Có rất nhiều trở ngại trong một bối cảnh sự phân cực chính trị và sự bực bội tư tưởng hiếm khi có kể từ các cuộc đấu tranh lớn của những năm 1960.

Quan sát viên châu Âu chỉ có thể bị tác động bởi việc cấp tiến hóa những bài diễn văn về một số chủ đề nhất định mà dường như chúng động chạm tới giấc mơ của nước Mỹ. Ví dụ về vấn đề nhập cư, người ta nghĩ tới bang Arizona, ở đó các biện pháp rất có tính trấn áp đã được thực hiện tại chỗ chống những người nhập cư bất hợp pháp, đồng thời cho phép cảnh sát thực hiện những vụ bắt bớ và trục xuất tất cả những người không có giấy tờ hợp pháp. Bối cảnh chính trị rất căng thẳng đó đã được coi như một trong những lời giải thích cho vụ nổ súng tại Tucson ngày 8/1/2011, khiến bà đại diện Gabrielle Gifords bị thương nặng và một thẩm phán thiệt mạng.

Trên lĩnh vực các quyền dân sự, người ta cũng nghĩ theo cách của một số nhà lãnh đạo dư luận rất nổi tiếng, mà trên lĩnh vực Blog hoặc trên các phương tiện thông tin độc lập, họ đã khuấy lên bóng ma của chủ nghĩa Hồi giáo, bị coi là kẻ thù chung số một như kiểu chủ nghĩa cộng sản trước đây. Những lời đả kích đó nhấn mạnh tới chủ nghĩa cấp tiến chống dân chủ gắn liền với đạo Hồi. Nhìn từ châu Âu, những cuộc tranh luận đó với chúng ta dường như rất gần gũi. Chúng cũng không làm giảm bớt sự ngạc nhiên ở một nước đã bảo vệ những yêu sách về sự phụ thuộc văn hóa và tôn giáo nhiều như vậy. Việc mới đây người ta thành lập một ủy ban điều tra nhằm ngăn chặn những sự chệch hướng cấp tiến trong cộng đồng Hồi giáo không hề khiến mọi người yên lòng.

Mọi người cũng bị tác động bởi sự thay đổi của những đề xuất chính thức về các công nghệ mới. Với một sự gia tăng đột ngột kể từ cú sốc do những tiết lộ bí mật của Wikileak gây ra, dường như trong một thời gian ngắn người ta có thể chuyển từ một bài diễn văn hòa giải của những lời hứa về dân chủ và cùng phồn vinh mà những công nghệ mới phải thực hiện sang một bài diễn văn rất có tính phòng vệ, nó đưa ra các kiểu đe dọa ảo.

Ngay cả sự chuyển biến trong lĩnh vực đời sống hoặc công nghệ nano thì những cuộc tranh luận đã làm cho sự cảnh giác lung lay và những “công nghệ sạch” không còn gặp may nữa. Dường như tất cả những bài diễn văn về khoa học và công nghệ đã làm lung lay phe không có tiếng tăm, dù nó liên quan tới việc xét lại những thỏa thuận khoa học về sự nóng lên của khí hậu, về sự tranh chấp trong việc giảng dạy lý thuyết về sự chuyển biến trong các trường công hay việc cấm nghiên cứu về các tế bào gốc.

Sau rốt, sự lên ngôi của chủ đề an ninh năng lượng cũng diễn ra trên cùng sơ đồ. Ngay cả khi người ta tiến hành khai thác dầu lửa ở nơi mới thì sản lượng quốc gia này cũng chỉ có thể làm thay đổi cán cân cung ứng ngoài lề. Để giảm bớt sự phụ thuộc vào dầu lửa Trung Đông, đúng ra lương tri muốn người ta tìm cách giảm bớt những thói quen tiêu dùng, cải cách thuế khóa, hoặc phát triển nhiên liệu hoặc năng lượng thay thế… Nhưng những kế hoạch đó vấp phải sự chống đối của các Đảng Trà đối với tất cả cái có thể giống với những lời cam kết đa phương bắt buộc hoặc một quy chế liên bang trong lĩnh vực này. Trong một cơ chế khó phá bỏ đó, sự gia tăng những bất bình của dân chúng và mất niềm tin đối với giới tinh hoa dường như chặn đường các chính sách công, những chính sách có thể cho phép Mỹ cam kết những cải cách cơ cấu và do đó tìm được một sức sống mới.

Bối cảnh tư tưởng đó pha lẫn một cảm giác phong tỏa các thể chế và sự rối loạn chức năng chính trị. Những người ủng hộ nhiệt tình các Đảng Trà lên án các chính phủ vô trách nhiệm và ích kỷ phục vụ trước hết lợi ích của các câu lạc bộ nhỏ nội bộ; nhưng trước đó, trong chiến dịch vận động tranh cử, Obama đã hứa hẹn sẽ chấm dứt sự phong tỏa đảng phái cản trở những cải cách cơ bản mà đất nước đang cần.

