HĂM HỞ VỀ TƯƠNG LAI HAY TỰ HÀO VỀ THÀNH TÍCH?
Nhiều nhà b́nh luận, nổi bật nhất là hai nhà nghiên cứu chính trị George Gilboy và Eric Heginbotham, gần đây đă cảnh báo về hiện tượng “châu Mỹ La tinh hóa” TQ (the “Latin Americanization” of China), đặc biệt là sự chênh lệch giàu nghèo ngày càng gia tăng tại TQ. Vào năm 2003, TQ chỉ có một tỉ phú (tính bằng đôla Mỹ); vào năm 2011, theo tạp chí Forbes, TQ có tới 115 tỉ phú. Tuy vậy, TQ vẫn c̣n là một nước nghèo: GDP đầu người tính bằng tiền tệ cứng là rất thấp tại TQ (dưới 5.000 đôla) khi so với Brasil, Mexico, và Nga (9.000-10.000 đôla), ba nước có lợi tức trung b́nh của thế giới. Nhưng khi TQ bắt kịp các nước này, th́ mức chênh lệch lợi tức của dân TQ cũng sẽ tăng lên gần mức chênh lệch lợi tức tại các nước nói trên.
TQ có chung nhiều đặc điểm với Brazil, Mexico, và Nga. Các nhà xă hội học xếp bốn nước này vào “nhóm lưng chừng” (semi-periphery) của kinh tế thế giới, một nhóm các quốc gia không giàu mạnh bằng các nước dân chủ đă phát triển nhưng cũng không nghèo bằng các nước nhỏ tại châu Phi, Trung Mỹ, và Đông Nam Á. (Các nước lưng chừng khác gồm có Indonesia và Thổ Nhĩ Kỳ). Những nước này có đặc tính là: nhà nước mạnh nhưng các định chế th́ yếu kém, chính phủ bị những công dân giàu có nhất chi phối, và đại đa số dân chúng là nghèo khổ.
Với mức tăng trưởng hiện nay, TQ có thể sẽ bắt kịp Brazil, Mexico, và Nga vào khoảng năm 2020 về GDP tính theo đầu người. Đến lúc đó, tất cả bốn quốc gia này sẽ có lợi tức đầu người từ 10.000 đến 15.000 đôla Mỹ mỗi năm (tính theo trị giá đôla Mỹ hiện nay). Tất cả những nước này sẽ có mức chênh lệch lợi tức của người dân giống nhau – và cao hơn mức chênh lệch lợi tức tại các nước phát triển rất nhiều. Dân chúng của các nước này sẽ không trải qua nạn đói hay suy dinh dưỡng nghiêm trọng, nhưng đại đa số sẽ nếm mùi nghèo khổ, thiếu vệ sinh. Khoảng 40% dân số của các nước này sẽ sống trong các đại đô thị, khoảng 20% sẽ sống ở vùng nông thôn, và phần c̣n lại sẽ sống trong các thành phố nhỏ và các thị xă. Sinh suất tại những nước này sẽ giảm xuống dưới mức thay thế một chút, và khoảng 2/3 dân số sẽ nằm trong lứa tuổi từ 16 đến 65. Để đối phó với một dân số già nua nhanh chóng, những nước này sẽ cần phải chuyển trọng tâm nền kinh tế của ḿnh xa dần các công nghiệp có khả năng thúc đẩy tăng trưởng và tiến tới các dịch vụ y tế có mức tăng trưởng chậm chạp.
Tất cả những điều nói trên nêu lên câu hỏi này: Nếu vào năm 2020, TQ gần như chắc chắn sẽ đối phó các t́nh trạng cơ cấu xă hội-kinh tế gần giống hệt các t́nh trạng ở Brazil, Mexico, và Nga, th́ tại sao ta phải kỳ vọng TQ sẽ tăng trưởng nhanh hơn các nước ấy? Brazil và Mexico đă gia nhập hàng ngũ các nước có lợi tức trung b́nh qua nhiều thế hệ rồi. Nga lọt vào mức lợi tức trung b́nh vào đầu thế kỷ 20 và đă trở lại mức lợi tức này ngay sau khi chế độ cộng sản sụp đổ. TQ đă nằm ở mức lợi tức trung b́nh năm 1870, và hiện nay đă trở lại mức đó. Đành rằng TQ lớn hơn các nước kia, nhưng ta không có lư do để cho rằng nước lớn th́ sẽ khác hơn. Những con số thống kê lịch sử cho thấy không có có sự tương quan giữa diện tích của một nước với sự tăng trưởng kinh tế của nó.
