Mercury – đoàn tàu Art Deco biến tốc độ thành cái đẹp hữu hình
 

Khi nước Mỹ mơ về tốc độ và tương lai

Những năm 1930, nước Mỹ vừa bước qua khủng hoảng kinh tế vừa say sưa với giấc mơ mới về tốc độ, ánh điện và những thành phố vươn lên từ thép và kính. Trên các bức áp-phích quảng cáo, tương lai luôn hiện ra dưới hình hài những đường cong khí động học, những tòa nhà vươn thẳng lên trời và những đoàn tàu lao đi như tia chớp. Trong bối cảnh ấy, sự xuất hiện của đoàn tàu “Mercury” năm 1936 không chỉ là một phương tiện giao thông mới, mà giống như khoảnh khắc một bức tranh viễn tưởng bước ra đời thật.

Mercury, do hãng New York Central Railroad đặt hàng và nhà thiết kế Henry Dreyfuss chấp bút, nhanh chóng trở thành biểu tượng của thời đại Art Deco – thời đại mà người ta tin rằng công nghiệp cũng có thể mang dáng dấp của nghệ thuật, còn thép và hơi nước hoàn toàn đủ sức kể những câu chuyện thơ ca của riêng mình.

Henry Dreyfuss và giọt nước bằng thép lao trong gió

Henry Dreyfuss không xa lạ gì với đời sống thường ngày của người Mỹ: ông là cha đẻ của nhiều vật dụng quen thuộc như máy điện thoại Bell, máy hút bụi Hoover hay đồng hồ Westclox. Triết lý của ông rất giản dị nhưng mạnh mẽ: “hình dáng phải phục vụ chức năng”. Khi được mời thiết kế một đầu máy hơi nước, Dreyfuss không chấp nhận việc chỉ “trang điểm” lại thứ đã có, ông muốn tạo ra một sinh thể mới – nơi kỹ thuật và thẩm mỹ hòa làm một.

Kết quả là Mercury: thân tàu được bọc trong lớp vỏ thép liền khối, mọi gân guốc cơ khí và bánh xe thô ráp đều được che kín. Từ xa, nó giống một giọt nước khổng lồ đang căng mình lao trong gió, không còn góc cạnh, chỉ toàn những đường cong mềm mại. Lớp sơn xanh pha ánh bạc biến đoàn tàu thành một tấm gương di động, phản chiếu bầu trời và ánh đèn thành phố khi lướt qua, khiến người ta có cảm giác nó không chạy trên đường ray mà trượt trên một dải ánh sáng.

Bên trong, nội thất tiếp tục kể câu chuyện Art Deco: ghế da mềm ôm lưng hành khách, ánh đèn thủy tinh mờ phủ lên khoang tàu sắc vàng ấm, các mảng tường được trang trí bằng họa tiết hình học gọn gàng, sang trọng. Mỗi chi tiết đều gợi cảm giác trật tự, sạch sẽ, như thể tương lai phải vừa nhanh, vừa đẹp, vừa ngăn nắp.

Khoảnh khắc Mercury bước ra ánh sáng

Ngày Mercury ra mắt tại ga Cleveland Union Terminal, đám đông đã đứng chết lặng vài giây trước khi những tiếng xì xào đầu tiên bật lên. Ánh nắng sớm chiếu lên thân tàu bóng loáng khiến nó thực sự phát sáng giữa khung cảnh của nhà ga công nghiệp. Trẻ con reo lên khi nhìn thấy đầu tàu bo tròn như chiếc mũ bảo hiểm của phi hành gia – dù khi đó, con người còn chưa bay vào vũ trụ. Còn các kỹ sư đường sắt, những người đã quen với những khối máy móc vuông vức, chỉ có thể im lặng: họ hiểu mình đang chứng kiến một cú chuyển mình của cả ngành.

Từ Cleveland, Mercury bắt đầu phục vụ tuyến đường sắt nối Detroit và Chicago, trở thành gương mặt đại diện cho “Streamliner Era” – kỷ nguyên những đoàn tàu thân trơn, mũi nhọn, chạy nhanh hơn và đẹp hơn bất kỳ thứ gì người ta từng thấy trên đường ray. Dreyfuss nói ông muốn “biến tốc độ thành thứ có thể nhìn thấy được”. Với Mercury, tốc độ không còn là con số trên bảng đo; nó nằm trong đường cong thân tàu, trong làn khói mảnh vươn thẳng lên trời, trong cảm giác ngay cả khi đoàn tàu đứng yên người ta vẫn thấy nó… sắp lao về phía trước.

Di sản của một bản giao hưởng thép, hơi nước và ánh sáng

Thời gian rồi cũng cuốn đi “Streamliner Era”. Mercury đã rời khỏi đường ray, nhường chỗ cho những đoàn tàu diesel, tàu cao tốc điện, rồi cả máy bay phản lực. Thế nhưng, trong ký ức của những người yêu thiết kế và đường sắt, hình bóng Mercury vẫn hiện lên mỗi khi người ta nhắc đến câu hỏi: “Liệu công nghiệp có thể đẹp như nghệ thuật không?”. Câu trả lời, bằng thép và hơi nước, của Henry Dreyfuss từ năm 1936 đến giờ vẫn còn nguyên giá trị.

Ngày nay, khi nhìn lại những bức ảnh đen trắng chụp Mercury, ta thấy đó không chỉ là sản phẩm của một thời kỳ kỹ thuật lạc quan, mà còn là một giấc mơ rất người: giấc mơ biến những thứ lạnh lẽo, ồn ào và nặng nề thành một bản giao hưởng mềm mại, nơi từng con ốc, miếng thép, lằn khói đều có chỗ đứng trong một tổng thể hài hòa. Giữa kỷ nguyên số vận hành bằng chip và thuật toán, câu chuyện về Mercury nhắc ta nhớ rằng đã có thời, chỉ cần một đoàn tàu Art Deco lăn bánh ra khỏi nhà ga thôi, cả một thành phố có thể tin rằng tương lai đang đến thật gần.