Hoàng đế là người trông ra dáng hoàng đế
Tại sao mọi người cứ phải chạy đua để giành vị trí cao trong các bảng xếp hạng và cố gắng tạo dựng cho ḿnh một địa vị xă hội thông qua việc chi tiêu mang tính khoe khoang? Trả lời phần hai của câu hỏi này đă có quan điểm về tiềm năng thu hút sự chú ư của xă hội do nhà tâm lư học lâm sàng và tiến hóa người Anh là Paul Gilbert đề xướng. Ông Gilbert khẳng định rằng địa vị xă hội của một người nào đó phụ thuộc gián tiếp vào số lượng mối quan tâm tích cực mà những người khác dành cho anh ta. Thường th́ chúng ta dành sự quan tâm lớn cho những người có vai tṛ quan trọng đối với chúng ta trong thời điểm nhất định, chẳng hạn như khi ta đau răng, hầu như toàn bộ sự chú ư của chúng ta tập trung vào ông bác sĩ nha khoa, người sẽ hàn răng hoặc nhổ răng cho ta. Những người hoàn toàn không cần thiết cho chúng ta th́ đơn giản là chúng ta không để ư và tương tự như vậy chúng ta không tính họ vào số những người cần nằm trong bộ nhớ.
Cơ chế dành sự chú ư cho những người quan trọng trong thời điểm nhất định hoạt động một cách tự nhiên, mà tất cả các cơ chế tự động th́ đều có đặc điểm chung là mức độ chính xác không cao (chưa nói là đôi khi vô lư). Các cơ chế tự động để kiểm soát suy nghĩ, t́nh cảm và thái độ có lẽ diễn ra theo nguyên tắc dựa trên các quá tŕnh liên tưởng hơn là rút ra kết luận và nói chung chúng dễ bị đánh lừa. Thí dụ điển h́nh của sự đánh lừa này là hiệu ứng „halo” dựa trên việc tất cả chúng ta đều có xu hướng tự nhiên công nhận quan điểm rắng những người đẹp đẽ th́ đồng thời thông minh và tốt bụng, c̣n những người xấu – ngu ngốc và không thật thà. V́ tính chất tự động của cơ chế chỉ đạo hướng sự chú ư vào những người khác, chúng ta sẵn sàng chia sẻ kinh nghiệm, kiến thức không chỉ với những người chúng ta thấy thật sự có lợi cho ḿnh, mà với cả những người gây cho chúng ta ấn tượng là họ sẽ có lợi cho ḿnh. Hoàng đế là người trông ra dáng hoàng đế. Nhưng thật đáng tiếc, hoàng đế chỉ có một mà thôi.
Đóng góp quan trọng của Gilbert là đưa ra sự ràng buộc giữa vị trí trong bảng phân cấp xă hội và những xúc cảm. Theo nhà nghiên cứu này, sự thăng tiến bao giờ cũng đánh thức tâm trạng phấn chấn và mong muốn giúp đỡ người khác, c̣n sự thụt lùi, bị hạ thấp địa vị th́ gây lo sợ, chán nản, xấu hổ, đôi khi tức tối. Nói chung việc ai đó nằm ở trung tâm chú ư của dư luận xă hội sẽ đem lại cho anh ta cảm giác hạnh phúc lớn lao, c̣n khi ư thức được là ḿnh bị mất đi sự quan tâm của xă hội, sẽ làm nảy sự chán nản và cảm giác bất hạnh. Tất nhiên các cơ chế tự điều chỉnh đă tương đối nhanh chóng xoay xở được với nỗi buồn vừa nảy sinh. Con người ta trở lại với „cảm giác b́nh thường” và lại thấy ḿnh hạnh phúc, mặc dù không hoàn toàn như trước. Bề ngoài có vẻ mọi chuyện ổn cả, song anh ta vẫn muốn cái ǵ đó hơn thế. Cái „hơn thế” ấy, về cơ bản, chỉ có thể đem lại cho chúng ta sự nâng cao địa vị xă hội và giành lại mối quan lớn của người khác. Khoản tiền chúng ta sẽ dùng vào việc mua địa vị xă hội có thể nâng địa vị xă hội của chúng ta cao thêm chút ít trong một thời gian, song cần phải biết chi tiêu chúng vào việc ǵ. Tại Ba Lan phương thức hoàn hảo nhất để nâng cao địa vị xă hội vẫn là đầu tư vào việc học hành cho bản thân ḿnh. Nhưng liệu hướng đầu tư này trong tương lai có đươm hoa kết quả bằng thu nhập cao hay không? Nhiều thí dụ đă khẳng định điều này theo hướng tích cực. Thứ nhất, bất chấp những dư luận phổ biến tồn tại thời gian gần đây về việc học hành không được mang lại lợi lộc ǵ, v́ không đem lại nhiều tiên, tŕnh độ văn hóa trong thực tế lại gắn liền với mức thu nhập. Bước nhảy vọt về thu nhập chỉ có thể có trong trường hợp những người có tŕnh độ đại học. Trung b́nh một người có bằng đại học thu nhập cao gấp 2 –3 lần những người chỉ có bằng tốt nghiệp phổ thông cơ sở, tốt nghiệp trường dạy nghề hay phổ thông trung học. Nhưng thu nhập của những người thuộc nhóm thứ hai này th́ không chênh nhau là mấy. Thứ hai, cũng có thể hạnh phúc thúc đẩy làm giàu. Nhà tâm lư học Mỹ Ed Diener thuyết phục mọi người về vấn đề vừa nêu tại một trong số những bài báo gần đây của ḿnh. Ông viết: „Những bằng chứng mang tính kinh nghiệm không đưa ra câu trả lời nhất quán, song cá nhân tôi cho rằng cảm giác hạnh phúc là sản phẩm phụ của sự thỏa măn các nhu cầu, c̣n mối quan hệ giữa một tâm trạng tâm lư tốt với sự giàu có và các mối quan hệ tốt với những người khác chỉ mang tính bề ngoài. Những người biết tin tưởng người khác luôn có nhiều bạn bè và luôn có cảm giác „ḿnh sẽ xoay xở tốt”, họ hạnh phúc hơn và có cơ sở vững chắc để kiếm được nhiều tiền. V́ vậy có thể nói rằng sự thỏa măn nhu cầu đem lại cả hạnh phúc lẫn tiền bạc và chắc chắn đem lại nhiều thứ tốt đẹp hơn, chẳng hạn quan hệ tốt với mọi người.
