuốc chống sầu buồn (antidepressant):
Đây là một nhóm thuốc rất quan trọng. Đầu tiên, người ta t́m ra những thuốc này để chống bệnh sầu buồn (depression). Dùng thuốc lâu, người ta lại khám phá thêm những tài hoa khác của loại thuốc này. Chúng chống được cả các t́nh trạng căng thẳng tâm thần (anxiety), nhiều t́nh trạng đau nhức, và nay với bệnh kinh hoảng, chúng cũng trị luôn.
Chúng ít khi gây phản ứng bất lợi, không làm bạn mất sự tự chủ (lose control), cũng không khiến bạn thay đổi tâm tính. Chúng lại không gây ghiền như các thuốc an thần benzodiazepines, nên có thể dùng dài lâu, có khi nhiều năm.
Hiện có nhiều thuốc thuộc loại này được dùng để chữa bệnh kinh hoảng, xin kể ra đây vài tên thuốc: Tofranil, Elavil, Pamelor, Anafranil, Prozac, Paxil, Venlafaxine, ... (thuốc tây không giống “thuốc bắc”, có tên có tuổi đàng hoàng). Có thuốc tác dụng trong ṿng vài ngày, có thuốc trong ṿng vài tuần. Bạn nên kiên nhẫn.
3. Thuốc monoamine oxidase inhibitors:
Các thuốc thuộc nhóm monoamine oxidase inhibitors cũng rất hữu hiệu, song v́ chúng gây nhiều tác dụng phụ, người uống phải kiêng cữ một số thức ăn, tránh dùng một số thuốc khác, do vậy, nay chúng ít được sử dụng để chữa căn bệnh như trước.
4. Tâm lư trị liệu (psychologic therapy):
Nhiều cách tâm lư trị liệu đă được nghiên cứu để chữa bệnh tâm thần kinh hoảng. Các cách tâm lư trị liệu có mục đích soi sáng cho người bệnh biết rơ vấn đề của ḿnh (cognitive therapy), giúp người bệnh từ từ tiếp xúc với những hoàn cảnh hay gây cơn kinh hoảng, rồi giúp họ quen dần với những hoàn cảnh này (exposure and desensitization) là ba phương pháp tâm lư trị liệu cho nhiều kết quả, nếu được dùng phối hợp.
Chữa bằng thuốc giúp người bệnh mau khỏe, triệu chứng nhanh chóng thuyên giảm, tâm lư trị liệu giúp duy tŕ kết quả của sự chữa trị. Phối hợp cả hai phương pháp chữa trị, thuốc và tâm lư trị liệu, đưa đến kết quả tốt đẹp nhất.
Trong cộng đồng người Việt chúng ta, vấn đề là không có nhiều tâm-lư gia (psychologist) nói tiếng Việt để làm tâm lư trị liệu cho những người bệnh tâm thần.
Sự chữa trị cần được kéo dài bao lâu? C̣n tùy căn bệnh. Mục đích của việc chữa trị là làm thế nào để các cơn kinh hoảng không c̣n trở lại làm phiền ta nữa. Thường các triệu chứng sẽ thuyên giảm, bệnh dần được ổn định trong ṿng 4 tháng, và chúng ta tiếp tục uống thuốc ít nhất 1 năm. Có người cần sự chữa trị lâu dài, có khi cả đời.
Bệnh tâm thần kinh hoảng hay xảy ra, gây nhiều phiền toái, tốn kém cho người bệnh và gia đ́nh. Được cái, sự chữa trị thường rất hữu hiệu, giúp người bệnh trở lại đời sống b́nh thường, nhất là nếu người bệnh và gia đ́nh cùng hiểu rơ về căn bệnh.
Trong loạt bài về những bệnh tinh thần, kỳ này, chúng ta t́m hiểu bệnh tâm thần kinh hoảng.
Bệnh tâm thần kinh hoảng (panic disorder) là bệnh tâm thần gây những cơn sợ hăi, kinh hoảng rất đặc biệt. Bệnh xảy ra thường lắm, nhiều không kém bệnh suyễn. Dựa theo những trường hợp bệnh được báo cáo, người ta cho rằng cứ trong 100 người, có 1 đến 3 người mang bệnh này (1-3%). Trên thực tế, có lẽ con số này c̣n cao hơn, v́ có nhiều trường hợp bệnh bác sĩ định lầm thành bệnh khác (tưởng rằng bị bệnh suyễn, bệnh tim, ...). Bệnh hay bắt đầu trong khoảng tuổi 18 đến 45.
Bệnh kinh hoảng gây những ảnh hưởng tai hại trên đời sống của người bệnh ngang ngửa với bệnh trầm cảm (major depression): cuộc sống mất vui, khả năng làm việc suy giảm, gia đ́nh xáo trộn. Theo một báo cáo, số ngày nghỉ việc của người bệnh kinh hoảng cao hơn số ngày nghỉ việc của người bệnh tiểu đường, bệnh tim, bệnh thận.
Triệu chứng
Bệnh gây những cơn kinh hoảng rất đột ngột (panic attack). Trong những cơn kinh hoảng, người bệnh cảm thấy khó chịu, sợ hăi, căng thẳng tinh thần dữ dội, đồng thời có những triệu chứng thể chất đi kèm. Những cơn kinh hoảng thỉnh thoảng mới xảy ra, hoặc có thể đến viếng người bệnh vài lần mỗi ngày. Thường chúng kéo dài vài phút đến một tiếng, nhưng thỉnh thoảng, cũng có nhiều trường hợp chúng kéo dài đến vài giờ đồng hồ.
Trong một cơn kinh hoảng như vậy (có khi nhẹ, có khi nặng), người bệnh thường có ít nhất 4 trong các triệu chứng sau đây, xảy ra một cách đột ngột, và nhanh chóng tăng cường độ trong ṿng 10 phút:
- Hồi hộp, thấy tim đập mạnh hay nhanh.
- Toát mồ hôi.
- Run rẩy tay chân.
- Cảm giác ngộp thở.
- Cảm giác bị nghẹn (choking).
- Đau ngực hay thấy khó chịu trong ngực.
- Buồn nôn hay thấy khó chịu trong bụng, đau vùng bụng trên.
- Thấy chóng mặt, không vững, choáng váng hoặc xỉu.
- Cảm thấy không thực (feelings of unreality) hoặc có giảm giác thoát xác, ḿnh tự thoát ra khỏi ḿnh (being detached from oneself).
- Sợ không c̣n kiểm soát được chính ḿnh hay muốn phát điên lên.
- Sợ chết.
- Bị tê (mất cảm giác hay có cảm giác như kiến ḅ).
- Ớn lạnh (chills) hay ngược lại, thấy nóng phừng (hot flushes).
Điều đáng sợ là người bệnh cảm thấy được cơn kinh hoảng sắp xảy ra mà vẫn không tự trấn tĩnh được. Các triệu chứng hoàn toàn vượt ra ngoài sức kiểm soát của người bệnh.
Triệu chứng xảy ra trong cơn kinh hoảng giống triệu chứng của nhiều bệnh thể chất như bệnh tim mạch, bệnh phổi, bệnh thần kinh, bệnh các tuyến nội tiết, ... Điều này lại càng làm người bệnh thêm căng thẳng trong cơn kinh hoảng, v́ sợ ḿnh đang bị một bệnh thể chất quan trọng, nhiều vị đi khám bác sĩ hoài hoặc thường xuyên chạy vào pḥng cấp cứu. Và chẳng trách bác sĩ có thể định lầm là người bệnh bị heart attack (chết cơ tim cấp tính), lên cơn suyễn, ... Không ít người bệnh đă đi khám vô số bác sĩ, vào ra pḥng cấp cứu, và sau nhiều năm, bệnh mới được t́m ra.
Cơn kinh hoảng có khi như từ trên trời rơi xuống, tấn công người bệnh bất ngờ, không báo trước, cũng không do một nguyên nhân chi rơ rệt. Ngược lại, có những cơn kinh hoảng xảy ra trong một hoàn cảnh, hay với một ư nghĩ đặc biệt nào đó. Có người cứ lái xe trên đường lại lên cơn kinh hoảng, đến nỗi sợ không c̣n dám lái xe đi đâu. Thét rồi, người bệnh cố tránh ngay cả ư nghĩ ra khỏi nhà, v́ nhà đă trở thành một tổ ấm an toàn, rời khỏi nó lỡ cơn kinh hoảng đến bất th́nh ĺnh th́ biết làm sao.
Có những cơn kinh hoảng tai ngược hơn, thích đánh thức người ta dậy lúc đang ngủ, để bắt làm bạn với nó một lúc. Chúng cũng dữ dội không kém, khiến người bệnh cứ nghĩ đến việc đi ngủ đâm sợ, hoặc nặng hơn nữa, lên cơn kinh hoảng ngay lúc vào giường, khi nghĩ đến việc ḿnh sắp thiếp ngủ, sắp phải đương đầu với cái cảm giác khủng khiếp ḿnh đă từng bị. Có người nặng đến độ đâm bi quan và thất chí, đi t́m một chỗ yên tĩnh hơn bên kia thế giới, nơi không có bóng dáng của chứng bệnh kinh hoảng.
Nguyên nhân đích thực nào gây ra chứng bệnh lạ lùng này, y học chưa khám phá ra. Nhiều giả thuyết cho rằng bệnh xảy ra do sự làm việc lung tung, lộn xộn của một số vùng đặc biệt trong óc ta, hoặc do sự hoạt động bất thường của các chất dẫn truyền thần kinh (neurotransmitters) trong óc.
