Gibbs

Roland Peters phỏng vấn Kenneth Lowande

Nguyễn Văn Vui, chuyển ngữ

1-3-2025

Nhà khoa học chính trị Mỹ đánh giá các kịch bản: “Dường như hệ thống của chúng ta đang sụp đổ”
Hiện nay, ở Mỹ có nhiều điều đang bị đặt lại vấn đề, những điều mà từ cuối thế kỷ 19 tới nay được coi là hiển nhiên. Tổng thống Donald Trump và chính phủ của ông ta đang thách thức nguyên tắc tam quyền phân lập, muốn cải tổ các cơ quan nhà nước theo ý riêng của mình và tập trung quyền lực vào Nhà Trắng. Nếu họ cứ tiếp tục con đường này thì nền dân chủ sẽ kết thúc, theo nhà khoa học chính trị Kenneth Lowande (ĐH Michigan). Ngay cả khi điều này không xảy ra, ông Lowande cũng cho rằng hệ thống chính trị Mỹ sẽ không bao giờ trở lại như trước nữa.

Hỏi: Thưa Tiến sĩ Kenneth Lowande, ông đã nghiên cứu cách các tổng thống Mỹ sử dụng quyền lực và viết sách về vấn đề này. Theo ông, Tổng thống Donald Trump là một người như thế nào?

Lowande: Có những điểm tương đồng giữa ông ta và các tổng thống trước. Họ thường xuyên đưa ra những quyết định bằng sắc lệnh và tận dụng các luật có thể hiểu theo nhiều cách khác nhau của Quốc hội, để thực hiện các chính sách ưu tiên của mình. Chuyện này là bình thường. Nó cũng giống như nhiệm kỳ đầu của Trump và tất cả các tổng thống trong thời gian tôi đã từng trải qua.

Tuy nhiên, lần này có sự khác biệt về phong cách và cách thức dùng sắc lệnh. Lần này Trump làm rất hung hăng. Về cơ bản, Trump để cho mọi thứ xảy ra, muốn đánh nhanh đánh mạnh: Flood The Zone (Chiến thuật cho tràn ngập khu vực bằng số lượng lớn các biện pháp và thông tin để đạt được mục tiêu).

Hỏi: Ông thấy những hậu quả gì từ cách làm này?

Lowande: Thứ nhất, họ kiểm soát hoàn toàn tin tức trên các phương tiện truyền thông. Nếu bạn đọc báo Mỹ ngày nay, bạn sẽ thấy dường như không có gì ngoài các vấn đề này. Nhược điểm là, nhiều dự án đã không được suy nghĩ kỹ lưỡng. Rõ ràng họ đã không tính hết các hậu quả và mắc rất nhiều sai lầm.

Tuy nhiên, phần lớn các hành động này tạo ra các đề tài mà người ủng hộ Trump thích. Ví dụ, việc trục xuất người nhập cư qua trại giam Guantanamo. Mặc dù phí tổn cao hơn gấp bội so với việc giam giữ trong các trại giam trong nước, nhưng hành động này khiến Trump có vẻ như một người hùng trong vấn đề nhập cư.

Thứ hai, nhiều sắc lệnh được thiết kế để vi phạm pháp luật, tức là cố ý vi phạm các đạo luật. Chính phủ đang truyền bá một quan niệm mới về quyền hạn của tổng thống theo Hiến pháp và Pháp luật.

Hỏi: Liệu Trump có trở thành người cực đoan hơn không?

Lowande: Trong nhiệm kỳ đầu Trump đã tin rằng mình có quyền sa thải bất kỳ ai ông ta muốn. Trump cũng luôn nghĩ rằng quyền công dân Mỹ khi sinh ra là một điều xấu. Trước đây, Trump cũng cho rằng viện trợ nước ngoài là không cần thiết và ông ta có quyền xóa bỏ các cơ quan đó. Tuy nhiên, lần này, Trump và các cố vấn của ông ta đã quyết định ra tay làm điều này và sẽ tiếp tục cho đến khi ai đó ngăn cản họ.

Hỏi: Trump và chính phủ của ông ta muốn đạt được điều gì?

