Đây là loài cá lưỡng thê biết leo cây với cặp mắt to tṛn lồi ra ngộ nghĩnh, cá tḥi ḷi có nhiều ở Việt Nam, nhưng không đâu ngon bằng nơi băi bồi Mũi Cà Mau. Loài cá kỳ lạ này đă trở thành biểu tượng ở Vườn Quốc Gia Mũi Cà Mau.
V́ sao cung nữ xưa không dám đụng vào món cá dù rất thích ăn? / Đang câu cá, người đàn ông hoang mang khi kéo lên một "con rồng" không mắt
Cá tḥi ḷi (Mudhopper, tạm dịch: Cá ḅ trong bùn) thuộc họ cá bống trắng, được t́m thấy tại khu vực cửa sông, hạ lưu sông và biển ở vùng nhiệt đới trải dài từ Seychelles, Ấn Độ, Bangladesh, Australia, Đông Nam Á (Indonesia, Malaysia, Philippines, Thái Lan và Việt Nam).
Tḥi ḷi là loài cá sống lưỡng thê, biết leo cây. Ảnh: VOV
Theo tạp chí National Geographic và Tổ chức Sinh vật thế giới, cá tḥi ḷi được xếp vào 1 trong 6 con vật “kỳ lạ nhất hành tinh”. Bao gồm: Cá cóc (Axopotl), chó chăn cừu hung (Hungarian sheeping dog), heo ṿi (Tapir), thỏ Angora (Angora rabbit), khỉ hoàng đế (Emperor tamarin) và cá tḥi ḷi (Mudhopper).
Sản vật thiên nhiên đặc trưng của Đất Mũi
Cá tḥi ḷi có h́nh thù kỳ quặc, lại sống quanh năm ở nơi śnh lầy, nhưng thịt của cá tḥi ḷi lại không tanh. Thịt cá chắc và ngọt, có thể chế biến được nhiều món ngon, hơn hẳn các loài cá nước ngọt thông thường như: Lóc, cá trê, cá chép… Ở Cà Mau, món cá tḥi ḷi nướng muối ớt (hoặc nướng mọi không ướp) và kho tiêu luôn có mặt trong thực đơn của các nhà hàng địa phương.
Có nhiều cách để bắt tḥi ḷi, tùy từng địa phương. Ở Đất Mũi, người dân thường dùng cách đào hang, cắm câu vào ban ngày. Ban đêm soi đèn, khi bị đèn pha vào mắt, chúng sẽ nằm yên bất động nên rất dễ bắt. Du khách kiếm cần câu nhỏ, t́m một băi sông dễ dàng bắt gặp chúng. Với đặc tính háu ăn, thả mồi trước mặt là chúng sẵn sàng cắn câu ngay.
Ngoài câu, có thể bắt cá tḥi ḷi bằng cách đào hang.
Vùng Cà Mau, cách bắt cá phổ biến nhất hiệu quả nhất là dùng sà di. C̣n gọi là hom, được kết bằng lá dừa nước, tựa như chiếc lọp, đặt vào miệng hang. Khi chúng ḅ trồi ra khỏi miệng hang chui lên mặt đất sẽ lọt vào hom.
Cá tḥi ḷi có thể xào sả ớt, kho tiêu, chiên xù, nấu mẻ, nấu canh chua, hoặc hấp cách thủy cuốn bánh tráng rau sống. Nhưng tiện nhất là nướng muối ớt hoặc nướng mọi th́ cá mới thơm, ngọt và dai hơn.
Cá tḥi ḷi ở Đất Mũi thường to và thơm ngon hơn các nơi khác
Để chế biến, phải chọn cá ở vùng đầm lầy nước mặn, nặng từ 100gr/con trở lên thịt mới ngọt. Đặc biệt, những con nặng từ 300gr/com trở lên là ngon nhất. Trọng lượng như trên chỉ riêng vùng Đất Mũi mới có.
Chế biến nhanh và ngon nhất là món cá tḥi ḷi nướng muối ớt
Cá sau khi sơ chế, làm sạch nhớt cá bằng giấm hoặc muối. Bỏ ruột, pha trộn hỗn hợp ướp cá gồm: Hành tím, sả băm nhuyễn, tương ớt, ớt khô, dầu ăn, dầu hào, mật ong, nước mắm, đường, tiêu xay, màu điều, bột ngọt. Tất cả được đảo đều và ướp cá chừng 15 - 20 phút cho ngấm. Sau đó nướng cá trên bếp than khoảng 15 - 20 phút. Khi cá chín, có màu vàng pha đỏ.