Các thuốc an thần thuộc nhóm benzodiazepines (như Xanax, Valium, Klonopin, Ativan, Serax, ...) rất hữu hiệu để chữa bệnh kinh hoảng, dùng ngắn hạn. Thuốc mau chóng làm các triệu chứng thuyên giảm, nhưng có bất lợi là hay gây nghiện. Đang dùng thuốc loại này, nhất là với lượng cao, bạn không nên bất ngờ bỏ thuốc, nếu không có ư kiến của bác sĩ.
Valium, một thuốc an thần benzodiazepines vang bóng một thời, cũng đă từng được dùng để chữa bệnh kinh hoảng. Nhưng Valium nay đă nhường bước trước những đàn em như Xanax, Klonopin, Ativan, những thuốc hiện đang được dùng nhiều để chữa bệnh kinh hoảng.
2. Thuốc chống sầu buồn (antidepressant):
Đây là một nhóm thuốc rất quan trọng. Đầu tiên, người ta t́m ra những thuốc này để chống bệnh sầu buồn (depression). Dùng thuốc lâu, người ta lại khám phá thêm những tài hoa khác của loại thuốc này. Chúng chống được cả các t́nh trạng căng thẳng tâm thần (anxiety), nhiều t́nh trạng đau nhức, và nay với bệnh kinh hoảng, chúng cũng trị luôn.
Chúng ít khi gây phản ứng bất lợi, không làm bạn mất sự tự chủ (lose control), cũng không khiến bạn thay đổi tâm tính. Chúng lại không gây ghiền như các thuốc an thần benzodiazepines, nên có thể dùng dài lâu, có khi nhiều năm.
Hiện có nhiều thuốc thuộc loại này được dùng để chữa bệnh kinh hoảng, xin kể ra đây vài tên thuốc: Tofranil, Elavil, Pamelor, Anafranil, Prozac, Paxil, Venlafaxine, ... (thuốc tây không giống “thuốc bắc”, có tên có tuổi đàng hoàng). Có thuốc tác dụng trong ṿng vài ngày, có thuốc trong ṿng vài tuần. Bạn nên kiên nhẫn.
3. Thuốc monoamine oxidase inhibitors:
Các thuốc thuộc nhóm monoamine oxidase inhibitors cũng rất hữu hiệu, song v́ chúng gây nhiều tác dụng phụ, người uống phải kiêng cữ một số thức ăn, tránh dùng một số thuốc khác, do vậy, nay chúng ít được sử dụng để chữa căn bệnh như trước.
4. Tâm lư trị liệu (psychologic therapy):
Nhiều cách tâm lư trị liệu đă được nghiên cứu để chữa bệnh tâm thần kinh hoảng. Các cách tâm lư trị liệu có mục đích soi sáng cho người bệnh biết rơ vấn đề của ḿnh (cognitive therapy), giúp người bệnh từ từ tiếp xúc với những hoàn cảnh hay gây cơn kinh hoảng, rồi giúp họ quen dần với những hoàn cảnh này (exposure and desensitization) là ba phương pháp tâm lư trị liệu cho nhiều kết quả, nếu được dùng phối hợp.
Chữa bằng thuốc giúp người bệnh mau khỏe, triệu chứng nhanh chóng thuyên giảm, tâm lư trị liệu giúp duy tŕ kết quả của sự chữa trị. Phối hợp cả hai phương pháp chữa trị, thuốc và tâm lư trị liệu, đưa đến kết quả tốt đẹp nhất.
Trong cộng đồng người Việt chúng ta, vấn đề là không có nhiều tâm-lư gia (psychologist) nói tiếng Việt để làm tâm lư trị liệu cho những người bệnh tâm thần.
Sự chữa trị cần được kéo dài bao lâu? C̣n tùy căn bệnh. Mục đích của việc chữa trị là làm thế nào để các cơn kinh hoảng không c̣n trở lại làm phiền ta nữa. Thường các triệu chứng sẽ thuyên giảm, bệnh dần được ổn định trong ṿng 4 tháng, và chúng ta tiếp tục uống thuốc ít nhất 1 năm. Có người cần sự chữa trị lâu dài, có khi cả đời.
Bệnh tâm thần kinh hoảng hay xảy ra, gây nhiều phiền toái, tốn kém cho người bệnh và gia đ́nh. Được cái, sự chữa trị thường rất hữu hiệu, giúp người bệnh trở lại đời sống b́nh thường, nhất là nếu người bệnh và gia đ́nh cùng hiểu rơ về căn bệnh.
Ở Mỹ, 14 triệu người mang bệnh tắc phổi kinh niên (chronic obstructive pulmonary disease, hay được gọi tắt COPD).
COPD là bệnh nổi danh trên đất Mỹ, v́ trong các bệnh hay gây tử vong ở Mỹ, nó đứng hàng thứ tư. Nhưng, với người Việt chúng ta, có lẽ các bác sĩ hay gọi trại đi là bệnh suyễn cho dễ hiểu (một phần do bệnh gây những triệu chứng giống suyễn, cách chữa trị cũng không khác mấy), nên nhiều người chúng ta c̣n xa lạ với tên bệnh này. Gọi vậy không đúng.
Bệnh tắc phổi kinh niên làm các ống dẫn không khí vào phổi hẹp lại, người bệnh hít thở kém hữu hiệu, không có đủ dưỡng khí (oxygen) cần thiết cho cơ thể. Khác với suyễn (asthma), gây tắc phổi cấp tính, nhất thời, xong rồi thôi, lúc lên cơn suyễn th́ khổ, lúc cơn suyễn biến mất, người bệnh khỏe lại như thường, tắc phổi kinh niên khiến người bệnh không mấy khi hoàn toàn dễ thở, và căn bệnh cứ từ từ tiến triển nặng hơn.
Hai bệnh hay đưa đến t́nh trạng phổi tắc kinh niên là "viêm ống phổi kinh niên" (chronic bronchitis) và "phế thủng" (emphysema). Bệnh viêm ống phổi kinh niên khiến người bệnh ho, khạc đàm, ít nhất 3 tháng mỗi năm, trong 2 hay nhiều năm liên tiếp. Bệnh phế thủng tàn phá các nang (acinar structures) trong phổi (có nhiệm vụ hấp thu dưỡng khí trong không khí ta hít vào phổi), khiến chúng nở to, mất khả năng hấp thu dưỡng khí.
Người ta thấy, phổi những người mang bệnh tắc phổi kinh niên, khi mổ ra để xem, thường có cả viêm ống phổi kinh niên lẫn phế thủng, chỉ có nhiều ít khác nhau: người bị viêm ống phổi kinh niên nhiều hơn, vị bị phế thủng nhiều hơn. Cả hai dạng bệnh viêm ống phổi kinh niên và phế thủng cùng đưa đến sự hẹp tắc kinh niên, sự chữa trị hai bệnh khá giống nhau, nên người ta gọi chung hai bệnh này là "bệnh tắc phổi kinh niên".
Nguyên nhân
Đa số (80-90%) các trường hợp tắc phổi kinh niên do hút thuốc lá. Càng hút sớm, hút lâu năm, hút nhiều, càng dễ bị tắc phổi kinh niên. Người không hút, song phải thường xuyên ngửi khói thuốc lá người khác hút, sau cũng dễ mang bệnh.
Có một ít người không may, mang bệnh di truyền, sanh ra đă thiếu chất "alpha1-antitrypsin", một chất có tác dụng làm bền vững các cơ cấu trong phổi, cũng dễ bị tắc phổi kinh niên. (B́nh thường, lượng "alpha1-antitrypsin" trong máu 150-350 mg/dL, người có "alpha1-antitrypsin" trong máu dưới 80 mg/dL dễ mang bệnh). Những người không may này hay mang bệnh trước tuổi 50, sớm hơn người bị bệnh gây do hút thuốc.
Các yếu tố khác dễ đưa đến tắc phổi kinh niên: ô nhiễm không khí do sống trong vùng kỹ nghệ, tuổi đời càng cao, đàn ông (male gender), nghèo (lower socioecomonic status), làm việc trong những môi trường có nhiều chất bụi hóa học hoặc hơi độc, hồi nhỏ nhiễm trùng đường hô hấp nặng.
Tuy vậy, khói thuốc lá, hít vào phổi năm này sang năm khác, là yếu tố hàng đầu đưa đến bệnh tắc phổi kinh niên, đặc biệt cho những người có thêm những yếu tố kể trên. Nên, có thể nói, gần như tắc phổi kinh niên là bệnh riêng của những người hút thuốc. Trong khi suyễn xảy ra cả ở người hút thuốc lẫn không hút thuốc.
Triệu chứng
Khác với suyễn gây tắc phổi cấp tính, nhất thời, tấn công cả các trẻ em, bệnh tắc phổi kinh niên (tức COPD, tên tắt các bác sĩ hay dùng), thường chỉ xuất hiện ở người lớn, đă hút thuốc khoảng 30 năm. Nhưng một khi nó xảy ra, thường nó sẽ từ từ tiến tới, trở nặng dần.
Đa số người bệnh bắt đầu đi thăm bác sĩ trong khoảng tuổi 40-50, v́ ho có đàm. Thế rồi, đến tuổi 50, 60, họ cứ vận động một chút, lại thấy khó thở. Rồi lâu lâu bệnh lại trở nặng: ho, khạc đàm đặc vàng, kḥ khè như suyễn, khó thở, nóng sốt. Căn bệnh hiện nguyên h́nh. Bỏ thuốc lá sẽ khiến căn bệnh tiến triển chậm lại nhiều lắm. Không bao giờ quá muộn để bỏ thuốc lá.