Thực tế, tại Thượng viện, có hai phe phái chính trị có khả năng ngăn chặn những cuộc tranh luận bằng cách đe dọa gây trở ngại cho phe đối lập, đến mức từ nay cần phải có một “đại đa số” 60 phiếu để có thể chấp nhận điều luật nhỏ nhất. Thêm vào đó là sức mạnh gia tăng của các cuộc vận động ngoài hành lang đại diện cho những lợi ích khu vực, vào thời điểm mà các tổ chức khác của xã hội dân sự khó mà tự hồi phục được; là vai trò ngày càng lớn của đồng tiền trong các chiến dịch chính trị; hoặc sức nặng quá mức mà các bang rất ít dân và ít tiêu biểu cho những lo lắng của đa số đem lại cho Thượng viện. Sự rối loạn chức năng tăng lên, trong khi và mặc dù các thể chế của Mỹ, không thể bị tác động kể từ Công ước Philadelphia năm 1787, hiện đang ở trên ghế của bị cáo. Tóm lại, những thách thức lớn hiện nay đòi hỏi những thỏa hiệp mà sự vận hành của các thể chế làm cho nó ngày càng khó thực hiện: nước Mỹ trở nên không thể cai trị được…

“Đổi mới và thay đổi”

Vậy làm gì bây giờ? Về mặt chính trị, các bài diễn văn biến cách có thể được coi như những lời kêu gọi cải cách, phục hưng, sự cứu thế cá nhân và tập thể. Đó là một sự báo động hữu ích để kích động việc khôi phục đức tin, sự tín nhiệm và quyết tâm. Trong bài diễn văn nhậm chức, John Fitzgerald Kennedy đã hứa hẹn sự “đổi mới và thay đổi”. Hiện nay nước Mỹ phải trung thành với cái gì và họ có thể chấp nhận cải cách cái gì?

Hiện nay, điều giống như là một cuộc chơi một mặt chính là khả năng Mỹ vẫn là một xã hội cởi mở và một mặt là khả năng của họ xem xét lại tình trạng ngoại lệ của Mỹ trước những tương quan lực lượng mới trên thế giới. Thực tế, đối với nhiều nhà bình luận, chỉ khi Mỹ từ bỏ việc là một xã hội cởi mở thì họ mới thực sự bị đe dọa, bởi sức mạnh thực sự của Mỹ là ở sức quyến rũ của họ – một đức tính đã thu hút về phía họ những tài năng của thế giới và mở ra con đường cho sự chinh phục các thị trường mới. Với danh nghĩa đó, sự phát triển hiện nay của một chính sách ngờ vực đối với việc cung cấp visa cho các sinh viên đến từ các nước “nhạy cảm” là những diễn biến đáng lo ngại có thể đe dọa tới tính cạnh tranh của Mỹ và vị thế ưu việt về hình mẫu của họ hơn là chính sách sức mạnh của Trung Quốc hoặc những thâm hụt ngân sách.

Nhưng đây còn là vấn đề liên quan tới vị trí của tính ngoại lệ trong văn hóa chính trị của Mỹ. Liệu đất nước này có tìm lại được niềm tự hào về định mệnh dân tộc, về nền văn minh và các giá trị của họ mà không phải xếp chúng bên cạnh cái được coi là duy nhất, đặc biệt và không thể chạm tới hay không? Liệu những cảm nhận về sự mất ảo tưởng và mất phương hướng có phần nào đến từ việc phát hiện ra rằng trên thực tế Mỹ cũng trải qua những khó khăn như các nước thuộc Liên minh châu Âu hay không? giống như châu Âu, Mỹ đã bị thế giới đuổi kịp bởi sự phi công nghiệp hóa và sự trì trệ dân chủ. Giống như châu Âu, họ phải đương đầu với vấn đề di chuyển ngành công nghiệp chế biến sang các nước miền Nam; nạn thất nghiệp cơ cấu ở một số khu vực; gánh nặng của các chi phí y tế và hưu trí trong ngân sách quốc gia; những căng thẳng xã hội xung quanh vấn đề dân di cư; mối đe dọa của chủ nghĩa khủng bố và các mạng lưới tội phạm toàn cầu; sự mất niềm tin trong giới tinh hoa và hệ thống đại diện dân chủ…

Sau rốt, phải chăng Mỹ chỉ còn là một nền dân chủ phát triển trong số các nền dân chủ khác? Đối với một số thành viên của các Đảng Trà, ý kiến này là không thể chấp nhận được. Từ đó dẫn tới phản ứng của họ: sự khẳng định ngày càng cứng rắn về các nguyên tắc của cuộc cách mạng bảo thủ, chống thuế khóa và chống điều tiết, điều này giúp cho Mỹ luôn phồn vinh hơn bằng cách đi theo hình mẫu riêng. Về chính sách đối ngoại cũng vậy, bất cứ điều gì giống như một sự nhượng bộ trong cuộc chơi nhằm chia sẻ với phần còn lại của thế giới đều không phải là Mỹ: nếu đó không còn là vấn đề thu mình mang tính biệt lập – bởi vụ 11/9 đã chứng tỏ rằng những lộn xộn của thế giới đôi khi diễn ra ngay trong lòng nước Mỹ – thì về mặt hợp pháp chính sách đối ngoại chỉ được thực hiện với lý do bảo vệ các lợi ích dân tộc của Mỹ.