Trong khi nướng, liên tục phết hỗn hợp nước ướp cá lên hai mặt để cá không bị khét và càng ngấm gia vị. Cá chín, tách lớp da cháy đen ra để lộ thịt cá trắng tinh, tỏa mùi thơm lừng. Chấm mắm me hay muối ớt, uống kèm với rượu. Vị ngọt và dai của cá, kèm với cay và nồng của rượu sẽ khiến du khách không bao giờ quên.
Với món tḥi ḷi kho tiêu, cá được làm sạch, bỏ ruột và mắt. Ướp trong nồi đất chừng 15 phút cùng nước mắm, tóp mỡ, đường, hành băm nhuyễn, tiêu, chút bột ngọt. Kho cá trên bếp than nhỏ lửa, đến khi cạn nước th́ cho thêm hành lá xắt nhỏ rồi ăn với cơm nóng.
Chi tiền tỷ bảo tồn đặc sản trứ danh
Thưởng thức món ăn đặc sản cá tḥi ḷi cũng chính là t́m hiểu thêm về những điều kỳ thú nơi đất rừng phương Nam. Tḥi ḷi có khả năng di chuyển trên mặt bùn khá nhanh, gần như chạy. Với hệ thống hô hấp bằng phổi nên cá tḥi ḷi có thể thở trên cạn, khi dưới nước th́ dùng mang.
Sống trong tự nhiên, lại biết bơi, biết ḅ, biết đi, biết leo cây, biết đào hang, biết nhảy tới hơn 60cm, khiến cơ thể cá tḥi ḷi săn chắc. Do đó thịt cá dai mềm, ngọt và thơm ngon, trở thành một trong những đặc sản trứ danh của vùng rừng ngập mặn Đất Mũi.
Món cá khô tḥi ḷi Cà Mau hiện đă thành đặc sản trong tiêu thụ trong và ngoài nước
Món cá khô tḥi ḷi Cà Mau hiện đă thành đặc sản trong tiêu thụ trong và ngoài nước
Ngoài nướng, kho tiêu, cá tḥi ḷi c̣n làm món nấu chua cũng rất khoái khẩu. Để vận chuyển xa, ngươi dân đă làm ra món hấp dẫn khác, đó là món khô cá tḥi ḷi. Món khô làm cho thịt cá tḥi ḷi càng dai và ngọt. Sau khi nướng khô chín, cá lại càng dai và ngọt hơn, mất hẳn mùi tanh của cá. Nhưng để làm được món này, cần tới 4- 5kg cá tươi mới làm được 1kg cá khô. Thời giá hiện nay, 1kg khô cá tḥi ḷi có giá từ 500.000 - 600.000 đồng/kg.
Chục năm về trước, t́m mua vài kg cá tḥi ḷi to ngon tầm 300gr/con trở lên rất dễ dàng. Nhưng hiện ngày càng hiếm, bởi đây là loài cá tự nhiên chưa thể lai giống và nuôi nhân tạo như các loài hải sản khác. Hơn nữa, con cá dị h́nh này hiện đă thành đặc sản không chỉ của riêng Cà Mau hay miền Tây Nam bộ, mà đang trở thành món đặc sản ở các nhà hàng ở các tỉnh thành khác. Do dễ bắt và con người khai thác săn bắt quá độ nên cá tḥi ḷi trong tự nhiên hiện giảm mạnh.
Trước thực trạng trên, năm 2020, UBND huyện Ngọc Hiển đề xuất Sở KH&CN nghiên cứu giải pháp ứng dụng công nghệ để khôi phục, bảo tồn và phát triển nguồn lợi cá tḥi ḷi trong điều kiện loài cá này đang bị người dân khai thác quá mức.
Mục đích là nhằm xác định cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng quy tŕnh sản xuất giống và nuôi thương phẩm cá tḥi ḷi, góp phần khôi phục, bảo tồn và phát triển nguồn lợi cá tḥi ḷi tại tỉnh Cà Mau và các tỉnh ĐBSCL có điều kiện sinh thái tương tự. Đề xuất được tỉnh Cà Mau ủng hộ, và đă tŕnh Bộ KH&CN hỗ trợ nguồn vốn và công nghệ.
Được biết, Bộ KH&CN đă phê duyệt và chủ tŕ dự án khôi phục bảo tồn phát triển nguồn lợi cá tḥi ḷi trên địa bàn tỉnh Cà Mau. Hiện Bộ đang phối hợp hoàn tất các thủ tục và trực tiếp kư kết với Viện Thủy sản Nha Trang để triển khai thực hiện. Sau khi nhân giống thành công, Viện Thủy sản Nha trang sẽ tiến hành thực nghiệm trên địa bàn tỉnh Cà Mau và bàn giao công nghệ nhân giống cá tḥi ḷi cho tỉnh.
VietBF@ sưu tập