Khi bệnh nặng dần, các cơn trở nặng (ho, khạc đàm vàng, kḥ khè, ngồi chơi không thôi cũng khó thở), không c̣n lâu lâu mới xảy ra nữa, nhưng xảy ra luôn.
Người tắc phổi kinh niên do viêm ống phổi kinh niên, có triệu chứng xảy ra sớm hơn người phế thủng, ho ra đàm đặc, vàng nhiều hơn, nhưng ít khó thở hơn người phế thủng. Người viêm ống phổi kinh niên trông mập mập, tai tái. Ngược lại, người tắc phổi kinh niên do phế thủng có triệu chứng muộn hơn người viêm ống phổi kinh niên khoảng 10 năm. Khi triệu chứng xảy ra, họ ho ít hơn, song khó thở nhiều hơn, có khạc ra đàm, đàm không đặc, vàng nhưng trăng trắng, trong như nhớt. Người phế thủng trông c̣m, gầy, hồng hồng.
Có điều, việc đời thường không trắng ra trắng, đen ra đen rơ như vậy. Đa số người tắc phổi kinh niên vừa có viêm ống phổi kinh niên, vừa có phế thủng trộn lẫn. Có người c̣n bị cả suyễn. Nên triệu chứng nhiều khi cũng không rơ rệt hẳn như tả trên, bác sĩ cần tinh ư, dựa vào sự thăm khám kỹ, đồng thời dựa vào các phương tiện định bệnh như phim ngực (chest X-ray, hay bị gọi không đúng là "phim phổi"), hoặc đo cơ năng phổi (pulmonary function test) để phân biệt.
Định bệnh
Người tắc phổi do viêm ống phổi kinh niên, như đă nói, trông mập mập và tai tái, xanh xanh (cyanosis). Trông họ có vẻ b́nh tĩnh, không khó thở, cũng không thở nhanh. Khám phổi nghe thấy những tiếng kḥ khè, lúc to lúc nhỏ, lúc nghe thấy ở chỗ này, lúc lại hiện diện chỗ khác, nếu bảo họ thở sâu và ho.
Người tắc phổi do phế thủng trông gầy gầy, hồng hồng. Trông họ như phải dùng sức để thở, mỗi hơi hít vào là một khó khăn, các bắp thịt ở cổ, ở ngực gồng cả lên, cố giúp phổi nở ra để hút lấy dưỡng khí quí báu vào phổi. Họ thở nhanh, môi chúm lại (pursed lips), mỗi lần thở ra lại gừ lên một tiếng nhẹ. Ngực người phế thủng khám thấy to ph́nh, khi hít thở, không chuyển động nhiều như ngực người b́nh thường. Ngực gơ nghe bung bung như tiếng trống (hyperresonant). Hít vào thở ra có hai th́: th́ hít vào (inspiratory phase) và th́ thở ra (expiratory phase). Th́ thở ra ở người phế thủng dài hơn b́nh thường, tiếng động phổi lại nghe xa xôi, mơ màng có chút kḥ khè với âm giai cao (high-pitch rhonchi) vào cuối th́ thở ra. V́ ngực người phế thủng ph́nh to, khiến tim bị đẩy lui vào sâu bên trong ngực, nên khi khám tim, tiếng tim cũng thoang thoảng xa xôi.
Phim ngực (chest X-ray) cũng cho thấy nhiều điểm khác biệt. Phim ngực người viêm ống phổi kinh niên cho thấy bóng các ống phổi và mạch máu (bronchovascular markings) tăng nhiều bất thường ở đáy phổi, bóng tim to lên. Trong khi phim ngực của người phế thủng cho thấy ngực ph́nh to như thùng tô-nô (barrel chest), phổi trong bất thường, ít các bóng ống phổi và mạch máu, tim lại dài ra, thỏn nhỏ.
C̣n phim ngực của người bệnh suyễn (thỉnh thoảng ho, kḥ khè, khó thở, nhưng ngoài những lúc ấy, họ trở lại b́nh thường)? Phim ngực của người bệnh suyễn trông b́nh thường, không có những dấu chứng của viêm ống phổi kinh niên hoặc phế thủng. Thế nên, tắc phổi kinh niên, do viêm ống phổi kinh niên hoặc phế thủng, không phải là suyễn, với rất nhiều điểm khác biệt.
Những khác biệt này cũng được chứng minh bởi máy đo cơ năng phổi (spirometry). Máy đo cơ năng phổi c̣n giúp ta tiên đoán dự hậu (prognosis) căn bệnh, tương lai của người tắc phổi kinh niên.
Trong các trị số cho bởi máy đo cơ năng phổi, có một trị số quan trọng được đặt tên FEV1 (forced expiratory volume in 1 second: khối lượng khí thở ra thực mạnh trong 1 giây), tính theo phần trăm (%), so với trị số của một người b́nh thường. Người b́nh thường có FEV1 từ 75% trở lên. Dựa vào trị số này, Hiệp hội Bệnh ngực Hoa-kỳ (American Thoracic Society) chia bệnh tắc phổi kinh niên thành 3 mức độ từ nhẹ đến nặng:
- FEV1 c̣n trên 50%: tắc phổi kinh niên mức độ I (stage I).
- FEV1 từ 35% đến 49%: tắc phổi kinh niên mức độ II (stage II).
- FEV1 dưới 35%: tắc phổi kinh niên mức độ III (stage III).
Người tắc phổi kinh niên mức độ I và II khó thở khi vận động hay làm nặng. Người tắc phổi kinh niên mức độ III tất nhiên nặng nhiều, đi thăm pḥng cấp cứu luôn và nhiều lúc cần được chữa trị trong bệnh viện. Khi FEV1 xuống dưới 25%, bệnh rất nặng, gây khó thở thường xuyên.
Khi bệnh đă sang mức độ II hoặc III, bác sĩ thường đo nồng độ dưỡng khí (oxygen) trong máu (arterial blood gas) để xác định xem người bệnh có cần dưỡng khí để thở ở nhà hay không. B́nh thường, nồng độ dưỡng khí trong máu từ 80 đến 100 mg Hg. Nếu lúc nghỉ ngơi, chẳng làm ǵ nặng, mà nồng độ dưỡng khí vẫn dưới 55 mg Hg, người bệnh cần có oxygen để thở liên tục ở nhà.
Người tắc phổi kinh niên tuổi càng cao, có FEV1 càng thấp, nồng độ dưỡng khí trong máu cũng thấp, xuống cân nhiều, tương lai không sáng sủa lắm.
Xin hẹn bạn đọc bài tuần tới, chúng ta sẽ bàn về các cách chữa bệnh tắc phổi kinh niên.
Năm trước cũng như năm nay, trong các chỉ thị Medicare đưa xuống những tổ hợp y tế chăm sóc sức khỏe cho các vị cao niên gia nhập tổ hợp, Medicare đặc biệt chú trọng đến người bệnh tiểu đường, muốn các bác sĩ chữa trị cho người tiểu đường cẩn thận, đúng với sách vở. (Các vị cao niên gia nhập một tổ hợp y tế thường được theo dơi và chữa trị kỹ lưỡng hơn các vị không gia nhập, v́ tổ hợp thường xuyên nhắc nhở các bác sĩ trong tổ hợp phải thi hành đúng chỉ thị của Medicare đưa xuống. Chính tổ hợp cũng hay gửi thư nhắc nhở người bệnh đi khám bác sĩ đều, làm những việc cần làm.)
Đủ thấy bệnh tiểu đường là một căn bệnh quan trọng, khám phá sớm và chữa trị đúng, sẽ ngăn ngừa được những biến chứng quan trọng ảnh hưởng đến phẩm chất cuộc sống của người bệnh. Trong loạt bài về bệnh tiểu đường, chúng ta sẽ t́m hiểu căn bệnh, những biến chứng do nó gây ra, những phương cách chữa trị hiện được sử dụng tại Mỹ, đồng thời những việc chúng ta cần làm cho đúng với chỉ thị của Medicare.
Tiểu đường là tiếng Việt ta vẫn thường dùng để chỉ bệnh cao chất đường trong máu. (Xin bạn nhớ luôn tên tiếng Anh, diabetes mellitus; trong nhà thương, họ không dùng tiếng Việt.) Đường lên cao hơn mức b́nh thường trong máu, nên được thận thải ra theo nước tiểu. V́ vậy trong nước tiểu có chất đường (b́nh thường nước tiểu không có đường).
Đây là một bệnh quan trọng nhiều người bị, đang có khuynh hướng tăng trên toàn thế giới, nên được y học rất chú ư và không ngừng nghiên cứu. Trung b́nh, trong 100 người chúng ta, có 1 vị bị tiểu đường. Về lâu về dài, bệnh gây những biến chứng quan trọng ở mắt, thận, thần kinh và mạch máu. Tiểu đường cũng đưa dẫn đến bệnh hẹp tắc các động mạch vành tim (coronary artery disease). Nhiều trường hợp bệnh không gây triệu chứng, nên chúng ta không biết, t́nh cờ thử máu mới t́m ra bệnh.
Trong loạt bài về bệnh tiểu đường, chúng tôi xin tŕnh bày những kiến thức mới về căn bệnh.
Đường (carbohydrates) là một trong những chất biến dưỡng căn bản của cơ thể, có trong cơm gạo, bánh ḿ, các thức ăn ngọt, ... Các chất biến dưỡng căn bản khác là chất đạm (protein), chất mỡ (lipids), sinh tố (vitamins), muối khoáng (minerals).
