Thủy Hử của Thi Nại Am khắc họa Dương Chí, biệt danh “Thanh Diện Thú”, là hậu duệ của Ngũ hầu Dương Lệnh Công nổi tiếng, dòng dõi năm đời Dương gia tướng, lưu lạc ở Quan Tây. Thời trẻ, Dương Chí thi võ cử, rồi làm đến chức Điện Tư Chế sứ quân, thuộc hàng cao thủ đại nội.
Dương Chí, biệt danh Thanh Diện Thú, là một trong những nhân vật hiếm hoi của Thủy hử có gốc tích từ người thật trong lịch sử. Sách Tam triều bắc minh hội biên chép ông là thủ lĩnh nghĩa quân, sau được triều đình Tống chiêu an và giao nhiệm vụ làm tiên phong chống quân Kim. Dẫu ghi chép không nhiều, nhưng sự tồn tại của một Dương Chí ngoài đời thực tạo cho hình tượng trong văn học một lớp nền chân thực, tăng thêm chiều sâu bi tráng. Điều đáng chú ý là trong hệ thống hơn một trăm lẻ tám hảo hán, Dương Chí được Thi Nại Am khắc họa vừa như một võ tướng tinh luyện, vừa như một người mang số phận long đong, từ gốc gác hiển hách đến chỗ phải lên Lương Sơn trong uất nghẹn và bất đắc dĩ.
Ông vốn là hậu duệ năm đời của Ngũ hầu Dương Lệnh Công – dòng dõi danh tướng Dương gia vốn nổi tiếng trung liệt trong lịch sử. Dòng máu chiến tướng khiến ông từ trẻ đã theo nghiệp võ, dự khoa võ cử rồi làm đến chức Điện Tư Chế sứ quân, nằm trong hàng cao thủ đại nội. Tính tình cương trực, võ nghệ hơn người, Dương Chí được triều đình tín nhiệm giao việc tải đá hoa về kinh sư. Tai họa ập đến khi thuyền chở đá hoa bị sóng lớn đánh chìm giữa Hoàng Hà, khiến ông mất trắng tang vật. Bấy giờ chế độ Tống cực kỳ nghiêm khắc, một sai sót lớn cũng đủ khiến tướng sĩ mất mạng. Biết bản thân khó bề thoát tội, Dương Chí đành bỏ trốn, mở đầu chuỗi ngày lưu lạc giữa giang hồ.
Trong hành trình ấy, ông đi ngang Lương Sơn Bạc. Tại đây, gặp lúc Lâm Xung đang mai phục, hai người giao chiến một trận long trời lở đất. Đó là một trong những màn giao phong đặc sắc nhất của Thủy hử: một vị cao thủ đại nội và một giáo đầu nổi tiếng của Cấm Quân, cả hai đều từng mang theo quá khứ hiển hách nhưng phải trôi dạt vì oan khuất. Trận chiến bất phân thắng bại, khiến người đời sau không khỏi đặt câu hỏi vì sao một nhân vật võ nghệ như Dương Chí chỉ xếp hạng thứ 17 ở Lương Sơn, thậm chí không vào ngũ hổ tướng. Tuy vậy, chính sự ngang tài ngang sức với Lâm Xung lại phản ánh bản chất võ công của ông: không hoa mỹ, không phô trương mà hiểm độc, chắc gọn và hiệu quả.
Vương Luân – thủ lĩnh đầu tiên của Lương Sơn – thấy rõ tài năng ấy nên muốn mời ông nhập đảng. Nhưng Dương Chí một mực từ chối, bởi khí phách dòng tướng Dương gia không cho phép ông trở thành kẻ cướp. Rời Lương Sơn với tâm thế chán nản, ông quyết định quay về kinh chịu tội, coi đó như cách duy nhất để kết thúc chuỗi phiêu bạt. Triều đình tha cho ông nhưng Cao Cầu – vốn ghét giới võ tướng chân chính – tìm cách xua đuổi. Đẩy vào đường cùng, phải đem bảo đao đi bán, lại gặp sự khiêu khích của tên lưu manh Ngưu Nhị, ông lỡ tay giết người rồi đầu thú, bị đày đến phủ Đại Danh.
Chính tại đây, cuộc đời ông rẽ sang một hướng khác. Lương Thế Kiệt – con rể Thái sư Sái Kinh – nhận ra tài năng và trọng dụng ông. Một loạt trận tỉ võ tại Lương phủ cho thấy Dương Chí hoàn toàn đủ tư cách làm tướng tiên phong. Ông đánh bại Chu Cẩn và sau đó giao đấu ấn tượng với Sách Siêu, được phong quan Đề hạt rồi kết nghĩa anh em với Sách Siêu. Nếu không có tai nạn sau này, có lẽ Dương Chí đã đi theo lộ trình của một võ tướng trung triều, sống đời danh tướng như tổ tiên.