Lowande: Mục tiêu của chính phủ có nhiều khía cạnh khác nhau. Một là vấn đề chính trị trước công chúng. Họ muốn đạt được sự ủng hộ và thể hiện là người có quyền lực. Một số người trong chính phủ muốn thay đổi cách thức mà nước Mỹ được điều hành. Họ tin vào lý thuyết về quyền hành tổng thống đơn nhất (unitary executive theory): Theo đó, tổng thống phải có quyền kiểm soát hoàn toàn mọi thứ. Một lãnh đạo phải có thể làm bất cứ điều gì, không bị giới hạn.

Những người ủng hộ lý thuyết này muốn xóa bỏ luôn dịch vụ công. Họ muốn tổng thống có quyền giữ lại các khoản tiền đã được Quốc hội phê duyệt. Mục tiêu của họ là thay đổi các quy tắc đã tồn tại hơn 140 năm trong chính phủ Mỹ.

Hỏi: Điều này có phụ thuộc vào các cá nhân cụ thể không? Ai đang theo đuổi những mục tiêu này?

Lowande: Chính Trump tin vào điều này. Ông ta muốn công việc của mình giống như một giám đốc điều hành (CEO). Tôi không nghĩ Trump suy nghĩ sâu sắc về Hiến pháp hay Chính phủ Mỹ. Tôi không nghĩ rằng ông ta quan tâm đến di sản của mình. Điều ông ta quan tâm chủ yếu là quyền lực cá nhân. Chỉ cần lý thuyết này tồn tại và phục vụ mục đích của ông.

Russell Vought, người đứng đầu Cục Quản lý Ngân sách (Office of Management and Budget), tin vào điều đó. Phó Chánh văn phòng Stephen Miller cũng tin vào điều này. Elon Musk cũng vậy, ông ta là một CEO và tin rằng, chính phủ nên được điều hành như một công ty. Thêm vào đó, có những luật sư trong chính phủ và một số thẩm phán cũng đồng quan điểm này.

Hỏi: Trước đây, các tổng thống thường đề cử các bộ trưởng và người đứng đầu các cơ quan, và Thượng viện sẽ phê chuẩn hoặc từ chối, thậm chí đôi khi làm gương bằng cách từ chối các đề cử. Nhà Trắng sau đó sẽ điều chỉnh theo quyết định này. Tuy nhiên, Trump đã đưa Elon Musk, người trong nhóm của mình, vào Nhà Trắng tiếp cận các cơ quan của Washington bằng cổng sau, cho cài cắm vào các cơ quan, kiểm soát các công chức, và ra quyết định sa thải cũng như đe dọa diện rộng. Liệu Trump có quyền làm vậy không? Và Musk có quyền làm vậy không?

Lowande: Rất khó để xác định vai trò của Elon Musk trong tình huống này. Các tổng thống trước đây cũng đã thuê cố vấn, nhưng họ chủ yếu giữ vai trò tư vấn, đưa ra lời khuyên mà tổng thống có thể chấp nhận hay không. Musk dường như đã có quyền kiểm soát đối với các công chức thông qua DOGE (Cơ quan Hiệu quả Chính phủ, cơ quan do tỷ phú Musk dẫn dắt nhằm thu nhỏ quy mô chính phủ). Những công chức này được các cơ quan tuyển dụng và cử đến làm việc, vì vậy về lý thuyết, điều này là hợp pháp.

Tuy nhiên, điều bất thường là các hoạt động này lại được điều hành bởi một người ngoài chính phủ. Tôi không thể chắc chắn liệu điều này có hoàn toàn hợp pháp hay không, nhưng nó đang diễn ra. Có thể không tòa án nào sẽ chấm dứt điều này bằng cách tuyên bố DOGE là vi hiến, bởi chính phủ có thể dễ dàng thành lập một cơ quan mới để thay thế.

Hỏi: Không có sự kiểm soát nào?

Lowande: Cho đến nay, điều đó vẫn chưa xảy ra, và đó là một sự thiếu trách nhiệm. Nếu họ mắc phải sai lầm, thiệt hại sẽ không thể sửa chữa được. Họ làm đóng băng các chương trình chính phủ, không chi tiền, và làm cho các hệ thống Công nghệ Thông tin trở nên dễ bị tấn công. Việc khắc phục sự hỗn loạn này sẽ khó khăn hơn rất nhiều so với việc gây ra nó.

