Hoàng đế đầu tiên của Khiết Đan là ai?
 

Nhờ Gia Luật A Bảo Cơ, người Khiết Đan từ một liên minh bộ lạc phân tán đã vươn lên hàng cường quốc, để lại dấu ấn không thể phai mờ trong lịch sử Trung Quốc và khu vực...

Gia Luật A Bảo Cơ, người được hậu thế tôn xưng là Liêu Thái Tổ, là vị hoàng đế đầu tiên của dân tộc Khiết Đan và cũng là người đặt nền móng cho một quốc gia cường thịnh từng làm thay đổi cục diện chính trị của Đông Á đầu thế kỷ X. Sinh năm 872 tại vùng Nội Mông ngày nay, Gia Luật A Bảo Cơ xuất thân từ bộ tộc Điệt Lạt – bộ tộc lớn nhất trong liên minh tám bộ lạc Khiết Đan. Gia tộc ông nhiều đời nắm giữ vai trò quân sự trọng yếu, và từ nhỏ A Bảo Cơ đã sớm bộc lộ sự thông minh, tài thao lược, lại có khí chất của một thủ lĩnh bẩm sinh. Dù ngôi vị khả hãn Khiết Đan khi ấy luôn nằm trong tay Diêu Liễn thị, ông vẫn từng bước vươn lên bằng tài năng thực tế trên chiến trường và khả năng tập hợp các thủ lĩnh trong bộ lạc.

Năm 901, Gia Luật A Bảo Cơ được bầu làm thủ lĩnh quân sự của bộ tộc Điệt Lạt, nhanh chóng mở các cuộc chinh phục những vùng phụ cận, mở rộng ảnh hưởng của mình. Hai năm sau, ông trở thành lãnh đạo quân sự toàn Khiết Đan, đứng ngay dưới Đại hãn. Thời điểm ấy, vùng biên giữa Khiết Đan và nhà Đường liên tục xảy ra xung đột. Tướng nhà Đường là Lưu Nhân Cung nhiều lần quấy phá vùng cỏ chăn nuôi của người Khiết Đan, khiến A Bảo Cơ phải đối phó không chỉ với ngoại thích mà còn cả các thế lực thù địch bên trong.

Từ cuối đời Đường sang thời Ngũ Đại Thập Quốc, khi Trung Nguyên hỗn loạn vì các quân phiệt cát cứ, A Bảo Cơ đã tận dụng thời cơ để củng cố sức mạnh Khiết Đan. Năm 907, sau cái chết của Ngân Đức Cận khả hãn, các bộ lạc thống nhất tôn A Bảo Cơ lên làm thủ lĩnh tối cao, kết thúc chín đời cai trị của Diêu Liễn thị. Kể từ đây, quyền lực của ông được củng cố mạnh mẽ và bắt đầu một thời kỳ cải cách quyết đoán. Ông trọng dụng người Hán, thiết lập chế độ thế tập thay vì nhiệm kỳ ba năm theo truyền thống, đồng thời trấn áp các quý tộc chống đối, thống nhất toàn bộ liên minh Khiết Đan thành một khối vững chắc.

Cũng trong những năm đầu cầm quyền, Gia Luật A Bảo Cơ liên tục đối đầu với vương quốc Bột Hải. Cuộc xung đột giữa hai bên kéo dài suốt hai thập kỷ khi các bộ lạc từng chịu ảnh hưởng của Bột Hải chuyển sang quy phục Khiết Đan. A Bảo Cơ nhiều lần đích thân dẫn quân đánh vào Liêu Đông, Áp Lục, Trường Lĩnh và các vùng trọng yếu của Bột Hải, khiến quốc gia này suy yếu nghiêm trọng.

Trong quan hệ với các thế lực Trung Nguyên, A Bảo Cơ cũng đóng vai trò không thể xem thường. Ông từng liên minh với Tấn vương Lý Khắc Dụng và sau này là Lý Tồn Úc, nhiều lần phái kỵ binh cứu viện, khiến các thế lực khác như Hậu Lương phải dè chừng. Dù vậy, Khiết Đan cũng không ít lần va chạm với Lý Tồn Úc, đặc biệt khi các vùng Triệu và Nghĩa Vũ biến động, dẫn đến những cuộc giao chiến quyết liệt. Việc Khiết Đan định kỳ xâm nhập Lô Long, bao vây U châu cho thấy sức mạnh quân sự hùng hậu của A Bảo Cơ và tham vọng mở rộng ảnh hưởng về phía nam.

