“Giang sơn” nào được sắp xếp, và sắp xếp cho ai?
 

Khi “tinh gọn bộ máy” bắt đầu bằng những vali tiền trợ cấp
Giới lãnh đạo Việt Nam nói rất hay: phải “sắp xếp lại giang sơn”, thu nhỏ bộ máy hành chính từ trung ương đến địa phương, sáp nhập đơn vị hành chính để tiết kiệm chi tiêu, dồn nội lực phát triển kinh tế – xã hội. Nghe qua thì đẹp như một đề án cải cách kiểu mẫu. Nhưng chỉ cần nhìn vào những con số lạnh lùng từ giữa năm đến nay, người ta hiểu ngay: đây thêm một lần nữa là câu chuyện “nói cho sang, làm cho có”.
Hơn 43.000 người trong hệ thống công quyền đã rời ghế: kẻ bị xếp vào diện “dôi dư”, người hưởng ứng lời mời gọi “tự nguyện rút lui”. Mỗi người khi ra đi không chỉ xách theo hồ sơ, mà còn mang theo hai gói quà lớn: trợ cấp cơ bản bằng ba tháng lương hiện hưởng, cộng với trợ cấp thâm niên – một tháng rưỡi lương nhân với số năm làm việc. Ai “may mắn” rút lui trong vòng mười năm trước tuổi hưu thì càng lời: vừa được nhận lương hưu ngay lập tức, vừa ôm thêm một rừng phụ cấp nghỉ sớm, phụ cấp bù lỗ số năm nghỉ sớm, cộng phụ cấp thâm niên. Có trường hợp, số tiền trợ cấp lên tới cả tỉ đồng, thậm chí vài tỉ.
Chỉ riêng hơn 25.000 trong số 43.000 người tham gia cuộc “sắp xếp lại giang sơn” đã kịp kéo khỏi công quỹ ít nhất 27.000 tỉ đồng. Kế hoạch tổng thể cho đợt này, theo dữ liệu chính thức, dự kiến ngốn khoảng 127.600 tỉ. Đầu bảng chi tiêu là TP.HCM với khoảng 17.000 tỉ, Quảng Nam dẫn đầu số viên chức rời hệ thống với hơn 500 người. Tất cả được đóng khung trong hai chữ rất thời thượng: “nhân văn”.

Từ “tinh giản biên chế” đến “tinh gọn bộ máy”: thay áo, không thay người
Thực chất, “tinh gọn bộ máy” chẳng phải khái niệm gì mới. Nó chỉ là chiếc áo khoác khác màu của “tinh giản biên chế” – khẩu hiệu đã được hô từ giữa thập niên 1990. Nghị quyết Đại hội 8, rồi Nghị quyết 16/2000/NQ-CP từng đặt mục tiêu đến cuối năm 2002 cắt 15% đội ngũ công chức. Kết quả? Mục tiêu trượt xa, bộ máy không gọn hơn mà ngày càng phình ra.
Trong 20 năm từ 2003 đến 2023, ít nhất sáu nghị quyết, nghị định nữa được ban hành để tiếp tục “tinh giản”. Bốn đợt lớn nối nhau: 2003–2007, 2008–2014, 2015–2021, 2021–2023… Mỗi đợt là một lần rút thêm hàng trăm, hàng ngàn tỉ từ ngân khố để “khuyến khích” người ra đi. Thế nhưng báo cáo của Bộ Nội vụ năm 2013 lại cho thấy bức tranh ngược hẳn: từ 2007 đến 2012, số cán bộ công chức từ trung ương đến cấp huyện tăng hơn 42.000 người, cấp xã tăng hơn 14.000. Tính trọn 10 năm 2003–2013, sau khi đốt một khoản tiền khổng lồ cho “tinh giản”, biên chế… tăng thêm 20%.
Nói thẳng: cái gọi là “tinh giản biên chế” trước đây, cũng như “tinh gọn bộ máy” bây giờ, mới chỉ thực sự tinh giản được… ngân khố quốc gia.

