Không chỉ là chuyện "giải cứu" đậu nành
 

Giới nông dân trồng đậu nành khắp nước Mỹ đang bị xính vính đối mặt một mùa thu hoạch đặc biệt khó khăn. Với giá trị khoảng 24,5 tỷ USD, đậu nành là mặt hàng nông sản xuất cảng hàng đầu của Mỹ. Hồi năm 2024, TQ đã mua khoảng 12,6 tỷ USD đậu nành của Mỹ, Liên Minh Châu Âu 2,45 tỷ USD và Mexico 2,3 tỷ USD. Thế nhưng, suốt từ tháng Năm cho đến nay, TQ đã không mua một hạt đậu nành nào của Mỹ…

Đậu nành là một trong những nông sản chủ lực của nông nghiệp Hoa Kỳ. (Ảnh: Roberto Schmidt/AFP via Getty Images)

Giới nông dân đang khóc ròng

Nông dân Mỹ đang thu hoạch một vụ mùa bội thu kỷ lục, ước tính đến 4,3 tỷ giạ (mỗi giạ khoảng 20 kg) đậu nành, gần bằng năm 2024. Thông thường, đây là thời điểm mà TQ bắt đầu thu mua ồ ạt để đáp ứng cho nhu cầu khổng lồ của họ. Nhưng năm nay, hàng tồn kho đậu nành Mỹ đang được chất đống. Giá nông sản bị tụt dốc. Khả năng có hàng loạt nông trại bị phá sản tăng cao. Với chi phí đầu vào (hạt giống, phân bón, nhiên liệu) quá đắt đỏ trong khi giá đậu nành rơi xuống dưới 10 USD/giạ, tất cả đang tạo ra bức tranh rất ảm đạm và u ám.

Không phải ngẫu nhiên mà TQ lại nhắm vào đậu nành, mặt hàng nông nghiệp xuất cảng lớn nhất của Mỹ. Bắc Kinh đã ranh ma nghiên cứu rất kỹ: đậu nành vốn được trồng ở các tiểu bang nông nghiệp ủng hộ đảng Cộng Hòa.

Các tiểu bang vùng Trung Tây như Illinois, Iowa, Minnesota, Nebraska và Indiana (trung tâm sản xuất đậu nành) đều là cứ địa chính trị của đảng Cộng Hòa trước cuộc bầu cử giữa kỳ 2026. Chiến lược này đang phát huy ra tác dụng. Các nhóm vận động hành lang nông nghiệp quyền lực, vốn là đồng minh truyền thống của Trump, đang dồn dập gửi khiếu nại lên Tòa Bạch Ốc, than thở rằng chính sách thuế quan của Mỹ đã khiến giới nông dân Mỹ đang bị chết đứng.

"TQ muốn rằng Trump sẽ cảm thấy sức ép khi nông dân Mỹ bắt đầu than rằng 'ông ta đang khiến cho chúng tôi bị phá sản'". Nhận định này của ông Harry Broadman, cựu giới chức thương mại thời cựu TT. George H.W. Bush và Bill Clinton. Cũng cần nên nhắc lại, trong cuộc bầu cử 2024, có đến 78% nông dân Mỹ đã bỏ phiếu cho Trump.

Những thiệt hại nặng nề nhất đang xảy ra ở Minnesota, tiểu bang sản xuất đậu nành lớn đứng thứ ba nước Mỹ, sau Illinois và Iowa. Xuất cảng đậu nành chiếm hơn 25% tổng kim ngạch xuất cảng của Minnesota, tương đương 2 tỷ USD mỗi năm. 60% sản lượng đậu nành của chừng 26,000 nông dân trồng đậu nành ở Minnesota đều được đem xuất cảng và TQ vốn là thị trường lớn nhất.

Cú sốc "ế hàng" chồng lên những áp lực lâu dài mà giới nông dân Mỹ đang phải chịu đựng. Mực nước thấp trên sông Mississippi cũng khiến cho chi phí vận chuyển bằng xà lan tăng cao, đẩy giá phân bón và thuốc trừ sâu, vốn cũng đi qua tuyến đường thủy này, tăng theo.

Cú đòn từ cuộc chiến thương mại đã khiến cho nhiều trang trại đang lâm vào bờ vực bị phá sản. Cục Dự Trữ Liên Bang Minneapolis báo cáo rằng số vụ khai phá sản nông trại ở vùng Trung Tây đã tăng cao so với năm ngoái ("Sow a Trade War, Harvest a Farm Crisis"/The Daily Economy).

