Từ Ba Lan sang Mỹ: lựa chọn một quê hương thứ hai
Tôi bắt đầu đưa gia đ́nh rời Ba Lan sang Mỹ từ năm 2003. Vợ con đi trước, c̣n tôi phải đi đi về về giữa hai nơi suốt nhiều năm, vừa lo xây dựng doanh nghiệp ở Mỹ, vừa gồng ḿnh giữ công ty ở Ba Lan. Đó là những năm tháng chồng chất mệt mỏi nhưng lại đầy hy vọng. Ở châu Âu, chúng tôi đă có một cuộc sống đủ đầy, ổn định, không thiếu thốn điều ǵ. Nhưng trong ḷng tôi vẫn vang lên một câu hỏi: tương lai dài lâu của gia đ́nh ḿnh sẽ thuộc về đâu? Tôi chọn nước Mỹ – không chỉ v́ kinh tế, mà v́ luật pháp, v́ tự do, v́ một xă hội mở cửa cho người biết lao động và tôn trọng luật chơi.
Đến năm 2010 tôi mới chính thức sang Mỹ định cư, và 5 năm sau th́ vào quốc tịch. Khoảnh khắc cầm tờ giấy công nhận ḿnh là công dân Mỹ, tôi xúc động đến mức khó diễn tả. Đó không chỉ là tấm hộ chiếu mới, mà là cảm giác ḿnh đă thuộc về một quốc gia mà ḿnh trân trọng. Tôi đă đi qua nhiều tiểu bang, gặp rất nhiều con người, từ thành phố lớn tới những thị trấn yên b́nh; tôi nh́n thấy một nước Mỹ giàu có, văn minh, hiện đại, đa dạng về khí hậu và con người, trật tự trong pháp luật và bao dung trong tinh thần. Một nước Mỹ đáng để mơ ước, và đáng để tôi đánh đổi sự an toàn ở Ba Lan để bắt đầu lại từ đầu.
Nước Mỹ trong cơn biến động và những vết nứt khó giấu
Nhưng rồi, trong hơn một thập kỷ sống tại đây, tôi chứng kiến nước Mỹ thay đổi dữ dội. Từ nhiệm kỳ đầu của ông Trump, đến thời ông Biden, và rồi nhiệm kỳ thứ hai của ông Trump hiện nay, bầu không khí xă hội trở nên đặc quánh một thứ cảm xúc lạ lùng: bất an, giận dữ, nghi kỵ. Lần đầu tiên kể từ ngày đặt chân đến Mỹ, tôi cảm thấy sự chia rẽ không c̣n là những ḍng chữ trên báo, mà là một tấm màn vô h́nh phủ lên đời sống thường nhật. Chưa bao giờ tôi thấy người dân Mỹ cực đoan với nhau đến vậy. Chỉ cần khác quan điểm chính trị cũng đủ để người ta coi nhau như kẻ thù. Trên mạng xă hội, trên đường phố, trong Quốc hội, ngay cả trong bàn ăn gia đ́nh – những câu chuyện tưởng chừng vô thưởng vô phạt cũng có thể bất ngờ bùng lên thành tranh căi.
Tôi tự hỏi: đây là bi kịch của nước Mỹ, hay là một phần tất yếu của một quốc gia dân chủ và tự do giữa thời đại đầy biến động? Nh́n lại lịch sử, tôi hiểu rằng nước Mỹ chưa bao giờ yên ả. Từ Cách mạng 1776, Nội chiến 1861, phong trào dân quyền, chiến tranh Việt Nam, đến vụ Watergate… mỗi thời kỳ đều in dấu những vết rạn sâu sắc. Có lẽ, xung đột luôn là một phần bản chất của một nền dân chủ trưởng thành, nơi tiếng nói phản biện không chỉ được cho phép mà c̣n được cổ vũ.
Khi chính trị trở thành bản sắc và gia đ́nh thành chiến tuyến
Điều khiến tôi lo lắng nhất là sự chia rẽ hôm nay không chỉ nằm trong nghị trường hay trên các chương tŕnh b́nh luận chính trị, mà len lỏi vào từng gia đ́nh, từng nhóm bạn. Chính trị bây giờ không chỉ là chuyện lựa chọn chính sách nữa, mà trở thành một dạng bản sắc. Bạn ủng hộ ai đồng nghĩa với việc bạn là ai. Từ đó, bất đồng không c̣n là bất đồng, mà bị cảm nhận như một sự xúc phạm cá nhân. Người ta không c̣n tranh luận để cùng t́m sự thật, mà tranh luận để bảo vệ cái “tôi” bị đe doạ.
