Mười phát minh vĩ đại của người Hồi giáo đã âm thầm làm nên thế giới hiện đại
 

Khi thế giới quên mất một nền văn minh từng dẫn đường
Ngày nay, khi nhắc đến Hồi giáo, đa số người ta chỉ nghĩ đến kinh Koran, đến những người phụ nữ che khăn kín mặt, đến các xung đột chính trị – tôn giáo trên truyền hình. Ít ai nhớ rằng đã có một thời, từ Baghdad đến Cordoba, những bộ óc Hồi giáo từng là ngọn hải đăng của tri thức nhân loại. Trong nhiều thế kỷ, họ dịch và giữ lại di sản Hy Lạp – Ba Tư, rồi từ đó sáng tạo ra vô số điều mới mẻ. Rất nhiều thứ chúng ta coi là hiển nhiên trong đời sống hiện đại – từ cốc cà phê buổi sáng đến tờ séc ngân hàng, từ ca phẫu thuật trong phòng mổ đến cối xay gió – đều mang dấu ấn những người Hồi giáo tiên phong. Dưới đây là mười phát minh tiêu biểu, như mười cánh cửa mở trở lại một nền văn minh từng bị che khuất sau định kiến.

Cà phê, cờ vua và những thú vui… rất “Hồi giáo”
Truyền thuyết kể rằng, ở vùng Kaffa nóng gắt phía nam Ethiopia, một người chăn dê Ả Rập tên Khalid bỗng nhận ra đàn dê của mình lạ kỳ: sau khi ăn một loại quả mọng đỏ, chúng trở nên linh hoạt hẳn, mắt sáng, chân nhảy không biết mệt. Tò mò, Khalid mang những quả đó về, đun với nước uống thử – cốc cà phê đầu tiên của nhân loại ra đời như thế. Từ những tu viện Sufi, nơi các tu sĩ cần tỉnh táo cầu nguyện suốt đêm, cà phê dần theo chân các thương nhân Hồi giáo đi khắp thế giới, để rồi trở thành “nhiên liệu” cho cả văn phòng hiện đại ngày nay.
Một thú vui khác cũng đi ra từ phương Đông Hồi giáo là cờ vua. Khởi thủy, ở Ấn Độ cổ đại, người ta đã có một trò chơi trên bàn 64 ô, gắn với truyền thuyết ông vua trả công cho người phát minh bằng số hạt thóc tăng gấp đôi qua từng ô – đến mức kho thóc cả nước cũng không đủ. Nhưng phải đến khi trò chơi này đi qua Ba Tư (Iran), rồi bước vào thế giới Hồi giáo, nó mới được uốn nắn thành dạng cờ vua gần với hôm nay: quân, luật, chiến thuật được hoàn thiện hơn rồi từ đó lan sang Tây Âu, sang cả Nhật Bản và nhiều xứ Á khác. Từ cốc cà phê buổi sáng đến ván cờ đêm khuya, người Hồi giáo đã đặt những viên gạch đầu tiên cho hai thú vui trí tuệ phổ quát của nhân loại.

Từ cú nhảy “dù” đầu tiên đến dầu gội và áo giáp chần bông
Một nghìn năm trước khi anh em nhà Wright cất cánh chiếc máy bay đầu tiên, một nhà thơ – nhà thiên văn – nhạc sĩ – nhà thiết kế Hồi giáo tên Abbas ibn Firnas đã mơ được bay như chim. Năm 852, tại Cordoba, ông khoác một chiếc áo choàng mềm được gia cố bằng khung gỗ, rồi nhảy từ tháp Grand Mosque xuống. Ông không bay được, nhưng chiếc “áo dù” ấy đã làm giảm tốc độ rơi, giúp ông chỉ bị thương nhẹ. Đó được coi như cú nhảy dù đầu tiên trong lịch sử loài người. Hôm nay, một sân bay quốc tế ở Baghdad và một miệng núi lửa trên mặt trăng mang tên ông, như lời nhắc rằng giấc mơ chinh phục bầu trời từng được khởi động từ một người Hồi giáo.
Trong đời thường, chính những quy định tôn giáo về thanh sạch đã khiến người Hồi giáo hoàn thiện công thức xà phòng và dầu gội hiện đại. Trước đó, người Ai Cập và La Mã đã biết dùng xà phòng như sáp thơm, nhưng chỉ khi những người Ả Rập kết hợp dầu thực vật với chất xút và hương liệu, chúng ta mới có thứ xà phòng “đúng nghĩa” – vừa làm sạch vừa chăm sóc da, tóc. Từ những thỏi xà phòng thơm ngát trong các khu chợ phương Đông, khái niệm “shampoo” (dầu gội) từng bước đi vào châu Âu, rồi thành sản phẩm không thể thiếu trong mọi phòng tắm.
Trên chiến trường, người Hồi giáo cũng để lại dấu ấn bằng những chiếc áo giáp may chần: hai lớp vải dày kẹp lớp lót rơm hay bông ở giữa. Những chiến binh Saracen trong mắt quân Thập tự chinh trông thật lạ với áo bạt độn rơm thay cho giáp kim loại cứng nặng. Nhưng chính kiểu áo đó vừa bảo vệ cơ thể khỏi đòn chém, vừa giữ ấm giữa gió cát sa mạc – và rồi được phương Tây học theo, đưa kỹ thuật “quilt” (may chần) đi xa hơn trong đời sống dân sự.