Địa vị tương đối của TQ vào năm 2020 sẽ rất giống với địa vị của TQ năm 1870 và giống địa vị của Brazil, Mexico, và Nga hiện nay. Không có lư do đặc thù nào để tin rằng TQ của năm 2020 sẽ thành công vượt trỗi hơn các quốc gia đă từng thành công nói trên. Có lẽ thái độ biết tiên liệu của TQ đối với vấn đề phát triển sẽ pho phép nước này đủ sức đi vào mức trung b́nh trong bản phân phối lợi tức toàn cầu, bất chấp một xă hội dân sự yếu kém, một dân số già nua, và một môi trường bị tàn phá. Và một khi đă trở về được địa vị của nó ở thế kỷ 19 so với phương Tây, biết đâu cuối cùng TQ cũng có thể lấy lại địa vị siêu cường của nó đối với phương Tây ở thế kỷ 13. Cấu trúc của một xă hội không nhất thiết là một định mệnh, [nghĩa là nó có thể thay đổi, DG]. Và nếu TQ thực sự khắc phục được những hạn chế của nó, nó cũng có thể thúc đẩy một sự sắp xếp lại toàn bộ hệ thống quốc tế.
Nhưng hợp lư hơn nữa là, ta nên coi thái độ hăm hở khét tiếng của TQ chỉ là thái độ của một nước đă đạt được một số thành tích: một sự tự hào chính đáng về những thành tựu trong quá khứ gần đây hơn là một báo hiệu về sự thành công nào trong tương lai. Cũng như những nước có lợi tức trung b́nh khác, TQ có thể sẽ tiếp tục tăng trưởng nhanh hơn các nước phương Tây một chút, mặc dù không nhanh như tốc độ tăng trưởng của TQ trong khoảng thời gian từ 1990 đến 2010, và với nhiều bấp bênh hơn trước. Nhưng dân số TQ sẽ bắt đầu giảm xuống liền sau năm 2020, trong khi đó dân số Mỹ sẽ tiếp tục gia tăng. V́ vậy, toàn bộ nền kinh tế TQ có thể vẫn ngang hàng với toàn bộ kinh tế Hoa Kỳ cho đến hết thế kỷ 21. Điều này không có nghĩa là TQ sẽ không đóng một vài tṛ quan trọng trên thế giới. Cho dù TQ chỉ đạt được mức độ ngang hàng với Hoa Kỳ về GDP tổng quát và đạt được chỉ khoảng 1/4 GDP đầu người của Hoa Kỳ, TQ vẫn sẽ là một cường quốc đáng nể sợ. TQ sẽ là một nước tối quan trọng thứ hai trong hệ thống quốc tế.
Nhưng với mạng lưới liên minh và đị vị địa chiến lược của Hoa Kỳ to lớn hơn nhiều, sức mạnh bá quyền Mỹ không bị đe dọa bởi sự trỗi dậy của TQ. Hoa Kỳ được bao bọc bởi những đồng minh lâu đời (Canada và các nước Tây Âu) hay các nước ổn định nhưng yếu và không tranh giành ảnh hưởng với Hoa Kỳ (châu Mỹ La tinh). Những nước láng giềng của TQ là Nhật Bản giàu có và hùng mạnh, Nam Hàn và Việt Nam đang vươn lên, hai nước khổng lồ Ấn Độ và Nga, một loạt các quốc gia suy sụp hay đang suy sụp ở Trung Á và Đông Nam Á. Hoa Kỳ ngự trị trên các đại dương, trên các vùng trời, và ngoài khí quyển; TQ đang phải phấn đấu để duy tŕ trật tự ngay trong biên giới lănh thổ của ḿnh. TQ sẽ, và một cách chính đáng có bổn phận phải, đóng một vai tṛ ngày càng to lớn trong chính trị châu Á và thế giới, nhưng TQ không có đủ tư thế để khống chế ngay cả châu Á, đừng nói chi cả thế giới.
Các học giả uyên thâm có thể tận hưởng cơ hội này để suy đoán về một tương lai hậu-Hoa Kỳ, trong đó cả thế giới phải học tiếng Quan thoại, nhưng sự thật cho thấy rằng điều họ suy đoán sẽ không xảy ra trong thế kỷ này. Đă đến lúc ta cần bắt đầu coi TQ như một nước rộng lớn nhưng tầm thường. Phần c̣n lại của thế giới không nên ngây ngất hay lo sợ về viễn cảnh TQ sẽ khống chế thiên hạ. Dẹp qua một bên sự phóng đại và hoảng sợ, ta nên thấy ở TQ một nước đă chịu đựng một thảm kịch khủng khiếp kéo dài 200 năm và cuối cùng đang trở lại b́nh thường. Đây là một điều tốt lành – cho TQ, cho Hoa Kỳ, và cho cả thế giới. Nếu hệ thống quốc tế bắt đầu coi TQ, và TQ bắt đầu tự coi ḿnh, như một thành viên quan trọng nhưng không phải vô địch trong hệ thống toàn cầu, th́ những sợ hăi phi lư sẽ giảm thiểu về mọi phía, và phải là như vậy. TQ trong tương lai có thể phải dồn mọi nỗ lực để thoả măn nhu cầu của dân chúng trong nước hơn là giành lấy cho ḿnh địa vị của một bá quyền toàn cầu mới.
(Sự cường điệu và thực tế về sự trỗi dậy của Trung Quốc)
Salvatore Babones, Foreign Affairs, tháng Chín/tháng Mười 2011
Salvatore Babones là Giảng viên Thâm niên môn Xă hội học và Chính sách Xă hội tại Đại học Sydney, Australia.
Tác giả: Salvatore Babones (Foreign Affairs)
© Trần Ngọc Cư