Gần như mọi tế bào của cơ thể ta đều cần có chất đường để hoạt động. Nhưng muốn sử dụng được chất đường vào những hoạt động cần thiết của ḿnh, các tế bào cần đến một chất gọi là insulin. Insulin giúp đưa chất đường từ máu vào trong các tế bào, và điều ḥa lượng đường trong máu để đường trong máu không bao giờ lên quá cao. Insulin tiết bởi tụy tạng (pancreas), một cơ quan nằm ở bụng trên, phía sau bao tử.
Tụy tạng giữ 2 nhiệm vụ: tiết các diếu tố (enzymes) giúp vào sự tiêu hóa, và tiết các chất như insulin, glucagon cần cho sự biến dưỡng của các tế bào. Insulin được tiết bởi các tế bào có tên beta (beta cells) trong tụy tạng. Khi các tế bào beta của tụy tạng không tiết đủ chất insulin cơ thể cần, đường trong máu lên cao, v́ không vào được trong các tế bào. Hoặc dù chất insulin có đủ, song v́ một lư do nào đó, tế bào không sử dụng được chất insulin để đưa đường vào được bên trong tế bào, đường cũng tăng cao trong máu.
Do thế, tiểu đường được chia thành hai loại: loại 1 (loại thiếu chất insulin trong cơ thể) và loại 2 (loại có insulin trong cơ thể, nhưng tế bào không dùng được insulin). Hai loại tiểu đường này có nhiều điểm khác biệt với nhau. 90% số người bị tiểu đường mang bệnh tiểu đường loại 2.
Bài này chúng ta t́m hiểu bệnh tiểu đường loại 1, bệnh tiểu đường loại 2 sẽ được bàn đến trong bài kỳ sau.
Tiểu đường loại 1
Tiểu đường loại 1 xảy ra cho các cháu bé và người trẻ, hay bắt đầu trong khoảng tuổi 4 đến 6 và khoảng tuổi 10 đến 14. Loại tiểu đường này, có lẽ do di truyền, tuy điều này chưa được hiểu rơ. Nếu có bố, mẹ, hay anh chị em ruột mang bệnh tiểu đường loại này, cơ hội để một cháu bé trong gia đ́nh có thể bị bệnh là 5-10%. Nếu có anh em song sinh mang bệnh, nguy cơ sau bị tiểu đường c̣n cao hơn nữa. Các cháu trai mang bệnh nhiều hơn các cháu gái.
Bệnh gây do sự hủy hoại của các tế bào beta có nhiệm vụ tiết insulin trong tụy tạng. V́ sao các tế bào beta này hư hỏng và không làm việc nữa, điều này c̣n nằm trong ṿng giả thuyết, chưa ai biết rơ. Có thể, v́ di truyền, các tế bào beta của tụy tạng đă "yếu" sẵn, rồi sau bị những yếu tố bên ngoài, chẳng hạn như siêu vi (virus), tấn công, nên hư hoại luôn, không c̣n khả năng tiết ra insulin.
Triệu chứng
Triệu chứng tiểu đường loại 1 của các cháu bé và người trẻ có thể biểu hiện dưới ba h́nh thái.
Thường nhất, các cháu đi tiểu nhiều, thấy khát nước luôn nên uống nước nhiều, xuống cân dù ăn nhiều, và trông không c̣n linh hoạt. Triệu chứng có thể đột ngột, có khi trong ṿng vài ngày. Một số cháu chỉ có triệu chứng mơ hồ, như xuống cân, trông có vẻ đờ đẫn, c̣n việc khát nước nhiều, đi tiểu nhiều, bố mẹ không để ư v́ nhiều cháu c̣n mang tă. (Chúng ta cần để ư các cháu có đi tiểu đêm nhiều hoặc đái dầm ra giường không, tă hay ướt và cần thay thường không.) Một số cháu nhỏ và cháu gái hay bị nấm vùng bộ phận sinh dục. Đường cao trong máu cũng khiến các cháu nh́n không rơ.
Cũng có cháu trước giờ vẫn khỏe mạnh, không có triệu chứng, nay đột nhiên hôn mê, bị một t́nh trạng gọi là diabetic ketoacidosis. Khi đưa vào bệnh viện và thử máu, mới thấy đường lên quá cao trong máu. Đo lượng insulin trong máu, thấy chất insulin trong máu rất thấp hoặc không thấy có insulin ǵ cả. Các cháu dưới 6 tuổi, chưa biết diễn tả nhiều, chưa biết tự đi lấy nước uống, và những cháu trong các gia đ́nh có lợi tức và tŕnh độ học thức thấp, ít để ư đến vấn đề sức khỏe, dễ bị t́nh trạng này.
H́nh thái thứ ba của bệnh tiểu đường loại 1 là h́nh thái bệnh không gây triệu chứng ǵ cả, các cháu vẫn khỏe mạnh, và bệnh được t́m ra khi các cháu có dịp đi bác sĩ khám tổng quát. H́nh thái bệnh này ít hơn so với hai h́nh thái bệnh trên.
Định bệnh
Bệnh tiểu đường được định theo tiêu chuẩn của American Diabetes Association (ADA, Hiệp Hội Tiểu Đường Hoa Kỳ), bằng 1 trong 4 cách sau:
- Đường máu đo sau khi nhịn đói ít nhất 8 tiếng cao hơn 125 mg/dl
- Người bệnh có triệu chứng và đường đo lúc không nhịn đói thấy cao trên 200 mg/dl
- Oral glucose tolerance test (OGTT) bất thường: sau khi cho ăn đường glucose 1.75 g/kg (tối đa 75 g), 2 tiếng sau đo đường máu, thấy vẫn cao hơn 200 mg/dl
- Trị số HbA1C (biểu thị lượng đường trung b́nh trong máu chúng ta trong ṿng 3 tháng qua) bằng hay cao hơn 6.5.
Nếu nghi bệnh tiểu đường, chúng ta dùng một trong 4 cách định bệnh trên, và nếu thử lại lần nữa, vẫn bất thường như vậy, người bệnh được xem có bệnh tiểu đường.
Chữa trị
Một khi cháu bé hoặc người trẻ đă được định ra có bệnh tiểu đường loại 1, sự chữa trị là dùng thuốc chích insulin, để thay thế cho chất insulin không có đủ trong cơ thể. Thuốc uống không chữa được bệnh tiểu đường loại 1.
Bài kỳ sau, chúng ta sẽ t́m hiểu bệnh tiểu đường loại 2, loại bệnh tiểu đường người lớn chúng ta hay bị.
Nhiếp hộ tuyến là một tuyến đặc biệt của riêng nam giới, nằm dưới bọng đái, bao quanh phần ống tiểu nằm ngay phía dưới bọng đái.
Nhiếp hộ tuyến chỉ cân nặng có vài grams lúc người đàn ông tương lai mới cất tiếng khóc chào đời. Vào tuổi dậy th́, nhiếp hộ tuyến, dưới tác dụng của kích thích tố nam (testosterone), cùng với sự tăng trưởng của toàn cơ thể người nam, cũng lớn lên theo. Nó cân nặng khoảng 20 grams vào tuổi 20. Nhiếp hộ tuyến nằm yên, hài ḷng với sức vóc của nó khoảng 25 năm. Sau đó, ở đa số đàn ông, nó lại tiếp tục lớn lên. Bệnh to nhiếp hộ tuyến thường chỉ xảy ra ở đàn ông trên 45 tuổi, và càng lớn tuổi, ta càng dễ bị bệnh.
Nói chung, trong cả đời người, cứ 10 người đàn ông chúng ta, thế nào cũng có 1 người phải giải phẫu v́ bị to nhiếp hộ tuyến (protatic hyperplasia). Bệnh to nhiếp hộ tuyến không phải là ung thư nhiếp hộ tuyến, và cũng không đưa đến ung thư nhiếp hộ tuyến.
Triệu chứng
Người bệnh trước vẫn tiểu không sao, nay thấy đứng lâu hơn b́nh thường mới bắt đầu tiểu được. Đồng thời, ḍng nước tiểu cũng nhỏ và yếu hơn trước, có khi ngập ngừng, không ra liên tục. Đi tiểu xong, mà vẫn có cảm giác như chưa tiểu hết. Rồi quái lạ, tiểu xong, đă cho vào, một lúc nước tiểu c̣n nhỉ ra lại.
Khi nhiếp hộ tuyến càng lúc càng to, bệnh tiến đến giai đoạn nặng hơn, nước tiểu thường ứ lại trong bọng đái. Người bệnh đi tiểu nhiều lần, có khi cứ 15 hay 30 phút lại phải viếng pḥng tắm. Ban đêm, bệnh cũng chẳng cho yên, mắt nhắm mắt mở cũng phải dậy nhiều lần để đi tiểu.
(Nhưng, tiểu nhiều lần và tiểu đêm cũng có thể gây do uống nước nhiều, dùng nhiều cà-phê quá (hoặc những thức uống chứa chất cà-phê), bệnh tiểu đường, căng thẳng tinh thần (stress), ... Khó ngủ cũng khiến ta hay tiểu đêm. Vậy, đi khám bác sĩ, bạn nên chú ư những điểm này, kể với bác sĩ rằng bạn uống nước thường thôi, không dùng nhiều cà-phê đâu, không bị bệnh tiểu đường, tinh thần cũng chẳng có ǵ căng thẳng..., để giúp bác sĩ định bệnh nhanh chóng).
