Nếu chỉ quan tâm đến nhu cầu quản lư xă hội của chính quyền, không xuất phát từ nhu cầu đảm bảo quyền công dân để nghiên cứu, xây dựng và áp dụng, thực thi, th́ luật biểu t́nh vẫn có nguy cơ trở thành luật…cấm biểu t́nh!
Công nhân công ty Theodore Alexander đ́nh công và tràn ra đường. Ảnh: KC (SGTT).
Gần đây dư luận trong và ngoài nước hết sức quan tâm đến việc Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng giao cho Bộ Công an dự thảo Luật biểu t́nh. Có thể đây là cơ hội đầu tiên cho một quyền cơ bản của công dân được luật hóa sau sáu mươi sáu năm được trịnh trọng ghi trong Hiến pháp. Không thể không liên hệ động thái này của Thủ tướng với những ǵ diễn ra ở Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh trong những ngày tháng 7, tháng 8 vừa qua. Rơ ràng đă chín muồi, nếu không nói là đă muộn cho sự ra đời của bộ luật hết sức quan trọng này. Nhưng, muộn c̣n hơn không, quyền công dân và nhu cầu quản lư của nhà nước đều trông đợi và kỳ vọng vào luật này. Thế nhưng, nội dung luật biểu t́nh như thế nào để vừa đảm bảo thực thi quyền dân chủ của dân, vừa đảm bảo yêu cầu quản lư của nhà nước th́ luôn là câu hỏi khó cho tất cả các quốc gia. Trong lúc việc xây dựng luật thậm chí c̣n chưa được khởi động, th́ mọi b́nh luận thực ra cũng chưa có căn cứ. Tuy nhiên, nếu nh́n vào những ǵ đă xẩy ra với các quy định pháp luật về đ́nh công chúng ta cũng có thể dự báo, dự đoán về số phận luật biểu t́nh, nếu cách tiếp cận để xây dựng và thực thi luật không có ǵ thay đổi.
Đứng từ góc độ quyền công dân, th́ biểu t́nh và kể cả đ́nh công là những quyền cơ bản của công dân. C̣n nếu đứng về góc độ quản lư xă hội th́ biểu t́nh, đ́nh công và một số dạng phản ứng tập thể khác là xung đột xă hội. Trong lúc đó, theo lư thuyết xung đột, th́ xung đột tồn tại khắp mọi nơi, ở mọi mức độ, có nhiều h́nh thức khác nhau. Và, điều quan trọng là chỉ có thừa nhận sự tồn tại khách quan của xung đột th́ mới quản lư và xử lư được xung đột. Tất cả các nước dân chủ pháp quyền trên thế giới đều coi xung đột xă hội là tồn tại tất yếu, thế nhưng nhà nước dù ở chế độ chính trị nào cũng có nhu cầu phải giữ ổn định cho xă hội. Nếu nhà nước độc tài t́m cách đàn áp, thủ tiêu xung đột để giữ ổn định, th́ ngược lại các nhà nước dân chủ pháp quyền lại t́m cách thể chế hoá xung đột, nghĩa là đưa xung đột vào khuôn khổ các quy định của pháp luật để quản lư. Từ đó biến xung đột từ chỗ là các hoạt động vô chính phủ, trái luật, trở thành những hoạt động mà nhà nước có thể quản lư được bằng pháp luật.
Những quy định về đ́nh công trong luật lao động, luật công đoàn và việc xây dựng luật biểu t́nh hiện nay là những cố gắng của nhà nước ta theo hướng thể chế hoá xung đột. Trên thực tế dù quy tŕnh làm luật như thế nào th́ nhà nước vẫn giữ quyền chủ động trong xây dựng luật. Điều đó cũng có nghĩa luôn có nguy cơ luật về xung đột thường đặt mục tiêu quản lư xă hội lên trước, lên cao hơn mục tiêu đảm bảo quyền công dân. Mức độ cân bằng, hài ḥa giữa hai mục tiêu này phụ thuộc vào tŕnh độ phát triển về dân chủ, pháp quyền của mỗi quốc gia.