Bất hạnh trong hạnh phúc
Cho đến nay, chúng ta đă phân tích xem cái ǵ biến chúng ta thành những người hạnh phúc. Vậy cũng cần cân nhắc xem cái ǵ có thể biến chúng ta thành những kẻ bất hạnh? Như đă tŕnh bày ở trên, phương thức hiệu quả nhất để biến ḿnh thành kẻ bất hạnh là biến cảm giác hạnh phúc thành mục tiêu của cả cuộc đời ḿnh. Đặc biệt mang tính con dao hai lưỡi là giả thiết cho rằng niềm hạnh phúc vừa giành được sẽ kéo dài, sẽ tồn tại vĩnh viễn. Chúng ta tin rằng sự hài ḷng, cảm giác sung sướng giành được một lần sẽ c̣n lại rất lâu, và có thể từ thời điểm đó chúng cứ thế kéo dài măi măi. Thật đáng tiếc, ngày vui nào cũng „ngắn chẳng tày gang”, ngắn hơn rất nhiều so với điều chúng ta mong muốn. Như kết quả công tŕnh nghiên cứu của giáo sư Daniel Gilbert ở Harvard cho thấy, những niềm vui có được từ việc hiện thực hóa mơ ước nói chung không có nhiều, và về cơ bản chúng không kéo dài sau khi mơ ước trở thành hiện thực. Niềm sung sướng có được khi đang hiện thực hóa mơ ước lớn hơn nhiều và đem lại cảm giác hạnh phúc lớn hơn nhiều so với trạng thái t́nh cảm tương tự có được sau khi đă hiện thực hóa mơ ước. Nhưng chuyện đó chỉ xảy ra khi cảm giác hạnh phúc đối với chúng ta có một ư nghĩa nào đó. Không có cảm giác bất hạnh, cảm giác hạnh phúc thậm chí không thể nhận biết được với tư cách cảm giác hạnh phúc. Hầu như tất cả những ǵ có sức mạnh đem lại giây lát hạnh phúc đều có thể gây bất hạnh quá mức. Cảm giác hạnh phúc là bản thông báo về mức độ thỏa măn các nhu cầu tâm sinh lư hiện tại và nhu cầu lường trước trong tương lai gần, là bản thông báo được chuẩn bị bởi phần tự động của bộ năo chúng ta dành cho phần duy lư của nó. Thỏa măn phần lớn nhu cầu tuân thủ luật điều chỉnh để thích nghi với môi trường xung quanh. Ví dụ điển h́nh nhất về nhu cầu điều chỉnh để thích nghi là cơn đói. Khi chúng ta bị đói, chúng ta vươn tới sự t́m kiếm cái ăn. Khi chúng ta no nê, tức là chúng ta không thấy đói nữa, chúng ta không muốn ăn thêm. Khi chúng ta bắt buộc phải ăn tiếp th́ đó là điều khó chịu, thậm chí nguy hiểm cho sức khỏe chúng ta. Một múi bưởi có thể là ít, ba múi có thể đem lại thời khắc sung sướng, nhưng mười múi th́ rơ ràng là quá nhiều. Trừ trường hợp ngoại lệ là chạy theo địa vị xă hội (bởi nó đem lại nhiều khả năng thỏa măn mọi nhu cầu khác), tất cả những sự vươn tới khác của con người nói chung dựa trên nguyên tắc tâm điểm vàng. Có nghĩa là cả mức độ cao lẫn mức độ thấp của việc thỏa măn nhu cầu đều được cảm nhận là mức độ gây khó chịu. Chẳng hạn như một cuộc gặp gỡ với những người bạn thân thiết, hết ḷng v́ ḿnh chắc chắn đem lại giây phút sung sướng, nhưng nếu số lượng bạn bè là con số hàng trăm và số lượng các cuộc gặp gỡ là hàng chục th́ người ta sẽ bắt đầu thích sự cô đơn hơn. Mỗi nhà bác học đều mơ ước hiểu biết sâu rộng hơn, nhiều hơn về thế giới, hiểu biết nó kỹ càng hơn, nhưng ngay ở đây cũng có thể có sự quá tải. Nhà vật lư học thiên tài người Đức, Wolfgang Pauli, đă nhiều lần phàn nàn với các đồng nghiệp rằng ông biết quá nhiều nên chẳng c̣n đủ khả năng ngạc nhiên trước bất cứ cái ǵ và cũng không đủ khả năng nghĩ ra một cái ǵ mới mẻ, nguyên gốc.