Trong nội bộ Khiết Đan, vị trí và đường lối cai trị của ông từng bị thách thức. Sau năm 910, khi A Bảo Cơ quyết định giữ ngôi vị quá nhiệm kỳ truyền thống, nhiều em trai của ông đã nổi dậy, thậm chí cầu viện Bột Hải để lật đổ ông. Tuy nhiên, với phản ứng nhanh nhạy và uy lực của mình, A Bảo Cơ nhanh chóng đánh bại từng cuộc nổi dậy. Dù lần đầu ông tha thứ, nhưng đến cuộc nổi dậy thứ hai, những người chủ mưu đều bị xử tử, thể hiện bản lĩnh kiên quyết nhằm ổn định chế độ đang hình thành.

Năm 916 đánh dấu một bước ngoặt khi Gia Luật A Bảo Cơ chính thức xưng hoàng đế, đặt quốc hiệu Đại Khiết Đan, mở ra thời kỳ hoàng triều Khiết Đan – Liêu sau này. Đây là lần đầu tiên người Khiết Đan có một quốc gia theo mô hình đế quốc Trung Hoa, với hệ thống niên hiệu, hoàng đô và thiết chế tiếp cận văn hóa Hán. Ông lập thái tử Gia Luật Bội, buộc các thủ lĩnh thề trung thành, điều chưa từng có trong truyền thống Khiết Đan vốn coi trọng bầu chọn. Việc làm này thể hiện quyết tâm xây dựng một triều đại thế tập ổn định, tạo nền tảng cho sự ra đời của nhà Liêu sau này.

A Bảo Cơ chú trọng văn hóa, khuyến khích thờ Khổng Tử, cho xây đền thờ, sử dụng nhiều trí thức người Hán. Ông cũng khởi xướng việc sáng lập đại tự Khiết Đan năm 920, một bước tiến lớn giúp triều đình cai quản hiệu quả hơn. Việc xây dựng Thượng Kinh và hoàng đô Lâm Hoàng theo phong cách Trung Nguyên cho thấy tầm nhìn của ông trong việc biến Khiết Đan thành một quốc gia văn minh, không còn là liên minh bộ lạc du mục như trước.

Dưới thời A Bảo Cơ, quân sự Khiết Đan đạt đến đỉnh cao. Ông nhiều lần mở các chiến dịch quy mô lớn đánh Thất Vi, Khố Mặc Hề, Ô Cổ, Đảng Hạng và đặc biệt là vương quốc Bột Hải. Các chiến dịch từ năm 917 đến 922 khiến lãnh thổ Bột Hải bị khoét sâu, mất nhiều phủ trọng yếu và rơi vào thế suy yếu lâu dài. Đồng thời, việc kiểm soát Liêu Hà, bao vây biên cương phía bắc Bột Hải khiến Khiết Đan trở thành mối đe dọa lớn nhất đối với quốc gia này. Trong nước, ông tiếp tục đàn áp các âm mưu phản nghịch của anh em mình, giữ sự ổn định cho triều đình non trẻ.

Trong quan hệ với Trung Nguyên, Gia Luật A Bảo Cơ thường tận dụng thời điểm các nước Ngũ Đại Thập Quốc mâu thuẫn để can thiệp. Ông từng cứu viện nước Triệu, đàm phán với Hậu Lương, rồi gây chiến với nước Tấn. Dù có lúc thất bại, như trận bị Lý Tồn Úc đánh bại buộc phải rút lui năm 922, nhưng nhìn chung Khiết Đan dưới quyền A Bảo Cơ là một lực lượng quân sự đáng gờm và luôn tham gia sâu vào thế cân bằng quyền lực vùng Đông Bắc Á.

Gia Luật A Bảo Cơ mất năm 926, để lại một đế quốc mới đang trên đà mở rộng và một cơ cấu nhà nước mang tính Hán hóa mạnh mẽ. Những cải cách, chiến dịch quân sự và nền tảng chính trị mà ông đặt ra đã tạo tiền đề trực tiếp cho sự ra đời của triều Liêu – một triều đại tồn tại gần hai thế kỷ và nhiều lần khiến các triều đại Trung Nguyên như Hậu Tấn, Bắc Tống phải kiêng dè. Ông không chỉ là thủ lĩnh bộ lạc xuất chúng, mà còn là nhà sáng lập quốc gia, nhà cải cách có tầm nhìn và là một trong những nhân vật có ảnh hưởng sâu rộng nhất trong lịch sử các dân tộc du mục vùng Đông Bắc Á. Nhờ Gia Luật A Bảo Cơ, người Khiết Đan từ một liên minh bộ lạc phân tán đã vươn lên hàng cường quốc, để lại dấu ấn không thể phai mờ trong lịch sử Trung Quốc và khu vực.

Vietbf @ Sưu tầm

Forum Việt học sử Việt.