Biến cố xảy ra khi ông được giao áp giải châu báu chúc thọ Sái Kinh. Bạch Thắng bỏ thuốc mê vào rượu khiến ông say gục; nhóm Tiều Cái, Ngô Dụng, Lưu Đường… thừa cơ cướp sạch. Đây là vòng lặp của bi kịch: một võ tướng chính trực lại tiếp tục bị đẩy vào cảnh “mất tất”, lần này bởi chính những hảo hán sau trở thành huynh đệ của ông. Tuyệt vọng và thấy danh phận tan nát, ông định tự vẫn. Nhưng Tào Chính xuất hiện, kéo ông vào kế hoạch cướp chùa Bảo Châu tại núi Nhị Long. Lỗ Trí Thâm cũng góp mặt, và từ nhóm nhỏ ấy hình thành một lực lượng mới, rồi dần quy tụ thêm Võ Tòng, Trương Thanh, Tôn Nhị Nương, Thi Ân – mở đầu một nhánh mới trong giang hồ.
Ngô Dụng và Lâm Xung từng đến mời ông lên Lương Sơn, nhưng Dương Chí không thể quên nỗi nhục mất châu báu, nên cự tuyệt. Chỉ khi Tống Giang đích thân can thiệp, giúp ông cùng các thủ lĩnh Nhị Long Sơn đánh bại quan quân triều đình, ông mới đồng ý gia nhập Lương Sơn Bạc. Cách ông lên núi không phải vì chí hướng hay nghĩa khí bẩm sinh, mà vì bị dồn ép đến đường cùng – giống Lâm Xung nhưng còn nhiều oan khiên hơn. Sau khi định ngôi thứ, ông giữ chức Bát Hổ Tiên Phong Sứ, đứng ghế thứ 17, là một trong tám võ tướng tiên phong trụ cột của Lương Sơn.
Trong chiến dịch đánh Phương Lạp, ông bộc lộ tinh thần của một chiến tướng lão luyện. Ở trận Tô Châu, Dương Chí đối đầu Phương Thiên Định – một cao thủ có thực lực. Cuộc giao chiến đẫm máu kết thúc khi ông bị chém mất chân trái. Từ đó ông phải nằm trên cáng chỉ huy. Dù tàn tật, ông vẫn theo đến hết chiến dịch. Khi nghĩa quân thắng trận trở về, bệnh tình ông trầm trọng và ông qua đời vì kiệt sức. Cái chết ấy mang màu sắc của một tráng sĩ tận trung, đúng tinh thần bi hùng của Thủy hử.
Nhưng trong Đãng Khấu Chí – dị bản khác kể về Lương Sơn – cái chết của ông bi thảm hơn nhiều. Tại hồi 40, trong trận đánh Thanh Chân sơn, Lý Thành – người bạn vốn xem như tri kỷ – vì bị ép làm nội ứng đã thừa lúc Dương Chí xung phong liền phóng thương đâm thấu lưng ông. Lý Thành rơi lệ, thốt rằng đó là lựa chọn cuối cùng để giữ tiết, “vua thêm bầy tôi trung, nhưng thần mất một bạn hiền”. Dương Chí chết trong hoang mang, không ngờ kẻ giết mình lại chính là bạn thân. Cái chết trong Thủy hử thì tráng liệt, còn trong Đãng Khấu Chí lại bi kịch và lạnh lẽo, cho thấy cách nhìn khác nhau về số phận của một võ tướng đáng thương hơn là đáng tội.
Nhìn từ sử liệu, Dương Chí được ghi nhận là một trong những thủ lĩnh của cuộc khởi nghĩa Tống Giang năm 1120 tại Sơn Đông. Sau khi khởi nghĩa bị Trương Thúc Dạ dẹp, ông hàng triều đình và được dùng làm tiên phong trong cuộc chiến chống Kim giai đoạn 1126–1127. Sau đó, sử sách không còn ghi chép rõ ràng về ông. Điều này tạo ra khoảng trống mà văn học đã lấp đầy bằng nhân vật Thanh Diện Thú đầy bi tráng.
Xâu chuỗi toàn bộ cuộc đời trong tiểu thuyết, Dương Chí hiện lên như một võ tướng tài năng nhưng bạc mệnh: sinh ra trong danh môn, võ nghệ tuyệt luân, chính trực và kỷ luật, nhưng liên tục gặp nạn, hết lần này đến lần khác bị cuộc đời dồn ép. Ông không phải hảo hán nổi bật nhất, không phải người được ca tụng nhiều nhất, nhưng lại là hình tượng phản ánh rõ nét bi kịch của những võ tướng thời Tống – tài năng bị chèn ép, trung dũng bị hiểu lầm, và cuối cùng buộc phải tìm đến con đường của những kẻ “làm giặc” chỉ để bảo toàn khí tiết.
Vietbf @ Sưu tầm