Hỏi: Làm sao điều này lại có thể xảy ra? Phải chăng các cơ chế kiểm soát trong hệ thống phân quyền không còn hoạt động nữa? Còn Quốc hội, Tòa án?

Lowande: Không, chúng không hoạt động như lẽ ra chúng nên có. Mặc dù các tòa án đưa ra các quyết định, nhưng họ không thể tự mình thi hành những phán quyết đó. Hệ thống được thiết kế để hành pháp phải chịu sự kiểm soát từ các nhánh quyền lực khác. Hành pháp phải chấp nhận rằng các quyền lực khác có thể yêu cầu họ ngừng làm điều gì đó, thậm chí phải tuân theo các nghị quyết của Quốc hội và các lệnh của tòa án.

Tuy nhiên, chính phủ hiện tại dường như cố tình phớt lờ tất cả những điều này trong nhiều trường hợp. Liệu các cơ chế kiểm soát có hoạt động không? Không. Điều này không phải là điều bất thường – vấn đề chủ yếu là hành pháp không muốn bị buộc phải tuân theo.

Hỏi: Thông thường, một chính phủ mới sẽ thay thế khoảng 4000 chức vụ, nhưng có đến khoảng 2 triệu công chức vẫn tiếp tục làm việc. Những người ở trong Nhà Trắng thật ra là thứ yếu. Musk và Trump đang cố gắng bằng mọi cách để loại bỏ những công chức trung lập này, thu nhỏ hoặc thậm chí phá bỏ các bộ ngành và cơ quan. Điều gì đang xảy ra?

Lowande: Không chỉ đối với quyền lực của tổng thống, mà đối với tất cả các nhà chính trị, công chức là một cơ chế kiểm soát khác. Họ nắm giữ những chức vụ quan trọng mà các nhà chính trị không ưa. Ví dụ, họ công bố các dữ liệu về lạm phát và những thông tin khác. Họ có thể nói: “Không, tôi sẽ không thực hiện điều đó vì nó vi phạm pháp luật” mà không sợ bị sa thải.

Tuy nhiên, chính phủ mới lại cho rằng, Trump có quyền sa thải hoặc bổ nhiệm bất cứ ai ông muốn. Họ gần như đã quyết định: “Tôi sẽ sa thải bất kỳ ai không tuân theo mệnh lệnh của tôi”. Đây sẽ là một thay đổi mang tính bước ngoặt. Hệ thống hiện tại đã hoạt động trong suốt 140 năm qua, sẽ trở nên vi hiến theo logic này.

Hỏi: Những công chức này không chỉ làm việc trong các Bộ mà còn trong các cơ quan độc lập được Quốc hội thành lập, nhằm bảo đảm Nhà Trắng không thể can thiệp. Ông thấy những nguy cơ nào?

Lowande: Tập trung quyền lực trong tay một số ít người khiến chính phủ trở nên kém hiệu quả. Cơ quan lo chương trình viện trợ nhân đạo USAID hiện đang được cho là sẽ tiếp tục hoạt động như một phần của Bộ Ngoại giao. Nhưng cơ quan như vậy tập trung những người tài giỏi, làm việc tốt và không muốn làm việc trong một chính phủ mà họ phải tuân theo mệnh lệnh ngẫu nhiên từ những người không hiểu biết về lĩnh vực của họ. Chuyên môn của các cơ quan này đang bị xói mòn. Điều này đã bắt đầu xảy ra. Các nhân viên cấp cao tại Bộ Tài chính hay Cơ quan An sinh Xã hội, những cơ sở quan trọng của nhà nước, đã từ chức. Họ đã bỏ đi.

Tuy nhiên, nguy hiểm không chỉ nằm ở sự kiểm soát từ trên cao và quyền lực tổng thống. Nguy cơ tham nhũng và các hành vi có hại khác đang gia tăng. Các dịch vụ công cộng, mà người dân coi là điều hiển nhiên trong cuộc sống hàng ngày, đang trở nên tồi tệ hơn. Những dịch vụ này không phải trên trời rơi xuống, mà phải có người cung cấp chúng. Có thể người dân hiện nay chưa nhận ra điều này vì sự suy thoái cần một thời gian mới lộ ra. Nhưng nó đang đến.