Tờ Politico cho biết Tòa Bạch Ốc đang "hoảng hốt" và "hoàn toàn bị động" trước làn sóng phản ứng từ giới nông dân lo sợ bị phá sản ("China weaponizes ag imports to target Trump and US farmers"/Politico).

Trung tuần tháng Chín, một phái đoàn từ các tiểu bang nông nghiệp Trung Tây Hoa Kỳ thậm chí đã đến Bắc Kinh gặp gỡ Thứ trưởng Thương Mại TQ Lý Thành Cương (Li Chenggang) để nài nỉ TQ hãy tiếp tục mua đậu nành Mỹ. Tuy nhiên, TQ khẳng định họ không nhượng bộ, rằng giới nông dân Mỹ nên "trách cứ các mức áp đặt thuế phi lý" của Trump chứ không phải là do Bắc Kinh gây ra. Theo chỉ số Purdue University–CME Ag Economy Barometer, tâm lý nông dân và thước đo niềm tin vào tương lai tài chính đã bị giảm mạnh vào tháng Chín.

Ngoài yếu tố về kinh tế, Bắc Kinh còn có lý do địa lý-chính trị để nghiêng về Nam Mỹ. Việc TQ cho tăng mạnh nhập cảng đậu nành Brazil trùng với thời điểm xảy ra căng thẳng chính trị giữa Washington và Brasilia. Chính quyền Trump đã áp đặt mức thuế 50% lên hàng Brazil và trừng phạt Thẩm phán Tòa Án Tối Cao Alexandre de Moraesky (về việc kết tội cựu Tổng thống Jair Bolsonaro tội âm mưu đảo chính năm 2022). Jair Bolsonaro là bạn đồng minh chính trị của Trump.

Nhiều năm qua, TQ đã tăng cường ve vãn khu vực Mỹ Latinh qua hàng loạt khoản đầu tư khổng lồ trong sáng kiến "Vành Đai-Con Đường". Tháng Năm vừa qua, Bắc Kinh đã thông qua gói tín dụng 9 tỷ USD cùng với một loạt hiệp định thương mại tự do với Peru, Chile, Costa Rica.
Giới truyền thông nhà nước TQ đã ca ngợi và biểu dương chính sách thương mại của Mỹ và xem đó là "món quà của Trời ban" giúp cho Bắc Kinh củng cố mối bang giao với khu vực này. "Trump thực chất đang giúp cho TQ mở rộng thêm ảnh hưởng ở châu Mỹ Latinh khi cho cắt giảm viện trợ và tăng thuế hàng hóa đối với khu vực này", theo nhận định của ông Benjamin Geden, cựu giới chức Hội Đồng An Ninh Quốc Gia Hoa Kỳ.

Không chỉ là chuyện cứu đậu nành

Điều đáng nói nhất là cho dù Trump có giải cứu nông dân Mỹ thì đó cũng chỉ là giải pháp tạm thời. Cuộc khủng hoảng đậu nành còn bộc lộ nhiều "góc khuất" sâu xa hơn. Đó là sự lệ thuộc vào mô hình canh tác độc canh quy mô lớn, và thói quen cho "giải cứu nông nghiệp" qua các gói hỗ trợ mỗi khi có khủng hoảng xảy ra. Hai gói cứu trợ đã được thông qua, và một gói khác có thể sắp được tính đến.

Một báo cáo mới của Farm Action cho công bố hồi trung tuần tháng Mười đã chỉ ra hàng loạt vấn đề khiến cho nền kinh tế nông nghiệp Mỹ trở nên mong manh. Farm Action là tổ chức phi đảng phái, hoạt động nhằm bảo vệ lợi ích cũa giới nông dân, công nhân và cộng đồng nông thôn trước sự chi phối lủng đoạn của chính phủ và các tập đoàn lớn.

"Chúng tôi cho công bố ra báo cáo này vì nó phản ảnh đúng mối lo ngại của chúng tôi về khả năng chống chịu của hệ thống hiện nay, vốn phụ thuộc vào việc sản xuất quá mức một vài loại cây trồng, trong khi đầu ra của chúng lại gắn liền với chỉ vài đối tác thương mại trên toàn cầu", phát biểu của bà Sarah Carden, giám đốc nghiên cứu và chính sách của Farm Action.