Y học Hồi giáo: dao mổ, chỉ ruột mèo và vòng tuần hoàn máu
Bước vào phòng mổ hiện đại, bên cạnh ánh đèn trắng lạnh, những khay dụng cụ lấp lánh kim loại là minh chứng sống động cho một nhà phẫu thuật Hồi giáo thế kỷ X: al-Zahrawi. Nhiều dao mổ, cưa xương, kẹp forceps, kéo nhỏ dùng trong phẫu thuật mắt… ngày nay vẫn giữ gần nguyên thiết kế từ hơn một thiên niên kỷ trước – nằm trong bộ sưu tập khoảng 200 dụng cụ mà al-Zahrawi đã mô tả. Ông cũng là người phát minh ra loại chỉ khâu từ ruột mèo có khả năng tự tiêu, mở đường cho chỉ phẫu thuật hiện đại, và ý tưởng dùng chất liệu đó làm vỏ thuốc con nhộng.
Ba thế kỷ trước khi William Harvey ở Anh công bố phát hiện về tuần hoàn máu, một bác sĩ Hồi giáo khác – Ibn Nafis – đã mô tả được đường đi của máu qua tim và phổi. Không chỉ hiểu cơ thể, các thầy thuốc Hồi giáo còn tìm cách can thiệp nhẹ nhàng hơn: họ pha rượu với thuốc phiện để gây mê, giúp bệnh nhân tránh bớt đau đớn; họ chế ra kim rỗng ruột để hút chất nhầy trong mắt – kỹ thuật mà đến nay y học vẫn còn sử dụng. Trong những phòng mạch đơn sơ của thế giới Hồi giáo trung đại, những nỗ lực ấy đã đặt nền móng cho phẫu thuật và gây mê hiện đại, cứu vô số sinh mạng qua nhiều thế kỷ.

Bữa ăn ba món, xúp khai vị và văn hóa bàn ăn mới
Văn minh không chỉ đo bằng chiến tranh và khoa học mà còn nằm trong cách người ta… ăn. Vào thế kỷ IX, một người đàn ông từ Iraq tên Ali ibn Nafi – biệt danh Ziryab, nghĩa là “Hắc điểu” – đã tới Cordoba và mang theo một cuộc cách mạng về ẩm thực. Ông giới thiệu khái niệm bữa ăn gồm ba phần: bắt đầu bằng xúp làm món khai vị, tiếp đến là cá hoặc thịt, và kết thúc bằng hoa quả hay các loại hạt làm tráng miệng. Nghe qua tưởng bình thường, nhưng chính cấu trúc ba món ấy đã định hình kiểu ăn uống “chuẩn mực” của giới quý tộc châu Âu về sau. Từ một chén xúp mở đầu cho ấm dạ dày, đến món tráng miệng nhẹ nhàng, tất cả đều mang dấu ấn một người Hồi giáo mang tên Ziryab.

Tờ séc, cối xay gió, hỏa tiễn và ngư lôi
Trong thương mại, người Ả Rập sớm nhận ra việc mang theo những túi tiền vàng đi qua sa mạc, qua biển cả đầy cướp bóc là quá nguy hiểm. Họ phát minh ra saqq – tờ giấy cam kết trả tiền, có thể xem là tiền thân của “cheque” (séc) ngày nay. Ngay từ thế kỷ IX, một thương gia Hồi giáo ở Baghdad có thể phát một saqq, rồi sang tận Trung Quốc rút tiền ở một ngân hàng liên kết. Sự tiện lợi và an toàn ấy sau này được châu Âu học theo, trở thành nền tảng của hệ thống thanh toán hiện đại.
Trong chiến tranh, dù người Trung Hoa là những người đầu tiên nghĩ ra thuốc súng và pháo hoa, thì người Hồi giáo mới là những người đủ thực dụng để tinh chế thuốc súng, biến nó thành vũ khí khiến quân Thập tự chinh phải kinh hồn: các thiết bị gây cháy, hỏa pháo, rồi đến thế kỷ XV là cả hỏa tiễn và ngư lôi sơ khai. Gió sa mạc cũng được họ “thuần hóa”: ở những vùng chỉ có gió là thứ năng lượng ổn định, vào năm 634, người Hồi giáo đã dựng nên cối xay gió với 6 hoặc 12 cánh phủ vải hay lá cọ, dùng để xay ngô, bơm nước. Loại cối xay gió này có trước châu Âu khoảng năm trăm năm, như một lời khẳng định rằng giấc mơ tận dụng sức gió không bắt đầu từ những cánh quạt trắng ở Hà Lan.

Những phát minh bị lãng quên và món nợ tri thức của nhân loại
Mười phát minh kể trên chỉ là vài mảnh ghép nhỏ trong cả một tấm thảm văn minh Hồi giáo từng rực rỡ. Từ cà phê, cờ vua, xà phòng, dầu gội, đến dao mổ, chỉ phẫu thuật, tờ séc, cối xay gió… tất cả đã lặng lẽ chảy vào đời sống hiện đại đến mức chúng ta không còn nhớ nguồn gốc. Sự lãng quên đó, một phần là do lịch sử bị kể lại dưới góc nhìn châu Âu trung tâm; một phần khác là do những ám ảnh chính trị – tôn giáo của thế kỷ gần đây khiến người ta chỉ thấy chiến tranh mà quên mất tri thức.
Nhưng nếu muốn hiểu thế giới mình đang sống, nếu muốn tránh những phán xét đơn giản về bất kỳ cộng đồng nào, có lẽ chúng ta cần học cách nhìn lại quá khứ với đôi mắt công bằng hơn. Sau lớp khăn che mặt và những tranh cãi thời sự, vẫn có một Hồi giáo của những nhà khoa học, bác sĩ, nghệ sĩ, nhà thơ, thương nhân – những người đã âm thầm đặt nền cho rất nhiều thứ mà hôm nay ta coi là “đương nhiên”. Và đó là lý do tại sao, ngay cả khi bất đồng với ai đó về niềm tin, chúng ta vẫn có thể – và nên – cúi đầu trước những đóng góp mà họ đã để lại cho nhân loại.