So sánh hai cảnh ăn cắp xe đạp trong phim của Vitoria De Sica để thấy rõ tài năng đạo diễn. Cảnh miêu tả Ricci mất xe đạp được đạo diễn dàn dựng trên đường phố Roma. Đó là buổi sáng đi làm đầu tiên của Ricci.

Anh đạp xe, vác thang cùng đồng nghiệp đi dán áp-phích trên phố. Đến một con phố, Ricci dựng xe vào tường, leo lên thang làm việc. Áp-phích là hình ảnh một nữ diễn viên, in nổi, với gương mặt quyến rũ đầy hy vọng. Ricci bắt đầu dán. Ngay lúc đó, từ hướng ngược lại bên kia đường, một thanh niên xuất hiện. Trang phục sẫm, mũ sẫm, dáng đi và cái nhìn cho thấy đây là một con người cần phải chú ý. Anh ta đi vòng qua phía sau chiếc xe con đỗ bên đường, mắt nhìn Ricci làm việc. Ricci lúc này mới dán được nửa tấm hình cô gái. Bỗng nhanh như cắt, chàng trai kia nhảy phóc lên chiếc xe đạp của Ricci, phóng về cuối phố. Ricci hốt hoảng, miệng ú ớ, tay chỉ về phía kẻ cắp. Anh nhảy xuống thang, đuổi theo. Vấp ngay một người đàn ông đi bộ trên phố. Anh cố chạy theo. Đến ngã tư, kẻ cắp đang phóng chiếc xe của anh mất hút ở một góc phố khác.

Mất xe đạp, Ricci mất phương tiện đi làm, mất luôn cả công việc. Anh còn phải nuôi vợ con. Cả gia đình anh tựa vào chiếc xe đạp - tài sản đáng giá nhất của một gia đình nghèo ở Ý sau chiến tranh. Trong cơn bấn loạn, Ricci quyết định đi ăn cắp xe đạp.

The Bicycle Thief

Anh ý tứ đưa tiền để cậu con trai lên tàu điện về trước. Đạo diễn V.De Sica dàn dựng cảnh Ricci lần đầu tiên ăn cắp xe đạp thật hấp dẫn. Đám đông đổ vào sân vận dộng xem bóng đá. Người đàn ông bị mất cắp xe đạp Ricci, nét mặt đầy lo âu, lạc lõng giữa đám đông đó. Anh đến một con phố. Anh để ý thấy chiếc xe đạp dựng bên tường khá kín đáo bên cánh cổng thấp của một khu nhà vắng. Lúc này chiều đang xuống. Nét mặt Ricci căng thẳng, sợ sệt. Đường phố vắng, không ai qua lại. Nhìn trước nhìn sau, Ricci chạy đến bên chiếc xe, dắt đi.

Vừa đạp vài vòng, tình cờ người đàn ông trong nhà chạy ra. Ông ta hô hoán đuổi theo. Ricci cố đạp nhanh. Nhưng người đàn ông đó vẫn đuổi theo, hô hoán. Anh bị người đi đường chặn lại. Họ bắt được Ricci. Đám đông xúm lại, trong đó có con trai của Ricci. Nó chưa kịp lên tàu điện.

Họ định đánh Ricci một trận. Nhưng vì có cậu bé, họ thôi, song kèm theo những lời cảnh cáo đích đáng. Ricci xấu hổ nhìn con trai. Ricci từ nạn nhân trở thành tội phạm. Sống ở thành phố, khoảng cách giữa thiện và ác là gang tấc. Sự bần cùng hóa đẩy người lương thiện đến hành động bất lương, như tục ngữ nói: “Bần cùng sinh đạo tặc”.

Là một trong những phim tiêu biểu của trào lưu “Làn sóng mới”, Kẻ cắp xe đạp của V. De Sica đã trở thành cảm hứng cho nhiều bộ phim sau này như Kẻ cắp bảo tàng, Kẻ cắp xà phòng v.v… Trong số phim theo mô-típ này, nổ bật hơn cả là phim Xe đạp Bắc Kinh (hay Xe đạp tuổi 17 ) của đạo diễn Trung Quốc Wang Xiao Shuai (Vương Tiểu Soái).

Beijing Bicycle

Khác với Ricci là người thành phố, nhân vật Guei trong phim Xe đạp Bắc Kinh là người nhập cư. Đề tài người nông dân kiếm sống ở đô thị luôn được các nghệ sỹ phản ánh. Song, ở Trung Quốc cũng như Việt Nam, số phận của những người nhập cư thường có chung mấy kết cục sau: một là, thất bại, trở về quê cũ; hai là, biến chất, lưu manh hóa; ba là, giàu xổi, sa đọa. Nguyên nhân này, theo nhà nghiên cứu phê bình điện ảnh Trung Quốc Li Chi Fan, họ thiếu một điểm tựa khi hội nhập đời sống thành phố.

Đạo diễn Wang Xiao Shuai không muốn để nhân vật của mình gặp phải những kết thúc nhàm chán. Nhân vật của anh cũng bị mất xe đạp, nhưng sau tìm thấy. Và cách tìm thấy cũng mang màu sắc Trung Quốc. Guei tìm thấy xe của mình trong tay Tian. Nhưng xe lúc này thuộc về Tian vì cậu đã mua, dù phải ăn cắp tiền của bố. Sau nhiều xung đột, chiếc xe được cưa đôi theo cách sử dụng thời gian của hai người. Nhưng số phận chiếc xe và số phận nhân vật được đạo diễn đẩy đến tận cùng. Trong một lần đi làm, Guei gặp một nhóm côn đồ khác. Cậu và chiếc xe bị chúng hành hạ dã man. Thân thể đầy thương tích, Guei vẫn vững vàng đứng dậy, vác lên vai chiếc xe giập nát, hiên ngang sang đường, đi giữa thủ đô Bắc Kinh. Đó chính là hình ảnh kết thúc bộ phim.

Hình ảnh đó có ý nghĩa gì? Guei muốn tồn tại ở thành phố. Guei là người lương thiện. Guei có việc làm lương thiện. Guei không việc gì phải sợ dám côn đồ, cặn bã của các thành phố. Hình ảnh đó phải mất nhiều thời gian, qua nhiều thế hệ mới được xây dựng và khẳng định. Đó là hình ảnh của một thế hệ thanh niên mới. Họ chiếm lĩnh không gian thành phố bằng những phẩm chất cơ bản của con người chân chính. Đây không những là sự trưởng thành của nhân vật mà còn là sự trưởng thành của các tác giả. Từ Trung Hoa lục địa, họ hội nhập với điện ảnh quốc tế bằng sự trưởng thành về quan điểm nghệ thuật của mình.

Bao giờ, bao giờ chiếc xe đạp Hà Nội, chiếc xe đạp Sài Gòn mới có triết lý mới của mình?

Đoàn Tuấn
(TGĐA)