Ngày 29/9, Ban Nội chính Trung ương thông báo: có 19 cán bộ diện Trung ương quản lý bị kỷ luật, trong đó 3 vị bị xử lý hình sự. Nghe qua tưởng họp báo công bố… danh sách trúng thưởng, ai dè là “bảng vàng… kỷ luật”. Câu chuyện lập tức gợi ra một câu hỏi đơn giản như câu đố thiếu nhi: “Ai quản lý những người quản lý?” – trả lời: “Chắc là… niềm tin”. Và niềm tin thì lại không có con dấu, cũng chẳng có biên chế.

1) Khi ‘ban chống’ thành ‘ban chống… đỡ’

Ta có luật pháp đủ bộ: hình sự, dân sự, hành chính. Thế mà vẫn phải lập hẳn một Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực để… chống tiêu cực. Kết quả? Tiêu cực vẫn khỏe như lực sĩ, đều đặn nâng tạ kỷ lục. Giống như lắp thêm ba lớp khóa chống trộm, cuối cùng kẻ trộm vẫn đi thẳng cửa chính vì… người giữ chìa lại chính là người mở cửa.

Câu hỏi vì sao các nước dân chủ không cần “siêu ban chỉ đạo” mà vẫn kiềm chế tham nhũng? Đơn giản: họ đặt cái phanh ở đúng chỗ. Báo chí độc lập là phanh ABS, tư pháp độc lập là phanh tay, bầu cử tự do là phanh khẩn cấp – hễ hệ thống trượt là phanh ăn ngay. Còn ta thì đặt phanh ở… ghế sau, tài xế đạp mỏi chân nhưng chiếc xe vẫn lao vì người ngồi sau bận… họp kiểm điểm.

2) “Chống lại có khi chúng tôi chết trước!”

Chín năm trước, ông Phạm Trọng Đạt – khi đó là Cục trưởng Cục Chống tham nhũng (Thanh tra Chính phủ) – phát biểu tại hội nghị tổng kết 10 năm thi hành Luật Phòng, chống tham nhũng: “Chống lại có khi chúng tôi chết trước!”. Câu nói nghe như lời thoại phim hành động, chỉ khác là trong phim thì anh hùng được viết kịch bản sống đến cuối, còn đời thực thì… kịch bản thích ai sống thì người ấy sống.

Ý nghĩa nằm ở chỗ: cơ quan chống tham nhũng mà yếu hơn… tham nhũng, thì khác nào giao kiếm gỗ cho người đi bắt cướp. Kẻ xấu bỏ chạy bằng mô-tô, còn người truy đuổi đi… bộ, thỉnh thoảng còn phải dừng lại xin phép “lãnh đạo cướp” cho qua chốt.

3) Chống tham nhũng… trong chính cơ quan chống tham nhũng

Khi còn sống, ông Nguyễn Phú Trọng từng nhiều lần nói phải chống tham nhũng ngay trong cơ quan chống tham nhũng. Nghe qua tưởng nghịch lý, nhưng hóa ra rất… logic: nếu cái chổi dơ, quét bao nhiêu nhà cũng chỉ thêm bụi. Khó ở chỗ: ai rửa cái chổi? Và rửa bằng nước sạch hay bằng… nước pha từ cái xô đã bẩn từ đầu?

Bởi thế, cứ mỗi mùa “tổng kết công tác”, ta lại có thêm vài vụ “điển hình tiêu cực” được đưa vào giáo trình, còn giáo trình “tổ chức – kiểm soát quyền lực” vẫn để ở… tủ kính trưng bày, thỉnh thoảng lau bụi cho sáng.

4) Đại hội nào cũng “chọn người tài đức”, mà đồ thị tham nhũng cứ… đi lên

Báo cáo mỗi kỳ đại hội hứa hẹn “chọn người tài đức”. Rồi năm sau, thống kê lại cho thấy số vụ án nghiêm trọng nhiều hơn năm trước. Giống như đội tuyển tuyên bố “mục tiêu World Cup”, sau đó bảng xếp hạng rơi một bậc, nhưng phần… lễ xuất quân năm sau vẫn hoành tráng hơn năm trước. Khán giả mệt vì vỗ tay, còn đội bóng mệt vì… họp rút kinh nghiệm.

Vấn đề không phải thiếu khẩu hiệu. Vấn đề là thiếu cơ chế để khẩu hiệu tự… xấu hổ nếu nói mà không làm được. Ở nơi khác, nếu một quan chức lỡ dại ký sai, sáng hôm sau báo chí đã chầu trực; quốc hội gọi lên chất vấn; tòa án rình rập bằng… luật. Còn ở ta, chất vấn có khi phải xin… lịch, báo chí thì đợi “định hướng”, còn tòa án thì đọc bản án như… đọc diễn văn.