Có khi, người bệnh bất ngờ bí tiểu khi uống rượu, hoặc dùng một thuốc có tác dụng “anticholinergic” (như các thuốc chữa dị ứng mũi Dimetapp, Actifed, Cholor-Trimeton, ...., thuốc chữa bệnh sầu buồn tricyclic antidepressants, ...), hoặc do bị nhiễm trùng bọng đái.
Khi nước tiểu ứ đọng nhiều trong bọng đái v́ tuyến nhiếp hộ bị to, bọng đái dễ nhiễm trùng. Người bệnh tiểu đă khó, nay càng khó hơn, và thêm tiểu rát, buốt, có khi c̣n ra máu. Tệ hơn nữa, c̣n không nín tiểu được, mót tiểu là phải đi ngay. Vùng bọng đái phía bụng dưới người bệnh cảm thấy đau, khó chịu.
Không chữa trị, các chú vi trùng không bị tiêu diệt, thừa thắng xông lên, ḅ ngược lên các ống dẫn tiểu (ureters), đổ bộ lên thận. “Phe ta” lúc đó có thêm các triệu chứng của bệnh nhiễm trùng thận (pyelonephritis). Nguy hiểm hơn, vi trùng từ thận có thể vào máu gây nhiễm trùng máu, và theo máu đến tấn công các cơ quan khác. Khi vi trùng đă tấn công lên đến thận, người bệnh đột nhiên bị nóng sốt (có thể cao đến 103 độ F), lạnh run, nhức mỏi khắp người, buồn nôn, ói mửa và tiêu chảy. Người bệnh bị đau một hay bên lưng dưới, vùng thận. Triệu chứng xảy ra nhanh chóng trong ṿng vài giờ hay một ngày. Trong giai đoạn này, với triệu chứng nóng sốt và lạnh run, có người tưởng ḿnh bị sốt rét. Có người lại tưởng ḿnh ăn trúng độc v́ bị buồn nôn, ói mửa, tiêu chảy.
Tuyến nhiếp hộ nằm ngay trước trực tràng (rectum: phần cuối của bộ tiêu hóa, phía trên hậu môn). Thỉnh thoảng, cũng có người bị to tuyến nhiếp hộ bị bón, v́ tuyến nhiếp hộ lớn ph́nh ra phía sau, làm hẹp trực tràng. Cũng có những người bệnh khác không hề có triệu chứng, hoặc triệu chứng rất nhẹ, nhưng đường tiểu phía dưới bị tuyến nhiếp hộ to làm nghẹt, nên phía trên, các ống dẫn tiểu và thận bị ph́nh to. Ấy, đừng tưởng thận ph́nh to hơn b́nh thường là thận khỏe. Ngược lại, thận có thể bị suy dần. Thận mà càng lúc càng suy th́ người bệnh nguy to, có cơ phải lọc hay thay thận.
Nếu bạn có những triệu chứng kể trên, làm thế nào bác sĩ có thể xác định được là: “Ồ, nhiếp hộ tuyến bạn bị to rồi đây”?.
Giản dị nhất là thăm khám trực tràng (rectal examination). Xin nhắc lại, nhiếp hộ tuyến nằm phía dưới bọng đái, bao quanh một phần ống tiểu, và ở ngay phía trước trực tràng. Tḥ ngón tay trỏ qua hậu môn bạn, vào tận trực tràng, bác sĩ có thể thăm được mặt sau của nhiếp hộ tuyến. Bác sĩ có thể sờ thấy nhiếp hộ tuyến to hơn b́nh thường, nhưng vẫn cân xứng, sờ giống như sờ vào đầu mũi. (Nếu bạn ṭ ṃ muốn biết nhiếp hộ tuyến của ḿnh cứng mềm thế nào, bạn có thể tự sờ đầu mũi của ḿnh). Một nhiếp hộ tuyến bị ung thư thường cứng hơn nhiều, lại có thể bên to bên bé, hoặc có những chỗ phồng lên, cứng hơn những chỗ khác (hard nodules). Khám phá ung thư nhiếp hộ tuyến bằng cách hàng năm, kể từ tuổi 50, đi khám nhiếp hộ tuyến và thử máu t́m một chất đặc biệt gọi là PSA (prostatic specific antigen). Xin hẹn bạn vào một dịp khác, ḿnh sẽ nói chuyện nhiều về bệnh ung thư nhiếp hộ tuyến.
Tuy nhiên, vóc dáng của nhiếp hộ tuyến sờ thấy qua sự thăm khám trực tràng không đi đôi với sự nặng nhẹ của triệu chứng. Có những nhiếp hộ tuyến sờ thấy b́nh thường, nhưng gây triệu chứng, v́ nó to đặc bên trong làm hẹp ống tiểu. Ngược lại, có những nhiếp hộ tuyến sờ thấy to lắm, nhưng lại không gây triệu chứng.
Sau khi thăm khám, bác sĩ sẽ thử nước tiểu và đo lượng “creatinine” trong máu bạn để xem thận bạn c̣n tốt hay không (lượng creatine trong máu phản ánh chức năng thận, càng lên cao, chứng tỏ thận càng suy). Nếu bạn trên 50, bác sĩ thử luôn cả lượng PSA trong máu, để truy t́m ung thư nhiếp hộ tuyến.
Nếu mọi thứ đều b́nh thường, và xem ra các triệu chứng không làm phiền bạn bao nhiêu (điều này mang nhiều tính chủ quan: với các triệu chứng do to nhiếp hộ tuyến gây ra, có người chẳng lấy ǵ làm phiền, có người rất lấy làm khó chịu), chúng ta ngừng ở đây, không cần t́m hiểu thêm, bạn cũng chưa cần chữa trị. Bạn có thể yên tâm, chỉ cần thỉnh thoảng ghé thăm bác sĩ, cho biết t́nh h́nh.
C̣n bạn cho rằng bạn không c̣n chịu đựng được nữa, cái tuyến nhiếp hộ nó làm phiền bạn quá lắm? A, trong trường hợp này, bác sĩ có thể sẽ đo sức tiểu của bạn (urinary flow rate), xem trong 1 giây, bạn tiểu được bao nhiêu nước tiểu. Nếu trong 1 giây, bạn chỉ tiểu ra không đến 10 ml nước tiểu: vấn đề của bạn nặng đấy. Nếu trong 1 giây, bạn tiểu được những trên 15 ml nước tiểu, vấn đề c̣n nhẹ thôi, bạn bực bội với cái nhiếp hộ tuyến bạn, bạn hơi khó tính một chút. Bạn c̣n nghi ngờ, chưa hài ḷng, kêu rằng bạn vẫn khổ sở v́ những triệu chứng nhất định là do cái nhiếp hộ tuyến gây ra? Thế th́ ta làm thêm trắc nghiệm đo lượng nước tiểu c̣n sót lại trong bọng đái sau khi đi tiểu (measurement of the residual urine volume after voiding): nếu trắc nghiệm này cũng b́nh thường nốt, không có mấy nước tiểu sót lại trong bọng đái lúc bạn đă tiểu xong, bệnh của bạn c̣n nhẹ lắm.
Tổng hợp tất cả những dữ kiện kể trên, chúng ta sẽ cùng lượng định vấn đề của bạn nặng hay nhẹ, cần chữa trị ra sao.
Trước kia, khi to nhiếp hộ tuyến đă gây triệu chứng khá khá, đường lối giải quyết vấn đề là giải phẫu cắt bỏ tuyến. Gần đây, với những thuốc uống được cho dùng vào mục đích chữa to nhiếp hộ tuyến, nhiều trường hợp bệnh tránh được giải phẫu.
Giải phẫu có những nguy hiểm của giải phẫu, nhất là cho những vị trên 80 tuổi. Chẳng hạn, chảy máu, nhiễm trùng sau giải phẫu. Có người bị bất lực (impotence) sau khi mổ cắt tuyến nhiếp hộ.
Nhiều tuyến nhiếp hộ to, nhưng rất dễ thương, chẳng bao giờ gây vấn đề cho chủ nó cả. Biết nó to chỉ v́ khi đi khám nhiếp hộ tuyến hàng năm (từ tuổi 50 trở đi) để t́m ung thư, t́nh cờ bác sĩ thấy nó to. Đối với những nhiếp hộ tuyến to nhưng dễ thương như vậy, cứ để yên nó đấy, mỗi năm chỉ cần thăm nó lại một lần là đủ.
C̣n với những tuyến nhiếp hộ đă nổi loạn, cứ làm chảy máu đường tiểu, gây nhiễm trùng đường tiểu nhiều lần, tạo sạn bọng đái, gây bí tiểu cấp tính, hoặc khiến thận đă ph́nh to và đang kêu cứu, ta c̣n tiếc nó làm ǵ nhỉ. Cứ giao cái tuyến nhiếp hộ cho con dao của bác sĩ giải phẫu tiết niệu (urologist). Giải phẫu cắt bỏ nhiếp hộ tuyến qua ống soi (transurethral resection of the prostate) sẽ giải quyết tận gốc vấn đề. Trong những trường hợp tuyến nhiếp hộ lớn quá, bác sĩ tiết niệu phải cắt bỏ tuyến qua đường mổ bụng. Phương pháp giải phẫu này nay ít được dùng hơn phương pháp giải phẫu qua ống soi, v́ gây nhiều biến chứng hơn, và người bệnh phải nằm nhà thương lâu hơn. Các phương pháp khác dùng giải quyết vấn đề như nông rộng bằng một bóng nhỏ (balloon dilatation), đặt một dụng cụ vào tuyến nhiếp hộ để nới rộng ống tiểu (placement of prostatic stents), đốt bằng nhiệt (hyperthermia, thermotherapy), đốt bằng laser (laser ablation), tuy ít gây nguy hiểm hơn giải phẫu, nhưng ít thành công hơn, và thường chỉ cho kết quả tạm thời.