Có nhiều nguyên nhân đan xen tạo nên bức tranh ấy. Mạng xă hội nhốt mỗi người vào một “bong bóng thông tin” riêng, nơi họ chỉ nghe những điều ḿnh muốn nghe và nh́n thấy một nước Mỹ rất khác với hàng xóm của ḿnh – dù hai người sống chung một khu phố. Tầng lớp trung lưu, vốn từng là xương sống của nước Mỹ, lại đang đối mặt với bất định kinh tế, khiến họ dễ tổn thương, dễ bị kích động bởi những lời hứa hoặc nỗi sợ hăi. Xă hội Mỹ ngày càng đa dạng về sắc tộc, văn hóa, lối sống – một điều tốt đẹp, nhưng cũng đồng thời làm tăng va chạm và hiểu lầm. Và trong bối cảnh ấy, không ít chính trị gia chọn cách đẩy sự chia rẽ lên cao như một chiến lược giành phiếu.
Lịch sử một đất nước biết tự sửa ḿnh
Thế nhưng, nếu chỉ dừng ở nỗi lo, có lẽ tôi đă không c̣n đủ lư do để ở lại và tiếp tục dấn thân. Khi b́nh tĩnh nh́n lại lịch sử nước Mỹ, tôi nhận ra: những ǵ chúng ta đang trải qua hôm nay, dù đau đớn, vẫn là một phần của quy tŕnh tự điều chỉnh mà đất nước này luôn trải nghiệm. Lịch sử nước Mỹ là lịch sử của những thử thách lớn, và cũng là lịch sử của những cuộc tái sinh mạnh mẽ. Trong ḷng nước Mỹ luôn tồn tại hai lực kéo đối nghịch: một bên là xung đột, bên kia là khả năng tự sửa chữa.
Chính báo chí tương đối tự do, hệ thống toà án độc lập, xă hội dân sự năng động, cùng truyền thống kiểm soát quyền lực giữa các nhánh nhà nước, đă giúp Mỹ vượt qua nhiều khủng hoảng trong quá khứ. Các định chế này có thể bị thử thách, bị lung lay, nhưng chưa bị găy. Và chừng nào chúng c̣n đứng vững, nước Mỹ vẫn có cơ hội bước ra khỏi những cơn băo chính trị của ḿnh.
Yêu một đất nước là dám nh́n vào vết thương của nó
Tôi viết những ḍng này không phải để bi quan. Nếu không yêu nước Mỹ, có lẽ tôi đă sớm quay lại châu Âu, trở về sự ổn định cũ. Tôi chọn ở lại, chọn làm công dân, chọn nộp thuế, chọn nuôi con trong hệ thống giáo dục nơi đây – v́ tôi tin vào những giá trị mà đất nước này vẫn đang cố gắng ǵn giữ. Tôi cũng tin rằng, nếu thực sự yêu một quốc gia, chúng ta không chỉ có quyền mơ mộng về vẻ đẹp của nó, mà c̣n có trách nhiệm nh́n thẳng vào những vết thương của nó.
Lo lắng không phải là dấu hiệu của tuyệt vọng, mà là dấu hiệu của trách nhiệm. Với tư cách một người nhập cư đă tự chọn nước Mỹ làm quê hương, tôi lo lắng cho sự cực đoan, cho những cơn giận dữ mất kiểm soát, cho những gia đ́nh đứt găy v́ lá phiếu bầu. Nhưng đồng thời, tôi vẫn giữ niềm tin rằng trong chiều sâu của xă hội này, vẫn c̣n rất nhiều người tử tế, rất nhiều giá trị đáng trân trọng, và rất nhiều cơ chế bảo vệ nền dân chủ mà không phải quốc gia nào cũng có.
Niềm tin của một người nhập cư
Sau tất cả, điều giữ tôi lại với nước Mỹ không phải là h́nh ảnh một đất nước hoàn hảo, mà là khả năng không ngừng sửa ḿnh của nó. Tôi lạc quan rằng sau những va đập dữ dội này, nước Mỹ sẽ học được cách đứng vững hơn, đoàn kết hơn và trưởng thành hơn. Sự phân cực hôm nay có thể để lại nhiều vết sẹo, nhưng cũng là cơ hội để cả xă hội tự hỏi ḿnh đang đi về đâu, và muốn trở thành quốc gia như thế nào.
Từ góc nh́n nhỏ bé của một người đă rời Ba Lan để t́m một tương lai mới, tôi vẫn tin vào lựa chọn năm nào của ḿnh. Nước Mỹ mà tôi yêu không phải là nước Mỹ không có lỗi lầm, mà là nước Mỹ dám tranh luận, dám soi lại ḿnh và dám thay đổi. Và chừng nào tinh thần ấy c̣n tồn tại, chừng đó tôi vẫn có lư do để hy vọng – cho bản thân, cho gia đ́nh, và cho chính đất nước đă trở thành quê hương thứ hai của ḿnh.
Lê Diễn Đức (sửa và viết bởi Gibbs VIETBF)
