Thiết bị bay không người lái: Vũ khí thay đổi cuộc chơi
 

Thiết bị bay không người lái (UAV), đặc biệt là cỡ nhỏ, đã trở thành một nhân tố then chốt trong nhiều cuộc xung đột vũ trang hiện đại.Một bài viết đăng tải trên trang tin Nga vz.ru hồi tháng Tám nhận định, xung đột Ukraine đã trở thành một dấu mốc quan trọng trong tiến trình phát triển quân sự. Theo bài viết, cuộc xung đột đã cho thấy những biến đổi mang tính cách mạng trên nhiều phương diện, từ chiến thuật, nghệ thuật tác chiến - chiến lược đến trang thiết bị quân sự, trong đó nổi bật là việc triển khai rộng rãi các UAV.

Lịch sử phát triển
UAV đã xuất hiện từ gần một thế kỷ trước, nhưng chỉ trong khoảng bốn thập niên gần đây, công nghệ này mới thực sự phát triển nhanh chóng trong cả lĩnh vực dân sự và quân sự. Theo bài viết UAV đang thay đổi chiến tranh hiện đại như thế nào? được đăng tải trên trang web của Trung tâm nghiên cứu quân đội Australia (AARC) vào tháng 8/2024, ngay từ những năm 1960, lực lượng pháo binh Khối Thịnh vượng chung Anh đã nhận thấy tiềm năng của UAV trong trinh sát mục tiêu. Ban đầu, UAV chủ yếu được sử dụng để mở rộng tầm quan sát cho pháo binh, sau đó là tập trung vào trinh sát và xác định mục tiêu.

Từ thập niên 1990, Mỹ đã phát triển và triển khai các UAV trinh sát - tấn công như MQ-1B Predator, tiếp đó là MQ-9 Reaper hiện đại hơn, trong các chiến dịch tại Iraq, Syria, Afghanistan, Pakistan và Yemen. Đáng chú ý, chính MQ-9 Reaper đã thực hiện cuộc tấn công ngày 3/1/2020 khiến Tư lệnh Qasem Soleimani của Iran thiệt mạng. Trong hơn hai thập niên qua, UAV Mỹ chứng minh khả năng tung ra các đòn tấn công chính xác với mức độ rủi ro thấp hơn nhiều cho binh sĩ.

Cho đến nay, nhiều nước như Thổ Nhĩ Kỳ, Trung Quốc, Israel, Nga, Iran… đẩy mạnh phát triển UAV nội địa để đáp ứng nhu cầu tác chiến và xuất khẩu. Trong đó, Thổ Nhĩ Kỳ là ví dụ điển hình của nhà sản xuất UAV xuất khẩu thành công với Bayraktar TB2. UAV Bayraktar TB2 của Thổ Nhĩ Kỳ, dài 6,5m, thuộc phân khúc trinh sát – tấn công tầm bay cao trung bình tương tự Reaper, đã được sử dụng rộng rãi trong nhiều cuộc xung đột.

Năm 2019, sự xuất hiện của Bayraktar TB2 tại Libya gây khó khăn lớn cho Quân đội quốc gia Libya (LNA) của Nguyên soái Khalifa Haftar, giúp lực lượng chính phủ Đoàn kết dân tộc (GNA) ổn định mặt trận. Tháng 3/2020, loại UAV này đóng vai trò then chốt trong việc phá vỡ cuộc tấn công của quân đội Syria tại Idlib.

Cũng trong năm 2020, Bayraktar TB2 tạo dấu ấn mạnh mẽ trong cuộc xung đột Nagorno-Karabakh kéo dài 44 ngày khi xuyên thủng hệ thống phòng thủ của Quân đội phòng vệ Nagorno-Karabakh (NKR), phá hủy ít nhất 320 hệ thống pháo, pháo phản lực và phần lớn các tổ hợp phòng không. Với thành tích đó, Bayraktar TB2 được mệnh danh là “vũ khí kỳ diệu” và một thời gian trở thành mặt hàng được ưa chuộng trên thị trường vũ khí toàn cầu.