Đă có những thống kê chính thức và không chính thức về con số các cuộc đ́nh công từ năm 1995 đến nay. Theo đó, đă có trên dưới 2800 cuộc đ́nh công nếu theo các con số công bố chính thức. Nhưng, một số nhà nghiên cứu lại đưa ra con số lớn hơn, đó là 5400 cuộc, tính trung b́nh một ngày có 1,1 cuộc đ́nh công. Tuy nhiên, có một kết luận mà người ta dễ thống nhất với nhau, đó là tuyệt đại bộ phận các cuộc đ́nh công ở nước ta từ năm 1995 đến nay đều không do tổ chức công đoàn đứng ra tổ chức và đều không đảm bảo nội dung và tŕnh tự theo quy định của pháp luật. Điều đó cũng có nghĩa là tất cả các cuộc đ́nh công đă xẩy ra đều không phù hợp pháp luật, nếu không nói là trái luật. Hàng ngh́n cuộc đ́nh công đă là một vấn đề, nhưng tất cả hàng ngh́n cuộc đ́nh công đó đều vi phạm pháp luật, lại là một vấn đề nghiêm trọng hơn. Bản thân các vụ đ́nh công có vấn đề, hay pháp luật về đ́nh công có vấn đề, đă đặt chúng ra ngoài ṿng pháp luật? Đây thực sự đang là vấn đề khoa học pháp lư hết sức nghiêm túc và nghiêm trọng, mà các nhà nghiên cứu, các nhà hoạt động công đoàn và các nhà quản lư đang không ngớt tranh luận. Gần đây trong quá tŕnh bàn thảo để bổ sung sửa đổi luật lao động, vấn đề đ́nh công và các quy định pháp luật về đ́nh công một lần nữa lại được tranh luận sôi nổi. Qua những thông tin đă được nêu trên báo chí có thể thấy các nhà nghiên cứu và quản lư đă chỉ ra những nguyên nhân dẫn đến tất cả các cuộc đ́nh công đều không hợp pháp là v́:
1/ Quy định về quy tŕnh, thủ tục đ́nh công quá nhiêu khê. Trên lư thuyết, muốn đ́nh công hợp pháp th́ trước khi đ́nh công phải qua khâu ḥa giải. Tuy nhiên, hiện nay chưa một cuộc đ́nh công nào thành công trong quá tŕnh ḥa giải, bởi hội đồng ḥa giải cơ sở lại là đại diện của người sử dụng lao động. Sau khâu ḥa giải này mới thực hiện các thủ tục của quy tŕnh đ́nh công. Theo quy định tại Điều 173 khoản 2 Bộ luật Lao động và Điều 81, 82 Pháp lệnh thủ tục giải quyết các tranh chấp lao động (1996), quá tŕnh chuẩn bị đ́nh công được tiến hành thông qua các bước cơ bản sau đây: i) Khởi xướng đ́nh công (người khởi xướng có thể là Ban chấp hành công đoàn, hoặc 1/3 số người lao động trong tập thể của doanh nghiệp, hoặc quá nửa số người lao động trong một bộ phận cơ cấu của doanh nghiệp đề nghị). ii) Tổ chức lấy ư kiến của tập thể lao động để xác định số người tán thành đ́nh công bằng cách bỏ phiếu kín hoặc lấy chữ kư (nếu được quá nửa tập thể lao động tán thành đ́nh công th́ những người lao động mới được đ́nh công). iii) Trao bản yêu cầu cho người sử dụng lao động, gửi bản thông báo cho cơ quan lao động cấp tỉnh và liên đoàn lao động cấp tỉnh chậm nhất là 3 ngày trước ngày dự kiến đ́nh công. Cũng v́ quy định về thủ tục như vậy nên 100% các cuộc đ́nh công đă xảy ra đều vi phạm quy định này. Điều này cho thấy chỉ riêng các quy định hiện hành về thủ tục đ́nh công đă không khả thi.