Ở giữa hai thành phần nhiếp hộ tuyến to nhưng dễ thương không gây triệu chứng nên ta cứ để nó đấy, và nhiếp hộ tuyến to đă từng gây biến chứng nên cần mổ, cũng có những thành phần nhiếp hộ tuyến to thuộc loại lừng chừng, gây nhiều triệu chứng từ nhẹ tới nặng.
Với những tuyến nhiếp hộ lừng chừng gây triệu chừng nhẹ (mild symptoms), ta không cần chữa, chỉ cần theo dơi hàng năm. Nhiều nhiếp hộ tuyến to, chỉ gây triệu chứng nhẹ, sau nhiều năm vẫn không nặng thêm, hoặc ngay cả bớt dần, dù không thuốc men ǵ cả. Đa số người có triệu chứng nhẹ chọn giải pháp này: không dùng thuốc hoặc giải phẫu, và đến xem bác sĩ nếu bệnh tiến triển hơn, hoặc chỉ cần trở lại hàng năm thăm bác sĩ nếu bệnh vẫn ổn định và không nặng hơn. Phương pháp chữa trị này được đặt tên “watchful waiting” (chờ xem).
Trong những trường hợp nặng hơn chút nữa (moderate symptoms: nặng vừa), người bệnh có hai lựa chọn: hoặc giải phẫu, hoặc dùng thuốc. Lại nặng hơn nữa, là những trường hợp người bệnh thực sự đau khổ v́ cái tuyến nhiếp hộ không biết điều của ḿnh (severe symptoms), trong trường hợp này chúng ta nên chọn phương cách giải phẫu để dứt khoát giải quyết vấn đề.
Ở Mỹ, có hai loại thuốc được Cơ quan Kiểm soát Thực và Dược phẩm (FDA: Food and Drug Administration) cho dùng để chữa bệnh to nhiếp hộ tuyến:
1. Alpha-adrenergic blockers:
Gồm các thuốc terazosin, doxazosin, tamsulosin, và alfuzosin. Thuốc cũ minipress thỉnh thoảng cũng được dùng, nhưng không được chuộng bằng 4 thuốc mới trên.
Các thuốc khiến các bắp thịt ở cổ bọng đái, và các bắp thịt ở phần ống tiểu bị tuyến nhiếp hộ bao quanh bớt thắt chặt, do đó giúp nước tiểu đi qua chỗ hẹp dễ dàng hơn. Sau 2-3 tuần dùng thuốc, triệu chứng của bạn sẽ thuyên giảm nhiều.
Hai thuốc terazosin và doxazosinc̣n cũng có công dụng chữa bệnh cao áp huyết. Người vừa cao áp huyết, vừa to nhiếp hộ tuyến, dùng hai thuốc này rất tiện lợi.
2. 5 alpha-reductase inhibitor:
Gồm hai thuốc finasteride và dutasteride. Chúng làm nhiếp hộ tuyến từ từ nhỏ lại, khiến triệu chứng thuyên giảm dần. Công hiệu của chúng chậm, khoảng 6 tháng đến 1 năm. Cả hai thuốc có thể làm giảm dục tính.
Dùng các thuốc Alpha-adrenergic blockers (terazosin, doxazosin, tamsulosin, alfuzosin), nếu triệu chứng không thuyên giảm nhiều, chúng ta thêm thuốc loại 5 alpha-reductase inhibitor. Các thuốc 5 alpha-reductase inhibitor làm nhiếp hộ tuyến nhỏ lại, giúp nhiều người tránh được giải phẫu.
Khi chúng ta có tuổi, bệnh to nhiếp hộ rất hay xảy ra, gây triệu chứng ít nhiều. Bệnh không đưa đến ung thư nhiếp hộ tuyến. Những trường hợp nhẹ không cần chữa, những trường hợp vừa hoặc nặng, chúng ta chữa bằng thuốc uống, quá lắm sẽ giải phẫu. Với những phương cách chữa trị mới bây giờ, nhiều vị không c̣n phải chịu đựng, đau khổ v́ căn bệnh như trước.
Trái rạ (c̣n có tên “thủy đậu”, tên Mỹ, “chickenpox”) là một bệnh nhiễm siêu vi rất hay xảy ra, lây từ người nọ sang người kia. Bệnh lai văng quanh năm, nhiều vào cuối Đông và đầu Xuân.
Trẻ không tha, già không thương, song bệnh thích các trẻ em dưới 15 tuổi, đặc biệt các trẻ trong khoảng tuổi từ 5 đến 9, nên hay đến thăm các trẻ này nhất.
Ở trẻ em, trái rạ thường là bệnh nhẹ, lành tính. Trẻ bị mệt mỏi, sốt 100-103 độ F (37.8-39.4 độ C) trong ṿng 3 đến 5 ngày, đồng thời nổi những mụn ngứa trên da, có khi ở cả trong miệng, cổ họng. Sau đó, bệnh lui dần, các mụn trái rạ đóng vẩy.
Bệnh thường lành tính, nhưng v́ rất lây, nên trẻ em nhiễm trái rạ được cho ở nhà cho đến khi những vết trái rạ trên da khô, đóng vẩy. Nhiều bố mẹ phải nghỉ việc sở, ở nhà chăm sóc cho trẻ. Mà th́ giờ là tiền bạc. Chưa kể thỉnh thoảng, biến chứng nguy hiểm có thể xảy ra: viêm óc (encephalitis), sưng phổi, nhiễm trùng da, hội chứng Reye, ... khiến trẻ phải vào bệnh viện.
[Hội chứng Reye (Reye syndrome): xảy ra nhiều nhất trong khoảng tuổi 2 đến 16, vài ngày sau khi trẻ bị trái rạ hay cúm (flu). Khi các triệu chứng của trái rạ hoặc cúm có vẻ như đang bớt dần, trẻ đột nhiên buồn nôn và ói mửa. Sau đó khoảng 1-2 ngày, trẻ lờ đờ hay sảng, giật kinh phong (seizure), rồi đi dần vào hôn mê và có thể chết. Trước kia, khi người ta chưa biết nhiều về hội chứng Reye, tử vong lên đến hơn 40% (cứ 10 trẻ bị hội chứng Reye, có hơn 4 trẻ chết). Ngày nay, dù với sự định bệnh mau chóng và với các cách chữa trị thích ứng, tử vong vẫn c̣n khoảng 10% (10 trẻ bị, 1 trẻ chết). Cơ chế gây ra hội chứng Reye ở trẻ em nhiễm trái rạ hay cúm hiện chưa ai biết rơ. Tuy nhiên, người ta nhận thấy các trẻ em nhiễm trái rạ hay cúm, nếu dùng aspirin, sẽ dễ bị hội chứng Reye hơn các trẻ không dùng aspirin. Con số trẻ em bị hội chứng Reye nay đă giảm đi nhiều, kể từ khi các bậc phụ huynh được báo động, không c̣n dùng aspirin cho các trẻ em nhiễm trái rạ, cúm].
Các biến chứng khác, tuy hiếm hơn, của trái rạ: viêm cơ tim (myocarditis), viêm thận (nephritis, glomerulonephritis), viêm khớp (arthritis), chảy máu trong các cơ quan, ...
Người lớn và các trẻ dưới 1 tuổi (infant) cũng không thoát tay các siêu vi trùng trái rạ. Nam và nữ, chúng chẳng chừa ai. Khi bị, ở người lớn và các trẻ dưới 1 tuổi, bệnh có khi rất nặng.
Trái rạ lây lắm. Trong nhà có người bị trái rạ, nếu bạn chưa từng bị trái rạ, hoặc chưa chích ngừa trái rạ, có nghĩa trong cơ thể bạn chưa có kháng thể (antibody) chống siêu vi trùng trái rạ, thế nào bạn cũng bị lây (tỉ lệ lây nhiễm hơn 90%).
Siêu vi trùng trái rạ hiện diện trong các mụn rạ trên da, trong cả nước mũi, nước miếng của người bệnh. Bệnh truyền từ người bị trái rạ sang người lành khi những hạt nước nhỏ li ti có chứa siêu vi trùng trái rạ, bắn ra từ mũi, miệng người bị trái rạ khi người bệnh nói chuyện, ho, hắt hơi. Bắt tay hay ôm nhau, rờ phải những mụn trái rạ trên da người bệnh trong chứa đầy những siêu vi trùng, tất nhiên rồi, cũng có thể lây bệnh. Sự lây bệnh bắt đầu ngay từ 1, 2 ngày trước khi có mụn trái rạ bắt đầu xuất hiện trên da, kéo dài cho đến khi các mụn này đóng vẩy, khô mặt.
Sự chữa trị trái rạ, trong những trường hợp không có biến chứng, gồm các phương cách giúp người bệnh dễ chịu và bớt triệu chứng, trong lúc chờ cho cơn bệnh qua đi. Đem trụ sinh (antibiotics) dọa trái rạ không ăn thua, v́ trụ sinh chỉ diệt được vi trùng (bacteria), không có kết quả trong những bệnh gây do siêu vi trùng (virus) như trái rạ (hoặc cảm, hay cúm). Việc sử dụng trụ sinh chỉ cần thiết, khi đă có các biến chứng (complications) do vi trùng gây ra, chẳng hạn như nhiễm trùng da, sưng phổi, ...