Uy lực của UAV cỡ nhỏ
Theo vz.ru, trước năm 2015, các UAV cỡ lớn như Global Hawk, Triton, Predator hay Reaper được coi là cần thiết vì đảm nhiệm cả chức năng vận tải. Tuy nhiên, kể từ khi Nga phát động chiến dịch quân sự đặc biệt ở Ukraine (tháng 2/2022), những thiết bị này bộc lộ nhược điểm khó tồn tại trong môi trường phòng không hiện đại, được trang bị dày đặc và dần biến mất khỏi chiến trường.

Thay vào đó, lần đầu tiên thế giới chứng kiến cả Nga và Ukraine triển khai UAV cỡ nhỏ với quy mô lớn, vừa thu thập tình báo thời gian thực vừa trực tiếp tham chiến, cho thấy rõ tính linh hoạt chiến thuật của hệ thống này trong xung đột đương đại. Ngay cả Bayraktar TB2 cũng không còn xuất hiện trên bầu trời tiền tuyến.

Chiến dịch quân sự đặc biệt cũng thúc đẩy sự xuất hiện của các UAV cảm tử tầm xa, có khả năng tấn công sâu vào hậu phương đối phương. Điểm nổi bật của các loại UAV này là sản xuất đại trà với chi phí rất thấp; dù hệ thống phòng không hiện đại có thể bắn hạ chúng, chi phí mỗi quả đạn đối không cao hơn hàng chục đến hàng trăm lần so với giá của một UAV, khiến phép tính đánh đổi trở nên bất lợi. Theo CNN, Mỹ sản xuất một tên lửa NASAMS tốn từ 600.000 - 1 triệu USD hay tên lửa Patriot có giá gần 4 triệu USD/chiếc. Trong khi UAV Geran-2 do Nga sản xuất chỉ có giá thành chưa đến 10.000 USD.

Báo The New York Post hồi tháng Bảy dẫn lời ông Andrii Fedorov, đồng sáng lập kiêm CEO của Công ty Nomad Drones (Ukraine) cho biết, công ty của ông có khả năng sản xuất những UAV cảm tử mang chất nổ, điều khiển từ xa, sẵn sàng lao vào mục tiêu Nga chỉ với mức giá từ 3.000 - 7.000 USD.

Hơn nữa, UAV tấn công thường hoạt động theo đội hình lớn, gây tình trạng quá tải cho hệ thống phòng không đối phương khi không thể dự trữ đủ tên lửa. Cùng lúc đó, các UAV mồi nhử cũng được triển khai để gia tăng áp lực và làm quá tải hệ thống phòng không đối phương.

Các UAV cỡ nhỏ điều khiển theo góc nhìn thứ nhất (FPV) đã được triển khai rộng rãi và làm thay đổi căn bản chiến thuật cũng như nghệ thuật tác chiến. Hiện tại, UAV FPV là một trong những phương tiện hủy diệt có độ đe dọa cao nhất, có khả năng biến khu vực trong bán kính 20–30 km thành vùng bị kiểm soát chặt chẽ, khiến mọi hoạt động di chuyển hay hiện diện của quân đội và vũ khí đều có nguy cơ bị phát hiện, theo dõi và tấn công chính xác.

UAV, đặc biệt loại nhỏ, hiện là nhân tố trọng yếu trong các xung đột hiện đại. Với chi phí chế tạo thấp, khả năng sản xuất mở rộng và tích hợp AI, dàn UAV tự điều hành sẽ sớm đảm nhiệm cả tấn công và phòng thủ. Hệ thống không người lái đã trở thành thành phần không thể thiếu của lực lượng quân sự hiện đại, thậm chí, theo bài viết trên trang mạng Mordern Diplomacy hồi tháng 12/2024 có nhan đề Cuộc chiến UAV: Kỷ nguyên xung đột mới, UAV là công cụ đa năng làm thay đổi bản chất xung đột.

