Mỹ tăng tốc giành quyền tiếp cận đất hiếm ở Đông Nam Á
 

Theo SCMP ngày 1/11, việc Mỹ ký gấp hai biên bản ghi nhớ về khai thác đất hiếm với Thái Lan và Malaysia đã gây ra làn sóng tranh cãi về nguy cơ môi trường và mất chủ quyền tài nguyên trong khu vực.


Thủ tướng Anwar Ibrahim và Tổng thống Mỹ Donald Trump tại lễ ký thảo thuận thương mại song phương. Ảnh: TTXVN

Bên dưới các cánh rừng nhiệt đới lâu đời của Đông Nam Á là nguồn tài nguyên được các cường quốc săn đón: đất hiếm, nhóm khoáng chất thiết yếu trong sản xuất xe điện, điện thoại thông minh, hệ thống vũ khí và công nghệ trí tuệ nhân tạo. Ước tính khoảng 20% trữ lượng đất hiếm chưa khai thác trên thế giới nằm trong khu vực này.

Mỹ đẩy mạnh giành quyền tiếp cận

Trong bối cảnh Trung Quốc, quốc gia kiểm soát tới 70% nguồn cung đất hiếm toàn cầu, mở rộng kiểm soát xuất khẩu, Mỹ đang tìm kiếm nguồn thay thế tại Đông Nam Á. Tổng thống Mỹ Donald Trump đã tận dụng hội nghị ASEAN vừa qua để thúc đẩy hai bản ghi nhớ (MOU) với Thái Lan và Malaysia, cho phép các doanh nghiệp Mỹ được ưu tiên đầu tư, khai thác và mua lại đất hiếm mới phát hiện ở hai nước này.

Thỏa thuận với Malaysia còn bao gồm điều khoản cấm áp dụng hạn ngạch hoặc lệnh cấm xuất khẩu đối với đất hiếm, trái ngược chính sách bảo hộ tài nguyên mà Kuala Lumpur ban hành năm ngoái nhằm phát triển công nghiệp chế biến trong nước. Cả hai văn kiện đều có điều khoản mơ hồ về việc “xem xét và ngăn chặn” việc bán tài sản đất hiếm cho các bên nước ngoài vì lý do an ninh.

Phản ứng thận trọng từ Thái Lan và Malaysia

Chính phủ hai nước nhanh chóng tìm cách trấn an dư luận rằng các MOU không có tính ràng buộc pháp lý. Bộ trưởng Công nghiệp Thái Lan Thanakorn Wangboonkongchana khẳng định mọi dự án đầu tư phải tuân thủ luật môi trường và sức khỏe cộng đồng. Trong khi đó, Bộ trưởng Thương mại Malaysia Tengku Zafrul Aziz nhấn mạnh quốc gia này không muốn lặp lại mô hình “đào và xuất khẩu quặng thô giá rẻ” mà muốn thu hút công nghệ và đầu tư để chế biến trong nước.

Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim bác bỏ cáo buộc “nhượng bộ Washington”, khẳng định MOU không hạn chế hợp tác đất hiếm với các đối tác khác, trong đó có Trung Quốc. Tuy nhiên, phe đối lập và giới môi trường cho rằng các điều khoản này có thể khiến hai quốc gia mất dần quyền tự chủ đối với nguồn tài nguyên chiến lược.

Cảnh báo về hệ lụy môi trường

Các chuyên gia chỉ ra rằng Myanmar, nơi Trung Quốc đang khai thác đất hiếm quy mô lớn, là lời cảnh báo rõ ràng. Hoạt động khai thác tại bang Kachin và Shan đã khiến sông suối bị nhiễm độc, thậm chí làm đổi màu nước ở một số nhánh sông Mekong. Tình trạng này lan sang cả biên giới Thái Lan, gây lo ngại về ô nhiễm xuyên biên giới.

Tại Malaysia, nhiều mỏ đất hiếm tiềm năng nằm sâu trong rừng nguyên sinh ở các bang Terengganu, Kelantan, Perak và Pahang. Các nhà bảo tồn cảnh báo việc khai thác có thể thúc đẩy nạn phá rừng và suy giảm đa dạng sinh học. Mặc dù khai thác trong rừng bảo tồn bị cấm theo luật Lâm nghiệp quốc gia, giới phân tích cho rằng áp lực kinh tế có thể khiến chính quyền địa phương dễ dàng thay đổi quy định.

Cân bằng giữa lợi ích và chủ quyền

Theo kế hoạch công nghiệp quốc gia đến năm 2030, Malaysia kỳ vọng ngành đất hiếm sẽ thu hút đầu tư khoảng 100 tỷ ringgit (tương đương 24 tỷ USD) và tạo 4.000 việc làm. Tuy nhiên, giới chuyên gia môi trường nhận định khung pháp lý hiện hành, đặc biệt là Đạo luật Chất lượng Môi trường năm 1974, còn quá lạc hậu để giám sát hoạt động khai thác phức tạp này.

Các tổ chức môi trường như RimbaWatch cảnh báo rằng việc “ký kết vội vàng” thỏa thuận với Washington có thể khiến Malaysia và Thái Lan đánh mất quyền kiểm soát chính sách khoáng sản. Chuyên gia Renard Siew cho rằng các chính phủ phải đặt điều kiện khai thác có trách nhiệm, bao gồm đánh giá tác động môi trường, tham vấn cộng đồng và phục hồi sinh thái sau khai thác.

Khi cạnh tranh chiến lược giữa Mỹ và Trung Quốc ngày càng gay gắt, tài nguyên đất hiếm của Đông Nam Á đang trở thành tâm điểm địa chính trị mới. Các chuyên gia cảnh báo nếu không xây dựng cơ chế giám sát và quản trị minh bạch, khu vực này có thể lặp lại mô hình cũ, nơi các siêu cường thu lợi, còn ngườ`i dân và môi trường gánh hậu quả.

VietBF@sưu tập