Cắt người nhưng không cắt cơ chế: bộ máy sẽ lại phình ra
Với cách quản trị, điều hành như hiện nay, và với lối tuyển dụng – bổ nhiệm dựa trên “cơ cấu, quan hệ, hậu duệ, tiền tệ” hơn là năng lực, dựa vào đâu để tin rằng đến 2030, bộ máy công quyền Việt Nam sẽ thực sự gọn, hiệu quả, đầy tâm huyết?
Điều nghịch lý là: thay vì đánh giá năng lực, phẩm chất, trình độ để giữ người giỏi, loại người yếu kém, thì chính quyền lại mở rộng cửa cho… ai muốn thì xin nghỉ, nhà nước trả tiền hậu hĩnh. Người dở nhưng biết “bám ghế” thì vẫn yên vị. Người có chút khả năng, biết tính toán tương lai, lại tranh thủ rút lui sớm để cầm cục tiền về làm việc khác. Năm năm tới, kế hoạch cắt thêm 128.000 biên chế với tổng chi khoảng 130.000 tỉ, nếu làm theo cùng một công thức, sẽ chỉ càng đẩy nhanh quá trình “chảy máu chất xám” và giữ lại những cái bóng vô năng nhưng trung thành.
Cơ chế bổ nhiệm không đổi, tiêu chuẩn tuyển dụng không đổi, cách sử dụng và đãi ngộ nhân tài không đổi – thì “tinh gọn” chỉ là một từ hoa mỹ cho một quy trình quay vòng bất tận: phình ra – trả tiền đẩy bớt – phình ra tiếp.

Vắt kiệt sức dân để nuôi rồi lại vắt kiệt sức dân để đuổi
Nội lực của bất kỳ quốc gia nào cũng hữu hạn. Hàng trăm ngàn tỉ đổ vào những chiến dịch “tinh giản – tinh gọn” suốt hai thập niên qua không chỉ là chuyện lãng phí. Đó là tiền lẽ ra có thể xây bệnh viện, trường học, cải thiện lương giáo viên, bác sĩ, hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ, đầu tư cho nghiên cứu khoa học – những thứ đặt nền móng cho tương lai.
Thay vào đó, mô hình vận hành hiện nay giống như một trò đùa cay đắng: bắt người dân nai lưng đóng thuế để nuôi một bộ máy cồng kềnh, kém hiệu quả; rồi lại bắt người dân gồng thêm lần nữa để chi tiền cho việc… loại bỏ một phần những con người đã góp phần làm bộ máy ấy trở nên vô dụng. Tất cả được gói trong những cụm từ nghe rất mượt: “nhân văn, chế độ ưu đãi, sắp xếp lại giang sơn”.

“Giang sơn” nào được sắp xếp, và sắp xếp cho ai?
Năm năm tới, con số 130.000 tỉ dự kiến chi cho đợt “tinh gọn” mới chỉ là dự toán trên giấy. Những con số thật, như chúng ta đã thấy trong quá khứ, thường chỉ có xu hướng đi lên chứ không đi xuống. Khi ấy, bộ máy có gọn hơn một chút, lương công chức có tăng thêm được vài phần trăm, nhưng y tế, giáo dục, an sinh xã hội vẫn èo uột, hạ tầng vẫn chắp vá, đời sống người dân vẫn oằn mình trước bão giá.
Câu hỏi cuối cùng vẫn là: “sắp xếp lại giang sơn” để làm gì nếu không phải để người dân sống dễ thở hơn, để hệ thống công quyền phục vụ xã hội tốt hơn? Nếu sau mỗi đợt “tinh giản”, người dân vẫn thấy phải lót tay mới xong việc, vẫn thấy cán bộ “hành là chính”, vẫn thấy những gương mặt mới ngồi vào ghế cũ với thói quen cũ – thì mọi mỹ từ cải cách đều trở thành trò mỉa mai.
Một quốc gia không thể đi xa nếu cứ tiếp tục biến ngân sách thành dòng sông chảy qua những chiến dịch “tinh gọn” vô tận, trong khi gốc rễ của vấn đề – cơ chế quyền lực và trách nhiệm – vẫn đứng yên. Giang sơn không tự nhiên được “sắp xếp” bằng những vali tiền trợ cấp. Nó chỉ thực sự đổi khác khi người ta đủ can đảm thu gọn thứ cần thu gọn nhất: đặc quyền và đặc lợi của chính hệ thống đang nhân danh cải cách.