“Quân bài” đa năng dưới biển
Không chỉ có UAV, sự xuất hiện của các thiết bị không người lái dưới nước (USV) cũng đang mở ra một hướng đi mới cho các phương thức tác chiến trên biển. Theo vz.ru, mặc dù chưa được sử dụng rộng rãi như UAV, song thiết bị USV cũng có lịch sử phát triển lâu đời. Ngay từ những năm 1920–1930, nhiều quốc gia, trong đó có Liên Xô, đã tiến hành thí nghiệm tàu nổi không người lái điều khiển từ xa bằng sóng radio. Mùa Đông năm 1943, Liên Xô từng triển khai USV tự sát trong tác chiến tại Eo biển Kerch song không thành công. Đến mùa Hè năm 1944, Đức Quốc xã sử dụng USV Linze nhằm đối phó cuộc đổ bộ của quân Đồng minh tại Normandy, gây thiệt hại đáng kể cho đối phương.

Mỹ cũng phát triển các USV như Stingrays và Apexes, từng được sử dụng để phá hủy rào chắn ven biển, hỗ trợ các cuộc đổ bộ lên những đảo ở Thái Bình Dương (1942–1943) và bờ biển miền Nam nước Pháp (1944). Tại Liên Xô, các thử nghiệm được tiến hành với phiên bản không người lái của cano phóng ngư lôi Sh-4 và G-5.

Sang thế kỷ XXI, nhiều quốc gia quan tâm đầu tư phát triển USV hơn. Năm 2008, Hải quân Mỹ đã sở hữu USV lớp Fleet, thiết kế chuyên biệt để đối phó với tàu ngầm. Cùng thời điểm, Nga cũng tập trung nghiên cứu các USV chiến lược, tiêu biểu là Poseidon – phương tiện tấn công không người lái chạy bằng năng lượng hạt nhân, có khả năng mang đầu đạn hạt nhân. Hiện nay, ngành công nghiệp quốc phòng Nga đã sản xuất hàng loạt USV đa năng. Tổ hợp quân sự-công nghiệp Kingisepp (KMZ) đang chế tạo các nền tảng có thể đảm nhiệm nhiều nhiệm vụ, từ vận tải, tấn công, đến đánh chặn UAV đối phương, thậm chí hoạt động như “tàu sân bay” cho UAV cỡ nhỏ.

Tại Ukraine, vào tháng 7/2022, chỉ năm tháng sau khi nổ ra chiến dịch quân sự đặc biệt, nước này đã triển khai các USV Sea Baby, được chế tạo trên khung mô tô nước, để thực hiện những cuộc tấn công phá hoại đầu tiên nhằm vào trụ cầu Crimea, tàu Nga và hạ tầng cảng.

Ngay sau đó, Ukraine tiếp tục bổ sung các USV Magura-5. Đây là những nền tảng đa năng, không chỉ được sử dụng như phương tiện tấn công cảm tử, mà còn phục vụ trinh sát, truyền dẫn và lặp sóng cho UAV FPV. Các USV tấn công này đã gây ra những thách thức nghiêm trọng cho Hạm đội Biển Đen và toàn bộ hạ tầng cảng Nga ở Biển Đen. Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) cũng nhanh chóng nhập cuộc.

Tháng 6/2025, Bộ Chỉ huy liên quân (JFC) đã tiến hành loạt thử nghiệm trình diễn tại Biển Baltic, trong đó có các bài kiểm tra chịu tải đối với hơn 40 USV trên biển do Mỹ, Anh, Pháp và Đức phát triển.

Theo nhận xét của trang mạng Modern Diplomacy, các phương tiện không người lái không chỉ đại diện cho một bước đột phá công nghệ, mà còn cho thấy cách một quốc gia có nguồn lực hạn chế có thể khai thác công nghệ tiên tiến để thách thức ưu thế của những cường quốc đã định hình vị thế.