5) Vì sao “siêu ban” vẫn bó tay?

Xung đột lợi ích không có răng nanh: Quy định về tài sản, lợi ích liên quan, người thân trong doanh nghiệp nhà nước… thường chỉ dừng ở mức “khuyến cáo”. Cái gì “khuyến cáo” thì người ta sẽ “khuyến khích… linh hoạt”.

Minh bạch giấy tờ, mù mờ thực tế: Công khai tài sản mà dân không có quyền kiểm tra, báo chí không có quyền chất vấn, kiểm toán không độc lập – chẳng khác nào treo menu rất đẹp nhưng bếp… đóng cửa.

Tập trung quyền lực mà không tập trung trách nhiệm: Quyền thì gom về một mối, trách nhiệm thì “phân cấp” xuống… không ai cả. Kết quả: khi có chuyện, ai cũng có trách nhiệm một chút – mà “một chút” thì không đủ để xử lý ai.

6) Muốn hết “bệnh nền”, phải đổi… cách kê đơn

Nhiều người bảo “chỉ khi thay đổi chế độ thì may ra”. Nói thế nghe cực đoan, nhưng nếu đổi cách kê đơn trong cùng một bệnh viện mà mãi không khỏi, thầy thuốc nào cũng sẽ đề nghị chuyển viện. Chuyển viện ở đây không nhất thiết là đập bỏ tòa nhà, mà là thay cách quản trị: quyền lực bị soi từ nhiều phía; cơ quan quyền lực phải sợ… lá phiếu của dân hơn là sợ một cuộc họp kín.

Công thức của các nơi kiềm chế tham nhũng không có gì bí truyền:

Tư pháp độc lập thật – không phải độc lập “trong khuôn khổ”.

Bầu cử cạnh tranh thật – không phải cạnh tranh “giữa chúng ta với nhau”.

Báo chí – xã hội dân sự tự do thật – không phải tự do “khi được cho phép”.

Minh bạch dữ liệu thật – hợp đồng công, ngân sách, tài sản quan chức phải là dữ liệu mở, để dân và báo chí có thể… rảnh là vào xem.

Khi những “cái thật” này đi vào đời sống, tham nhũng sẽ phải đổ mồ hôi trước khi… đổ mỡ.

7) 19 – 3 và bài toán lớp một

Quay lại con số 19 cán bộ bị kỷ luật, 3 bị hình sự. Bài toán lớp một hỏi: “Nếu năm sau vẫn phương pháp cũ, cần thêm bao nhiêu ‘siêu ban’ để bắt kịp tốc độ phát sinh vụ việc?” Đáp án: bao nhiêu cũng không đủ, vì tạo thêm ban là tạo thêm… chỗ để lợi ích lẩn trốn. Muốn giải đúng, phải đổi… đề: từ “thêm bao nhiêu ban?” sang “bớt bao nhiêu đặc quyền?”.

8) Kết

Chống tham nhũng không phải là treo khẩu hiệu to hơn, cũng không phải là thay vì phạt một người thì… phạt mười người. Chống tham nhũng là dẹp cơ hội tham nhũng xuống thấp đến mức ai muốn tham nhũng cũng… lười, vì rủi ro bị phát hiện cao hơn lợi ích hưởng thụ. Muốn thế, phải dám làm những việc tưởng như rất “mất công”: mở cửa thông tin, thả quyền cho báo chí, trao răng nanh cho tư pháp, và quan trọng nhất – trả chiếc còi lại cho người dân.

Còn nếu mọi thứ vẫn như cũ, thì bản tin “kỷ luật X cán bộ, Y bị hình sự” sẽ tiếp tục đều như cơm bữa sáng. Chúng ta sẽ lại họp, lại rút kinh nghiệm, lại hô “chọn người tài đức”, và lại ngạc nhiên khi đồ thị tham nhũng tiếp tục… đi lên. Ở đoạn này, xin mượn một câu khẩu hiệu rất hợp thời: “Không thay đổi hệ thống, đừng mong thay đổi… thống kê.” Và nếu vẫn muốn pha chút hài hước cho đỡ mệt: hãy coi các “siêu ban” là phòng gym – tập mãi mà không giảm cân thì có lẽ không phải do… thiếu máy chạy, mà do thực đơn vẫn toàn bánh ngọt.