Ngược lại, đối với một truyền thống tiến bộ, thiên tài đặc biệt của Mỹ là biết tự xem xét lại mình khi hoàn cảnh đòi hỏi. Diễn văn do Barack Obama đọc ngày 29/3 về sự can dự của Mỹ ở Libi rõ ràng đặt ông vào mối liên hệ đó. Tự coi là tổng chỉ huy quân đội và đã mở đầu bài phát biểu của mình bằng một sự tôn kính dành cho lòng dũng cảm, cho tính chuyên nghiệp và cho chủ nghĩa yêu nước của binh lính Mỹ, Tổng thống trước hết đã có sự nhượng bộ đối với phe bảo thủ bởi ông đã tìm cách chứng tỏ rằng Mỹ có một lợi ích chiến lược trong việc đảm bao an ninh cho Libi cũng như cho thắng lợi của “mùa Xuân Arập”. Nhưng ông đã không ngừng lặp lại cam kết đó của Mỹ trong bối cảnh được sự ủy nhiệm quốc tế của Liên hợp quốc, sự hợp tác với một liên minh quốc tế và chuyển giao quyền lãnh đạo cho NATO. Luôn tỏ ra thực tế, ông đã nhiều lần ám chỉ những khó khăn “nội địa” và thái độ do dự chính đáng của người đóng thuế Mỹ trong việc tài trợ cho các cuộc chiến tranh liều lĩnh khi kinh tế Mỹ đang lâm vào tình trạng bấp bênh.

Tỏ ra thận trọng hơn trong chính sách đối ngoại, có thái độ hợp tác hơn với các đồng minh, có các mục tiêu khiêm tốn hơn, một sự chú ý hướng tới những ưu tiên nội địa: tất cả những điều đó rất giống với một thái độ thụt lùi sau những năm tháng thực hiện chính sách cách mạng và chúa cứu thế của các ê kíp bảo thủ mới trong Chính quyền Bush. Tuy nhiên, Tổng thống Obama không từ bỏ việc đưa ra cách giải thích riêng về tính ngoại lệ Mỹ. Như vậy, nước này có một trách nhiệm đặc biệt trong việc ủng hộ các phong trào giải phóng trong thế giới Arập, không phải do ưu thế quân sự của họ mà do dân tộc Mỹ, cũng sinh ra từ cách mạng, mang theo mình tinh thần bảo vệ tự do. Tuy nhiên, theo cách giải thích đó, tự do không còn là một hệ thống mà Oasinhtơn có thể xuất khẩu sang phần còn lại của thế giới, mà chỉ là một dấu mốc của những thử thách, với gánh nặng được tất cả các dân tộc trên trái đất cùng chia sẻ.


Trước mắt, những thắng lợi mới đây của chính sách đối ngoại dường như làm dịu bớt một phần những căng thẳng mà cuộc bầu cử giữa nhiệm kỳ và những diễn biến tiếp sau đó gây ra, nhưng vấn đề là thời gian qua Mỹ đã đánh mất một phần ưu thế của họ. Hẳn là từ châu Âu chúng ta đều ngạc nhiên về điều đó, nhất là khi chúng ta có thói quen tin vào sự lạc quan của họ để đối trọng với quan điểm bi kịch của lịch sử của chúng ta. Để tìm hiểu xem tâm trạng mới này xuất phát từ đâu, cần xét lại phương diện các sự kiện kinh tế và chính trị có tầm cỡ quan trọng đối với Mỹ và cả phương diện văn hóa chính trị rất đặc biệt, với tính chất chu kỳ, diễn ra lần lượt ở những giai đoạn mất phương hướng v.v.

Để tìm hiểu những chuyển biến nào báo trước, hẳn là người ta có thể dừng lại ở những lựa chọn của Tổng thống Obama và về những phẩm chất, hoặc không, của một chính khách; nhưng cũng cần tránh đánh giá quá cao phạm vi hoạt động của ông. Bối cảnh chính trị và văn hóa của Mỹ trở nên đặc biệt phức tạp, và con đường của những cải cách tương lai rải đầy chông gai. Những tác giả nổi tiếng khác sau này sẽ nói về trách nhiệm chi tiết trong sự chuyển hướng mà Mỹ đã thực hiện thành công, hoặc không, để lựa chọn những cách thức trong trò chơi toàn cầu hóa: thông tin, tòa an tối cao, nhà thờ và các vòng ảnh hưởng có tính trào lưu chính thống,…Với tư cách là các nước châu Âu, lợi ích của chúng ta cũng không còn chỉ luôn dừng ở những hy vọng và ảo tưởng của chúng ta so với kế hoạch duy nhất của Mỹ. Nhưng cần phải chúc cho họ thành công. Bởi một nước Mỹ quay lưng lại với tương lai thì có nghĩa họ đã lâm vào tình trạng sa sút.

Huybom Sam