Ta nghỉ ngơi và uống thêm các thức uống để cơ thể khỏi bị thiếu nước, nếu có sốt cao. Thuốc Tylenol tốt và an toàn, làm giảm nóng sốt, lại giúp ta bớt nhức đầu, đau các bắp thịt. Tuyệt đối không nên dùng aspirin cho các trẻ em đang nhiễm trái rạ.
Các mụn trái rạ lắm khi rất ngứa. Biến chứng nhiễm trùng da xảy ra do khi bạn găi, các mụn trái rạ bị các vi trùng ở quanh đấy, thừa nước đục thả câu, tấn công, nên làm độc. Để ngừa biến chứng này, ta nên tắm rửa sạch sẽ mỗi ngày, và cắt ngắn các móng tay. Ngứa nhiều, bạn nên dùng thêm thuốc chống ngứa, thoa và uống, cho đỡ ngứa.
Thuốc Zovirax, nếu dùng sớm trong ṿng 24 tiếng khi các mụn trái rạ mới mọc ra, có thể giúp bệnh nhẹ hơn, các mụn ít mọc thêm ra, và cũng mau đóng vẩy. Các trẻ khỏe mạnh dưới 12 tuổi thường không cần dùng đến thuốc, trẻ em 12 tuổi trở lên và người lớn chúng ta nên dùng thuốc do hay bị nặng hơn. Trẻ em dưới 12 tuổi, nhưng đang mang bệnh da hoặc bệnh phổi kinh niên cũng nên dùng thuốc, v́ khi nhiễm trái rạ, dễ có các biến chứng về da và phổi.
Pḥng ngừa trái rạ
May quá, từ name 1995, ta đă có thuốc chủng ngừa trái rạ hữu hiệu. Thuốc ngừa chứa các siêu vi trùng trái rạ bị làm yếu đi. Thuốc chích dưới da (subcutaneous), vùng đùi ở con nít, vùng vai ở người lớn.
Siêu vi trái rạ tai quái, v́ ở người bị trái rạ, khi bệnh khỏi, các siêu vi trùng có chịu ra khỏi cơ thể người bệnh đâu. Chúng rút lui vào các mạng thần kinh, hậu cứ của chúng, sâu trong cơ thể. Một lúc nào đó, lại rủ nhau ra chơi, tấn công người bệnh, nhưng gây một h́nh thức bệnh khác gọi là “shingles”, (Việt Nam ta có người gọi là bệnh “giời ăn”), tạo những bọc nho nhỏ mọng nước, rất đau ở một bên đầu, một bên thân, một bên tay hay chân. Có người đau đến mất ăn mất ngủ, nhiều tuần hay nhiều tháng. Có vị nhiều năm sau, vẫn c̣n ngâm ngẩm đau ở chỗ trước bị “shingles”.
Người ta nhận thấy, người được chích ngừa trái rạ, sau này cũng ít bị “shingles” hơn người không chích trước đă từng bị trái rạ.
Thuốc chích ngừa trái rạ chứa các siêu vi c̣n sống, chỉ bị làm yếu đi. Do vậy, thuốc không nên được dùng cho những người có sức để kháng của cơ thể yếu: v́ tật bệnh (bệnh AIDS; các bệnh ung thư; những người không may mắn, sinh ra với khiếm khuyết của hệ thống pḥng thủ, nên dễ nhiễm trùng, ...), v́ dùng những thuốc khiến sức để kháng của cơ thể suy giảm, như thuốc Prednisone với lượng cao. Ngoài ra, thuốc cũng không nên được dùng cho những người bệnh lao, hay đang mang thai. Phụ nữ muốn chích ngừa, nên tránh mang bầu trong ṿng 3 tháng sau khi chích.
Chích ngừa trái rạ có thể gây đau và đỏ ở chỗ được chích, nóng sốt, nổi mẩn nhẹ. Các phản ứng nặng gây do thuốc chích ngừa trái rạ rất hiếm.
Chúng ta cũng đă biết rồi, trái rạ có thể gây hội chứng Reye nguy hiểm chết người, khi người bệnh dùng aspirin. Cẩn thận vẫn hơn, các nhà sản xuất thuốc ngừa trái rạ khuyên người chích ngừa không nên dùng aspirin trong ṿng 6 tuần sau đó. Ai biết trước được chuyện đời, mấy con siêu vi trong thuốc ngừa trái rạ, dù đă bị làm bất lực, yếu đi, nhưng vẫn đủ khả năng gây hội chứng Reye th́ sao.
Ai cần chích ngừa?
Tất cả các trẻ em từ 12 tháng trở lên và người lớn chúng ta đều cần chích ngừa, nếu chưa từng bị bệnh, chưa có để kháng với siêu vi trái rạ.
Đặc biệt những người sau đây (tất nhiên nếu chưa từng bị trái rạ), rất cần chích ngừa:
- Nhân viên ngành y tế (health care workers) hoặc người làm việc tại môi trường dễ lây bệnh (thày giáo; tù nhân, nhân viên trong trại tù, …)
- Nhân viên chăm sóc sức khỏe cho các trẻ em (child care workers), người sống chung trong nhà có trẻ em
- Các sinh viên đại học (college students)
- Phụ nữ trong tuổi sinh sản
- Người đi du lịch ra ngoài nước Mỹ
Nếu bạn thuộc các thành phần kể trên, ghét trái rạ, nhưng ngại ngùng chẳng muốn chích ngừa, bạn có thể xin thử máu t́m xem trong người đă có kháng thể chống trái rạ hay chưa. Nếu đă có kháng thể chống trái rạ trong người, bạn chẳng cần chích ngừa trái rạ làm chi cho thêm đau và uổng tiền. Nhưng nếu bạn chưa có sẵn kháng thể chống trái rạ trong người, và không muốn trái rạ làm khổ bạn, khổ người thân quanh bạn sau này, bạn sẽ cần 2 mũi chích ngừa (cách nhau 4-8 tuần).
Việc chích ngừa trái rạ sẽ làm giảm thiểu các trường hợp trái rạ, giảm thiểu việc phải vào bệnh viện v́ các biến chứng của trái rạ, nên nay các trẻ em ở Mỹ đều phải chích.
Trái rạ, thường là lành, nhưng có khi rất nặng, hoặc gây các biến chứng nguy hiểm. Dù nhẹ, bệnh cũng tạo ít nhiều phiền phức. Sự chữa trị gồm các việc giúp người bệnh dễ chịu, bớt ngứa, và nếu cần, dùng thuốc Zovirax sớm trong ṿng 24 tiếng đầu. Trẻ em 12 tháng trở lên và người lớn chúng ta nên chích ngừa, nếu chưa từng bị trái rạ, chưa có đủ kháng thể chống trái rạ trong người.
Nhớ lại trước 1975, ngày miền Nam chúng ta chưa mất về tay cộng sản, báo chí hay đăng quảng cáo cho các bác sĩ chữa trĩ: “Đau khổ v́ bệnh trĩ?”, rồi dưới tiêu đề này là các cách chữa trĩ của bác sĩ đó. Nhiều người đau khổ v́ bệnh trĩ thực.
Trĩ (hemorrhoids) là sự ph́nh nở của các tĩnh mạch vùng trực tràng (lower rectum) gần hậu môn (anus). Trĩ có thể gây chảy máu, ngứa, đau. Bạn có thể nh́n thấy hoặc sờ thấy cục trĩ ở ngoài hậu môn, đấy là trĩ ngoại (external hemorrhoid), c̣n trĩ nội ở trong trực tràng bạn không nh́n, sờ thấy được (internal hemorrhoid).
Bệnh trĩ hay xảy ra, ở đàn ông lẫn phụ nữ, người lớn tuổi dễ bị trĩ hơn người trẻ. Trĩ cũng xảy ra ở người hay bị tiêu chảy, có bướu vùng chậu, trong lúc và sau khi mang bầu, người ngồi làm việc lâu mỗi ngày, hoặc bị bón, đi cầu phải rặn mạnh.
Trĩ thường không gây vấn đề ǵ trầm trọng, song có thể làm phiền chúng ta. May mắn, trĩ chữa được, và sự trị liệu làm giảm thiểu những triệu chứng khó chịu của bệnh trĩ, trả lại niềm vui cho những người đau khổ v́ nó.
Triệu chứng
Trĩ có thể không gây triệu chứng ǵ cả, hoặc gây chảy máu, ngứa quanh hậu môn, đau, cục trĩ ph́nh ḷi ra ngoài hậu môn, són phân hoặc khiến ta khó lau chùi sạch sẽ sau khi đi cầu.
Máu chảy do trĩ màu đỏ tươi, thấy trên phân, nhỏ giọt xuống bồn cầu, hoặc dính vào giấy vệ sinh chúng ta dùng sau khi đi cầu xong. (Khác với chảy máu bao tử, máu và phân ra màu đen than.) Lượng máu ra thường không nhiều, song có thể làm chúng ta giật ḿnh kinh hăi, v́ chỉ cần một ít máu loang, cũng khiến cả bồn cầu đỏ thắm. Cũng có khi, máu ra nhiều. Thỉnh thoảng, có người đâm thiếu máu, v́ chảy máu hoài do trĩ.
Tuy trĩ là một trong những nguyên nhân gây chảy máu trực tràng (rectal bleeding) nhiều nhất, có những nguyên nhân nguy hiểm khác, chẳng hạn như ung thư ruột già, cũng gây chảy máu trực tràng. Đi cầu ra máu đỏ, chúng ta nên hỏi ư kiến bác sĩ.