2/ Tổ chức công đoàn đứng ngoài cuộc. Theo quy định pháp luật đ́nh công phải do BCH công đoàn cơ sở hoặc do BCH công đoàn lâm thời tổ chức và lănh đạo. Đối với doanh nghiệp chưa có BCH công đoàn cơ sở th́ việc tổ chức lănh đạo đ́nh công phải do đại diện được tập thể lao động cử và việc cử này đă được thông báo với công đoàn cấp trên.
Trên thực tế tổ chức công đoàn cơ sở hiện nay trong các doanh nghiệp dân doanh, liên doanh phần lớn đều là người của giới chủ, ăn lương của chủ, v́ vậy dễ hiểu là họ không mặn mà với đ́nh công. Ở các doanh nghiệp nhà nước, hoặc chuyển đổi từ doanh nghiệp nhà nước tổ chức công đoàn hầu như vẫn hoạt động theo lối cũ, chủ yếu là “cờ đèn kèn trống”, tổ chức thăm ốm, du lịch bằng tiền của…doanh ngiệp, do giám đốc “cho”. Thậm chí nhiều nơi chủ tịch công đoàn c̣n do phó giám đốc doanh nghiệp “kiêm nhiệm”. Ở những nơi này nói chuyện công đoàn đứng ra tổ chức đ́nh công khác ǵ kể chuyện tiếu lâm. Tóm lại, một khi lợi ích của thủ lĩnh công đoàn và lợi ích người lao động không đồng quy, th́ việc buộc họ vượt qua một rừng thủ tục để tổ chức đ́nh công chỉ là ảo tưởng.
3/ Ngoài hai nguyên nhân chính trên đây, theo tôi c̣n có nguyên nhân về nhận thức và tâm lư. Theo thói quen xưa nay chúng ta vẫn hay nh́n các phản ứng tập thể dưới góc nh́n đạo lư. Theo đó, dưới chế độ cũ đ́nh công, biểu t́nh được coi như là phản ứng chính đáng. Nhưng dưới “chế độ mới”, đ́nh công nói riêng, xung đột nói chung được nh́n như hành vi quá khích, “lệch chuẩn”, “xa lạ với bản chất chế độ” vốn được coi là “phi xung đột”. Mặc dù đ́nh công đă được luật hóa, nhưng hầu như trong tâm lư từ thủ lĩnh công đoàn cho đến người lao động cũng chỉ coi đ́nh công như là thứ gươm thiêng, chỉ thờ, chứ không sử dụng đến, hoặc chỉ cùng bất đắc dĩ mới rút gươm ra khỏi vỏ.
Rơ ràng những quy định không thực tế, quá nhiêu khê, cùng với những nguyên nhân khác về lợi ích, về nhận thức vô h́nh chung đă vô hiệu hóa, đă đặt gần như 100% các cuộc đ́nh công ra ngoài ṿng pháp luật. Các quy định pháp luật về đ́nh công những tưởng là công cụ để thực thi quyền công dân, quyền của người lao động, vô h́nh chung lại trở thành một cái bẫy để đặt người đ́nh công trước nguy cơ vi phạm pháp luật.