Định luật bù trừ, khi một người được lợi th́ người khác phải chịu thiệt tḥi
Thật không may là địa vị xă hội cao lại trở thành phương tiện phổ cập nhất và hiệu quả nhất để bảo đảm cho ḿnh sự thỏa măn các nhu cầu và hiện thực hóa các kế hoạch. Có điều địa vị xă hội chỉ là một con số hữu hạn. Và v́ thế nếu ai đó giành được nó rồi th́ người khác buộc phải mất. Ai có được quyền lợi do hạnh phúc đem lại th́ người khác phải mất quyền lợi đó. Liên quan đến tất cả những cái nêu trên, hàng loạt các nguồn dự trữ, trước hết là nguồn lợi thiên nhiên, bị phí phạm. Nếu không có các cuộc đua tranh quyết liệt giành địa vị xă hội cao th́ các nguồn lợi nói chung có thể được dành cho những mục đích khác, chẳng hạn để cứu đói, làm tài sản cho các thế hệ mai sau. Sự thay đổi suy nghĩ này sẽ có lợi trước tiên cho những người đă cố gắng vô ích để có địa vị xă hội cao và là sự mất mát của những người hiện nay đang chiếm địa vị đó. Thực tế này tất nhiên lư giải tại sao chúng ta không có thể hy vọng rằng trong tương lai gần nhân loại sẽ đứng lên chống lại sự cấp bách mang tính sinh học của cuộc chiến giành địa vị xă hội. Nhưng bởi v́ thực tế và các phương pháp tránh thai đă chứng ḿnh khả năng cuộc nổi dậy chống lại Bà Mẹ Thiên Nhiên là có thể xảy ra và mang lại kết quả, cho nên mọi cái đang ở phía trước chúng ta.
Khi tất cả mọi người chúng ta thỏa thuận với nhau là sẽ không ai chạy theo đồng tiền nữa, chúng ta làm việc ít hơn và chúng ta có thể dành cho gia đ́nh, bạn bè nhiều thời gian hơn. Nhưng như vậy th́ sức sáng tạo của chúng ta có thể ngủ yên, nền kinh tế của chúng ta sẽ phát triển chậm lại, các nguồn tài nguyên được khai thác chậm hơn và tất cả chúng ta có thể hạnh phúc hơn một chút. Hoặc chúng ta sẽ làm việc như cũ, nhưng thay v́ mua nhiều hàng hóa xa xỉ, chúng ta có thể đầu tư tiền vào việc bảo vệ môi trường hoặc pḥng bệnh và chúng ta cũng có thể sẽ sung sướng. Nhưng trong một tương lai gần có lẽ chúng ta chưa thể bảo được nhau, bởi v́ điều này đ̣i hỏi sự chiến thẳng chính bản năng con người của ḿnh.
Chúng ta hăy nhớ lại câu chuyện về con bọ cạp do Jonathan Carroll kể trong cuốn „Trẻ em trên trời” .
Bọ cạp và rùa là đôi bạn thân của nhau. Một hôm chúng đứng bên bờ con sông vừa sâu vừa rộng, nhưng bắt buộc phải vượt qua. Bọ cạp nh́n xuống sông rồi lắc đầu:
- Tớ không thể qua sông được.
Rùa mỉm cười với bạn và nói:
- Đừng lo. Đơn giản là cậu sẽ cưỡi lên lưng tớ mà đi.
Bọ cạp liền cưỡi lên lưng rùa và chẳng bao lâu chúng đă sang bờ bên kia một cách an toàn. Nhưng ngay sau khi sang sông, bọ cạp liền đốt cho rùa một phát chí tử. Trước khi chết, rùa nh́n bạn và lấy hết sức lực c̣n lại hỏi:
- Tại sao cậu có thể làm chuyện này? Chả ǵ bọn ḿnh cũng là bạn thân của nhau và chính tớ vừa cứu sống cậu.
Bọ cạp lắc đầu và buồn rầu trả lời:
- Phải, cậu nói đúng, nhưng tớ biết làm thế nào? Tớ là bọ cạp mà!
Biết làm thế nào được, chúng ta cũng chỉ là những con người, giống như bọ cạp chỉ là bọ cạp.
TS. Nguyễn Chí Thuật
Nguồn: Tri Thức Trẻ/ TPO