Hỏi: Trong những lĩnh vực nào chẳng hạn?

Lowande: Ví dụ, tại Cơ quan Quản lý Không lưu FAA, mà mọi người thường coi là điều hiển nhiên khi đi du lịch. Hoặc các công viên quốc gia mà người dân cho rằng phải luôn luôn mở cửa, thư phải được giao đúng hạn, các khoản trợ cấp an sinh xã hội phải đến kịp thời và các khoản thanh toán Medicaid (Bảo hiểm y tế cho người nghèo và trẻ em) phải được thực hiện đúng hẹn.

Tuy nhiên, chính phủ đang thay đổi các hệ thống này, ra lệnh thay đổi trong tất cả các cơ quan từ trên xuống, và điều này đang ảnh hưởng đến khả năng hoạt động của chúng. Hệ quả chính của việc mở rộng quyền lực tổng thống là hệ thống sẽ hoạt động kém hiệu quả hơn.

Hỏi: Phó tổng thống J.D. Vance và Elon Musk cũng công khai tấn công vào ngành tư pháp. Chính phủ phớt lờ các lệnh tòa án, công khai nghi ngờ các thẩm phán hoặc thậm chí yêu cầu họ bị sa thải. Liệu Mỹ có đang ở trong một cuộc khủng hoảng hiến pháp? Liệu chúng ta có đang trải qua một cuộc đảo chính dần dần? Ông gọi tình trạng hiện tại là cái gì?

Lowande: Chính phủ đang thúc đẩy một sự thay đổi. Dù cuộc xung đột này kết thúc ra sao, chúng ta sẽ có một hệ thống nhà nước khác. Nó sẽ được thay thế bởi một hệ thống mà chúng ta chưa biết sẽ như thế nào, vì hiện tại chúng ta đang ở trong giai đoạn chuyển tiếp. Dường như hệ thống của chúng ta đang sụp đổ.

Hỏi: Nếu suy nghĩ thêm, hệ thống mới sẽ như thế nào?

Lowande: Một kịch bản là các tòa án sẽ xác nhận tất cả những gì chính phủ đã làm. Như vậy đó sẽ là một chế độ độc tài hợp hiến. Tôi cũng có thể tưởng tượng một tình huống khác là: Nhà Trắng đơn giản phớt lờ các lệnh của tòa án. Đó sẽ là một chế độ độc tài thuần túy.

Cũng có những kịch bản trong đó Chính phủ tuân theo các lệnh, Quốc hội can thiệp hoặc có các cuộc biểu tình lớn; sự bất mãn của người dân sẽ lớn đến mức khiến họ phải rút lui. Tuy nhiên, câu hỏi là: Chính phủ có muốn nhận tất cả trách nhiệm mà họ đã đòi hỏi không?

Hỏi: Ông có thể giải thích rõ hơn được không?

Lowande: Mỗi khi một tổng thống ký một sắc lệnh, ông ta đang tạo ra một số nhiệm vụ cho mình. Một lúc nào đó, ông ta có thể nhận ra rằng việc lao vào mọi thứ như vậy không phải là một ý tưởng hay. Người dân có thể nhận thấy: “Ồ, hóa ra ông ta đã làm không được việc”.

Ví dụ, Trump đã thành lập một ủy ban nhằm giảm giá thực phẩm. Tuy nhiên, giá thực phẩm không những không giảm mà còn tăng lên, và tiếp tục tăng.

Hỏi: Vậy chúng ta đang trải qua một thay đổi không thể đảo ngược, hay thậm chí là một sự chuyển đổi hệ thống, không còn dân chủ nữa?

Đúng vậy, nếu chính phủ này tiếp tục theo con đường hiện tại, không chịu quay đầu và cứ duy trì quan điểm của mình, thì chúng ta sẽ có một hệ thống nhà nước khác hẳn.

_______

Ghi chú: Cuộc trò chuyện với Kenneth Lowande được thực hiện bởi Roland Peters. Nhà khoa học chính trị Kenneth Lowande giảng dạy và nghiên cứu tại Đại học Michigan. Trong cuốn sách “False Front. The Failed Promise of Presidential Power in a Polarized Age”, ông nghiên cứu cách các tổng thống Mỹ đã sử dụng quyền lực của họ như thế nào.

__________________