Biểu t́nh tại Hà Nội phản đối Trung Quốc gây hấn, ngày 14/8/2011 (Ảnh: CTV của Ba Sàm)
Luật biểu t́nh hiện nay mới được khởi động để xây dựng, tuy nhiên điều chỉnh hành vi biểu t́nh (vẫn thường được gọi là “tụ tập đông người”) th́ lâu nay chính quyền vẫn sử dụng Nghị định 38/2005/CP ngày 18-3-2005 của Chính phủ về việc quy định một số biện pháp bảo vệ trật tự công cộng như một công cụ chủ yếu. Theo đó, “Việc tụ tập đông người tại nơi công cộng phải đăng kư với UBND có thẩm quyền trước 7 ngày và phải thực hiện đúng nội dung đăng kư. Bản đăng kư phải có nội dung cơ bản: nội dung, mục đích của việc tập trung đông người, địa điểm tập trung, đường đi, sơ đồ lộ tŕnh sẽ đi qua, số người dự kiến tham gia, phương tiện mang theo, nội dung biểu ngữ, khẩu hiệu nếu có. Sau 7 ngày kể từ khi nhận được bản đăng kư, UBND cùng cấp có thẩm quyền và có trách nhiệm xem xét giải quyết việc đăng kư tập trung đông người. Nghị định 38/2005/CP cũng quy định: Chủ tịch UBND cấp cho phép và cấp trên trực tiếp có quyền đ́nh chỉ hoặc hủy bỏ việc tập trung đông người khi xét thấy các hoạt động đó gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến trật tự công cộng hoặc vi phạm nội dung đă cho phép. Cũng theo Nghị định 38/2005/CP, khi tập trung đông người mà xảy ra t́nh trạng gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến trật tự công cộng hoặc vi phạm nội dung cho phép tùy theo t́nh h́nh cụ thể cơ quan chức năng có trách nhiệm thực hiện các biện pháp sau để ổn định t́nh h́nh, bảo đảm trật tự và xử lư người vi phạm: thuyết phục, yêu cầu mọi người chấp hành nghiêm chỉnh các quy định của pháp luật về đảm bảo trật tự công cộng và chấm dứt ngay hành vi vi phạm, cưỡng chế người có hành vi vi phạm rời khỏi địa điểm tập trung đông người trái pháp luật, sử dụng công cụ hỗ trợ và các công cụ, phương tiện khác để đảm bảo trật tự công cộng.” (Trích An ninh Thủ đô “Cần thể hiện ḷng yêu nước đúng cách”)
Về tính hợp hiến, hợp pháp của văn bản pháp quy này nhiều người đă và đang bàn luận. Thực ra, nếu săm soi chữ nghĩa th́ Nghị định 38/2005/CP cũng không phải là không tiến bộ như một số người nói. Vấn đề chủ yếu nằm ở cách hiểu và vận dụng. Tôi chỉ muốn đặt ra một câu hỏi: Từ sau khi có Nghị định 38/2005/CP đă có bao nhiêu trường hợp đăng kư với chính quyền để “tụ tập đông người”? Trong số đó bao nhiêu phần trăm được chấp nhận? Nếu từ trước đến nay chưa có ai đăng kư “tụ tập đông người” là lỗi của họ, hoặc đơn giản là họ không biết có quy định này. Nhưng câu hỏi chính đặt ra ở đây là: liệu khi có ai đó “đăng kư tụ tập đông người” th́ chính quyền có “cho phép” không? Với cách hiểu và “vận dụng” pháp luật như hiện nay có lẽ không khó để t́m ra câu trả lời.
Như vậy, Nghị định 38 rút cục cũng mới chỉ là công cụ cho chính quyền “quản lư” (ngăn cấm, giải tán, xử lư…) “tụ tập đông người”, chứ chưa thực hiện được chức năng làm hành lang pháp lư cho dân thực hiện một quyền dân chủ cơ bản. Điều này cũng tương tự như những quy định về đ́nh công đă nói ở trên. Rơ ràng từ thực tế thực hiện các quy định về đ́nh công, từ thực tế “vận dụng” Nghị định 38/2005/CP của chính quyền những năm qua, có cơ sở để lo ngại cho luật biểu t́nh trong tương lai.
Nếu chỉ quan tâm đến nhu cầu quản lư xă hội của chính quyền, không xuất phát từ nhu cầu đảm bảo quyền công dân để nghiên cứu, xây dựng và áp dụng, thực thi, th́ luật biểu t́nh vẫn có nguy cơ trở thành luật…cấm biểu t́nh!
Basam