Sau khi cho ngừng mua đậu nành Mỹ, TQ đã nhanh chóng chuyển sang hai đối thủ cạnh tranh lớn nhất của Mỹ: Brazil và Argentina. Tháng Chín vừa qua, TQ đặt mua đến 93% tổng số lượng đậu nành xuất cảng của Brazil, đồng thời cho nhập hàng triệu tấn từ Argentina khi nước này cho giảm thuế xuất cảng ngũ cốc. Đây là "phao cứu sinh" cho Argentina, quốc gia đang bên bờ sụp đổ kinh tế dưới thời Tổng thống Javier Milei.

Trong khi đó, Trump lại "chơi đẹp" khi viện trợ đến 20 tỷ USD cho Argentina. Giới nông dân Mỹ rất phẫn nộ về việc này. Họ cho rằng Trump đang phá hoại nền nông nghiệp Mỹ khi ra tay trợ cấp cho đối thủ nước ngoài, nơi những người "bạn thân" của Bộ Trưởng Tài Chính Scott Bessent có nhiều lợi ích kinh doanh.

Báo cáo của Farm Action cũng chỉ rõ, đây là "một chính sách vừa nâng đỡ đối thủ toàn cầu, vừa bỏ rơi chính những nông trại nuôi sống đất nước mình". Giờ đây, nông dân có thể sắp nhận gói cứu trợ thứ ba trong chưa đầy một năm, khi chính phủ mở cửa trở lại. Chính sách cứu trợ nay đã trở thành một dạng truyền thống trong ngành nông nghiệp Mỹ.

Lịch sử cho thấy mỗi khi thị trường bị suy yếu, các gói cứu trợ trị giá hàng chục tỷ lại được thông qua. Năm 2020, Quốc Hội Mỹ phê duyệt khoảng 35 tỷ USD nguồn viện trợ khẩn cấp cho nông dân, cộng thêm 10 tỷ USD trợ cấp trước đó. Trong nhiệm kỳ đầu của Trump, cuộc chiến thương mại với TQ đã dẫn đến gói cứu trợ là 28 tỷ USD.

Dù những khoản tiền này được cho là nhằm "giúp đở nông dân" nhưng thực ra chúng đang làm suy yếu ngành nông nghiệp. Hậu quả là nạn lạm phát leo thang, và mỗi vòng cứu trợ lại khiến cho tình hình lại tồi tệ hơn. Báo cáo của Farm Action nhấn mạnh rằng, các chính sách về nông nghiệp Mỹ đã tạo ra một nền nông nghiệp hoạt động rất bất ổn.

Kể từ khi đạo luật "Freedom to Farm" (Tự Do Canh Tác) năm 1996 được cho thông qua, giới nông dân được khuyến khích trồng càng nhiều càng tốt, đặc biệt các loại cây dễ gặt hái thành công như bắp và đậu nành. Điều này dẫn đến nguồn thặng dư khổng lồ. Trong khi đó, việc trồng các loại trái cây, rau củ, hạt,… tuy khó và tốn công hơn, lại bị cho bỏ qua dù giá trị dinh dưỡng và lợi nhuận cao hơn.

Ngoài ra, sự tập trung trong đất nông nghiệp đã khiến cho nông dân nhỏ bị loại ra khỏi thị trường, để lại quyền kiểm soát sản xuất, chế biến và phân phối thực phẩm Mỹ trong tay một số tập đoàn lớn hoặc các gia đình siêu giàu.

Những "kẻ độc quyền bán phần" này nắm quyền lực, thao túng và ép nông dân nhỏ phải luôn phụ thuộc, khiến cho họ mất khả năng đàm phán về giá cả và quyết định về điều kiện bán hàng. Tệ hơn, thuế của người dân đang được rót vào các gói cứu trợ, mà phần lớn lại chảy vào túi các tập đoàn nông nghiệp lớn, trong khi thực phẩm vẫn đắt đỏ và khó tiếp cận ("America Bet the Farm on Soybeans. Then Came Trump"/The American Prospect).

Đến cuối năm 2025, Mỹ dự kiến mức thâm hụt thương mại nông nghiệp là 47 tỷ USD, chủ yếu do phải cho nhập cảng trái cây và rau củ. Kết quả, trong một nền nông nghiệp vừa bị buông lỏng quản lý, vừa được trợ cấp quá mức, một quốc gia có đất đai màu mỡ nhất thế giới lại không thể tự nuôi sống chính mình, theo kết luận của Farm Action.