Nga, Mỹ lớn tiếng dọa thử nghiệm hạt nhân khiến cả thế giới chìm trong lo sợ
 

Mỹ và Nga gần đây đều đe dọa nối lại các vụ thử hạt nhân, làm dấy lên quan ngại toàn cầu và đe dọa phá vỡ chuẩn mực quốc tế vốn đã hình thành suốt nhiều thập niên qua, các chuyên gia cho biết.

Tuyên bố chấn động của ông Trump

Theo giới chuyên gia, việc hai cường quốc sở hữu kho vũ khí hạt nhân lớn nhất thế giới đưa ra đe dọa này gây sức ép nặng nề lên nỗ lực không phổ biến vũ khí hạt nhân, đồng thời làm suy yếu nền hòa bình và an ninh toàn cầu.

Cuối tháng 10, Tổng thống Mỹ Donald Trump đăng lên mạng Truth Social rằng, ông "đã chỉ đạo Bộ Chiến tranh bắt đầu thử nghiệm vũ khí hạt nhân ở mức tương đương. Quy trình sẽ bắt đầu ngay lập tức”.

Moscow lập tức đáp trả. Tổng thống Nga Vladimir Putin nói trước Hội đồng An ninh rằng nếu Mỹ hoặc bất kỳ quốc gia ký Công ước Cấm thử hạt nhân toàn diện (CTBT) tiến hành thử nghiệm, “Nga sẽ buộc phải hành động tương xứng”.

Những lo ngại về tác hại của việc thử hạt nhân xuất hiện từ thập niên 1950, khi Mỹ và Liên Xô tiến hành hàng loạt vụ nổ mạnh trong khí quyển. Điều này dẫn đến hiệp ước cấm thử hạn chế, vốn chỉ cấm thử trong khí quyển nhưng không cấm thử dưới lòng đất.

Nỗ lực quốc tế nhằm cấm toàn bộ thử hạt nhân đã dẫn đến việc đàm phán CTBT năm 1994, được Đại hội đồng Liên Hợp Quốc thông qua năm 1996.

Hiện 187 quốc gia đã ký và 178 nước đã phê chuẩn hiệp ước. Dù chưa chính thức có hiệu lực, giới chuyên gia tin rằng CTBT đã tạo ra một “chuẩn mực” toàn cầu chống thử bom hạt nhân.

Tuy nhiên, hiệp ước chỉ có hiệu lực khi 44 quốc gia trong danh sách bắt buộc cùng phê chuẩn. Hiện còn 9 nước chưa phê chuẩn: Mỹ, Trung Quốc, Ai Cập, Iran, Israel (đã ký nhưng chưa phê chuẩn); Ấn Độ, Pakistan, Triều Tiên (chưa ký lẫn phê chuẩn). Nga đã phê chuẩn nhưng rút lại vào năm 2023 do “mất cân bằng” giữa Nga và Mỹ.
Cả thế giới thấp thỏm nguy cơ leo thang căng thẳng hạt nhân

Trước tuyên bố mơ hồ của ông Trump, dư luận lo ngại nguy cơ leo thang căng thẳng hạt nhân. Theo Rodgers, Tổ chức CTBT - với vai trò chủ yếu là tổ chức khoa học - có thể cung cấp dữ liệu độc lập cho cộng đồng quốc tế để làm rõ tình hình. Tổ chức CTBT tại Vienna được thành lập để giám sát thử hạt nhân toàn cầu, vận hành 307 trạm quan trắc bằng công nghệ địa chấn, thủy âm, hạ âm và phóng xạ. Ngân sách năm 2025 của tổ chức là 139 triệu USD.

Tuy nhiên, ông Daryl Kimball, Giám đốc Hiệp hội Kiểm soát Vũ khí (Mỹ) cho rằng Tổng thư ký Tổ chức CTBT Robert Floyd nên chủ động triệu tập Mỹ và các nước liên quan để giải mã tuyên bố của Tổng thống Mỹ, đặc biệt là xác định loại thử nghiệm nào được đề cập.

Ông Floyd nói tổ chức CTBT tạo “niềm tin” cho các quốc gia rằng mọi vụ nổ hạt nhân “bất cứ nơi nào, bất cứ lúc nào” đều sẽ bị phát hiện. Hệ thống giám sát từng phát hiện toàn bộ 6 vụ thử của Triều Tiên từ 2006 đến 2017. Khi thiết kế cuối thập niên 1990, hệ thống giám sát được kỳ vọng phát hiện các vụ nổ từ 1 kiloton. Quả bom Mỹ thả xuống Hiroshima có sức nổ khoảng 15 kiloton.

Tuy nhiên, ông Kimball cảnh báo rằng thử nghiệm “thủy hạt nhân” (hydronuclear) với mức nổ cực nhỏ, diễn ra trong buồng kim loại dưới lòng đất, có thể không thể bị phát hiện.

Theo CTBT, các vụ nổ bị cấm là thử nghiệm siêu hạn (supercritical), nơi vật liệu phân hạch đạt ngưỡng để gây phản ứng dây chuyền tạo vụ nổ thật sự.

Ngược lại, thử nghiệm dưới hạn (subcritical) - vốn không tạo phản ứng dây chuyền và không gây nổ - vẫn được các quốc gia sở hữu vũ khí hạt nhân tiến hành hợp pháp.
Trung Quốc và Ấn Độ có thể hưởng lợi nếu kiểm soát bị phá vỡ

Ông Kimball cho rằng nếu Mỹ nối lại thử hạt nhân, điều đó sẽ mở đường cho các quốc gia có ít kinh nghiệm thử nghiệm - như Trung Quốc hay Ấn Độ - tiến hành các thử nghiệm toàn diện nhằm hoàn thiện đầu đạn nhỏ, nhẹ và hiện đại hơn.

Theo Joseph Rodgers (Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế – CSIS), các nước này có động cơ thử nghiệm nhiều hơn Mỹ hay Nga, vốn đã tiến hành phần lớn khoảng 2.000 vụ thử hạt nhân trước năm 1996.

Kể từ năm 1996, chỉ ba nước còn thử bom hạt nhân: Ấn Độ, Pakistan và Triều Tiên. Mỹ thử hạt nhân lần cuối năm 1992.