Đau do trĩ thường không dữ dội, nhưng nếu đau quá, chúng ta nên đi khám bác sĩ ngay, v́ đây có thể là t́nh trạng nguy hiểm do trĩ nội ḷi ra, không tự vào lại trực tràng được, bị thắt lại ngoài hậu môn, hư thối gây nguy hiểm đến tính mạng, cần mổ cắt đi gấp.
Chữa trị
Những trường hợp trĩ nhẹ gây đau, ngứa không nhiều, bạn có thể tự chữa ở nhà.
Quan trọng nhất, bạn tránh đừng để bị bón. Phân cứng do bón khi đi qua hậu môn cứa vào những chỗ có trĩ sẽ gây chảy máu, hoặc làm toác hậu môn tạo những vết nứt (anal fissures). Thêm vào đó, lúc cố rặn mạnh để đẩy phân cứng ra, ta sẽ làm những chỗ có trĩ sẵn thành nặng hơn, và có thể mọc thêm trĩ ở những nơi khác nữa.
Dùng nhiều thực phẩm có chất sợi (fiber) là một trong những cách tốt nhất giúp phân chúng ta mềm. Chất sợi có nhiều trong rau, trái cây. Bạn cần 25-30 grams chất sợi mỗi ngày.
Nếu không ăn rau trái cung ứng đủ số lượng chất sợi mỗi ngày, bạn dùng những thuốc chứa chất sợi như Konsyl, Metamucil, Perdiem, Citrucel, FiberCon, Fiber-Lax, Mitrolan, Benefiber. Những thuốc này mua được không cần toa bác sĩ. Để tránh các tác dụng phụ của thuốc (đầy hơi, bụng căng to, ...) mới đầu bạn dùng ít một rồi từ từ tăng dần lên.
Nếu các thuốc mềm phân kể trên không giúp bạn đi cầu dễ dàng hơn, bạn có thể dùng đến loại thuốc giúp phân mềm khác như Colace.
Bạn ngồi ngâm hậu môn với nước ấm ngày 2-3 lần, mỗi lần 10-15 phút. Ở các nhà thuốc họ thường có bán dụng cụ giúp chúng ta ngồi ngâm hậu môn, hoặc bạn có thể dùng ngay bồn tắm của nhà ḿnh, để nước ấm dâng cao chừng 2-3 inches trong bồn (không phải pha thêm ǵ trong nước ấm). Nước ấm khiến máu đến vùng có trĩ nhiều hơn, và giúp bắp thịt quanh hậu môn thư dăn.
Bên ngoài có một số kem thoa, thuốc nhét hậu môn mua không cần toa bác sĩ tạm thời giúp đỡ đau, bớt ngứa, giảm sưng bạn có thể mua dùng, song không nên dùng chúng quá 1 tuần.
Những trường hợp trĩ chữa với các phương cách trên song không kết quả, vẫn hay gây đau, ngứa, và nhất là chảy máu, ḷi ra đẩy không vào, cần được trị bằng các cách mạnh tay hơn. Cột trĩ (rubber band ligation) là cách hay được làm nhất, thành công đến 70-80% trong các trường hợp trĩ nội. Một giây hoặc nhẫn cao su được đặt quanh, siết vào gốc trĩ, sau vài ngày thiếu máu nuôi, trĩ "chết", teo nhỏ lại. Bạn có thể cảm thấy chỗ trĩ bị cột hơi chặt (tightness sensation), cảm giác này sẽ bớt đi nếu bạn ngâm hậu môn với nước ấm. Bạn nhớ tiếp tục dùng thuốc chống bón.
Những phương pháp chữa trị mạnh tay khác: laser, infrared, bipolar coagulation; sclerotherapy; hemorrhoidectomy. Mổ cắt hẳn trĩ (hemorrhoidectomy) là phương pháp được dùng nếu những cách chữa khác thất bại, hoặc trĩ lớn quá khó chữa bằng những cách khác; cắt hẳn trĩ thành công trong 95% các trường hợp mổ.
Trĩ hay xảy ra, gây phiền phức cho chúng ta. Tốt nhất, chúng ta đừng để bón, bón dễ khiến trĩ xuất hiện, hoặc làm trĩ nặng hơn. Chữa trĩ cũng giản dị, dùng thuốc giúp phân mềm, và ngồi ngâm hậu môn với nước ấm ngày 2-3 lần; song nếu không kết quả, chúng ta dùng đến những phương cách khác mạnh tay hơn.
Vảy hồng là bệnh da hay xảy ra, gây những vết hồng hồng trên ḿnh, cổ và tay chân. Bệnh thích người trẻ, từ 10 đến 35 tuổi. Vảy hồng xuất hiện nhiều hơn vào hai mùa Xuân và Thu. Chúng ta đang trong Xuân.
Nguyên nhân gây bệnh chưa được hiểu rơ, song có lẽ do một loại siêu vi trùng (virus) nào đó người ta chưa t́m ra. Bệnh được xem không hay lây.
Triệu chứng
Bệnh thường bắt đầu với một vết mẩn h́nh tṛn, hoặc bầu dục (oval), xuất hiện trên thân ḿnh, có khi trên tay chân. Vết mẩn đường kính khoảng 2 đến 5 cm, bờ chung quanh đỏ sáng và hơi dày trên mặt da, nhưng vùng bên trong trông lại bằng và ít đỏ hơn. Sau đó, vết mẩn dần mọc những vẩy màu trăng trắng, nhất là ở các bờ chung quanh.
Vết mẩn này trông dễ lầm với vết mẩn gọi là “ringworm” (vết mẩn tṛn tṛn, bên ngoài đậm màu, bên trong màu sáng, trông như chiếc nhẫn) gây do nấm da. (Bệnh da hằng trăm bệnh. Chúng ta, vết ǵ trên da, cũng hay gọi là “lác”, nên khi có người hỏi người viết một vết trên da có phải “lác” không, người viết thường ngập ngừng, biết trả lời sao, v́ thú thực, chả hiểu “lác” thực sự dùng để chỉ bệnh ǵ?).
Song, chỉ trong ṿng vài ngày đến 1-2 tuần sau, ta có thể phân biệt bệnh vảy hồng với bệnh “ringworm” do nấm da. V́ vài ngày đến 1-2 tuần sau khi vết mẩn mẹ (mother patch) xuất hiện, bệnh vảy hồng sẽ cho thêm rất nhiều vết mẩn con khác mọc trên thân ḿnh (lưng, ngực, bụng) và trên cổ, trên tay, chân. Riêng ở tay, chân, những vết mẩn con chỉ hay mọc ở phần tay, chân gần ḿnh, tức ở đùi, và phần tay phía trên khuỷu. (Ở trẻ em, có khi ngược lại, các vết mẩn mọc nhiều trên đầu, mặt và tay chân vùng xa ḿnh, ít hơn hoặc không có trong ḿnh, và có thể trông khác với vết mẩn thấy ở người lớn.) Đây là những vết mẩn nhỏ h́nh bầu dục, có màu hồng, đỏ, hoặc nâu. Có người chỉ bị vài vết, người khác mang đến hàng trăm vết. Đặc biệt chúng mọc đều hai bên thân người, dọc theo các nếp da của ta. Chúng có thể tiếp tục theo nhau mọc thêm ra vài tuần sau đó, nhưng trong ṿng 4 đến 12 tuần kể từ khi ta bị vảy hồng đến thăm, lại theo nhau bỏ đi mất, không để lại thẹo sau này. Thỉnh thoảng có người các vết mẩn đỏ ở chơi lâu đến vài tháng.
Chúng có gây ngứa hay triệu chứng ǵ khác không? Kẻ ngứa ít, người ngứa nhiều, có vị hên, chẳng ngứa ǵ cả. Có vị thấy rát cổ họng, nhức đầu, mệt mỏi.
Đời lắm lúc không giản dị, trắng đen chẳng rơ rệt thế mới khổ. Nhiều bệnh có thể gây triệu chứng giống nhau. Cho nên, những vết mẩn con trên da tưởng rằng gây do vảy hồng, có khi lại do các bệnh da khác, chẳng hạn bệnh vẩy nến guttate psoriasis, bệnh parasoriasis, bệnh giang mai giai đoạn thứ hai (secondary syphilis), phản ứng do dùng thuốc (thí dụ, phản ứng do các thuốc omeprazole, terbinafine, naproxen), ... Nếu nghi bệnh giang mai giai đoạn hai (một bệnh nguy hiểm truyền qua đường giao hợp), ta thử máu sẽ biết ngay. Nếu sau 6 tuần, các vết mẩn nghĩ là do vảy hồng không thấy thuyên giảm, ta nên cắt chút da chỗ có vết mẩn đem thử, xem có phải là bệnh parasoriasis hay chăng?
Diễn Đàn Người Việt Hải Ngoại. Tự do ngôn luận, an toàn và uy tín. V́ một tương lai tươi đẹp cho các thế hệ Việt Nam hăy ghé thăm chúng tôi, hăy tâm sự với chúng tôi mỗi ngày, mỗi giờ và mỗi giây phút có thể. VietBF.Com Xin cám ơn các bạn, chúc tất cả các bạn vui vẻ và gặp nhiều may mắn.
Welcome to Vietnamese American Community, Vietnamese European, Canadian, Australian Forum, Vietnamese Overseas Forum. Freedom of speech, safety and prestige. For a beautiful future for Vietnamese generations, please visit us, talk to us every day, every hour and every moment possible. VietBF.Com Thank you all and good luck.
News
Library
Technology
Giải Trí
Portals
Tin Sốt
Home
