Ẩm thực Ê Đê là sự hòa trộn tinh tế của thảo dược, gia vị và thực phẩm tươi sống với những phong cách nấu nướng đặc biệt. Mỗi món ăn hay toàn thể bữa ăn đều có sự phối trộn tinh tế giữa vị cay, chua, và đắng. Ẩm thực Ê đê là một phần của văn hóa Tây Nguyên và trở thành một trong những yếu tố thu hút khách du lịch.
1. Món vếch
Đây là món ăn độc, lạ của người Ê Đê thường xuất hiện trong những dịp lễ hội hay những sự kiện đặc biệt.
Vếch theo tiếng Ê Đê là phần đầu ruột non của động vật ăn cỏ. Trong đoạn ruột ấy có chứa cả dịch tiêu hóa và phần cỏ vừa đi qua khỏi phần dạ dày của con vật. Đối với người Ê Đê, vếch của các loài động vật ăn cỏ như: Thỏ, dê, nai, hoẵng săn bắt được trong rừng hay trâu, bò chăn thả trong rừng thường được ưa chuộng nhất bởi chúng chỉ ăn cỏ và lá cây rừng nên ruột rất sạch. Mỗi khi có lễ hội quan trọng hay dịp đặc biệt, những gia đình, dòng tộc giàu có người Ê Đê thường mổ thịt trâu, bò để cúng các thần và thiết đãi buôn làng. Khi đó, họ thường lấy vếch để chế biến món ăn dành riêng cho những người có vai vế trong gia đình hoặc những người quan trọng trong lễ cúng.
2. Canh cà đắng nấu cá khô
Đây là một món ngon có nguồn gốc từ dân tộc Ê Đê, cây cà đắng là một loại cây mọc dại lớn hơn cà pháo có màu xanh trắng, cây có nhiều gai nhọn, cây này thường được hái trên rẫy. Họ thường sử dụng cà này để làm thực phẩm hàng ngày, tạo thành các món ngon như cà đắng xào, cà đắng om ếch, cà đắng kho, canh cà đắng.
Để làm món canh cà đắng đặc biệt này, họ sẽ sử dụng đầu cá trích phơi khô, sau đó đem giã nát, thêm vào hành và tỏi, rồi đem nấu với nước sôi, tạo cho canh độ ngọt và hương vị thơm ngon, sau cùng họ sẽ bỏ cà đắng vào rồi cho thêm rau, nước vo gạo tạo độ sệt cho món ăn. Người Ê Đê thường dùng món ăn này cùng với cơm, do có thói quen ăn bốc nên họ thường nấu món này hơi sền sệt để cùng ăn với cơm, họ thường vắt thành từng nắm cùng với cà và ăn, vị đắng và cay làm món ăn thêm ngon hơn, trái cà đắng cũng là một loại thuốc quý giúp tăng sức đề kháng.
3. Lẩu lá rừng
Đặc sản này chỉ dùng để đãi khách ở Tây Nguyên, dân tộc Ê Đê thường tốn rất nhiều công sức để hái các loại lá nằm sâu trong rừng, muốn lẩu lá ngon thì phải kiếm được nhiều loại lá. Đây cũng là món cứu đói cho đồng bào dân tộc lúc mất mùa đói kém, tất cả các loại lá được nấu với thịt heo rừng, ớt, các loại gia vị khác tạo thành hương thơm quyến rũ.
Khi thưởng thức bạn sẽ cảm nhận được vị đắng, bùi, chát của từng loại rau, vị ngọt dai thơm ngon của thịt heo rừng. Món ăn này ngày nay đã được biến tấu khác đi để có mặt trong hầu hết các nhà hàng quán ăn tại Đắk Lắk, nhưng muốn thưởng thức món lẩu lá ngon nhất, đúng hương vị nhất nên thưởng thức tại nhà các gia đình dân tộc tại Đắk Lắk.
4. Măng nướng xào lòng bò
Đây là món ăn khá nổi tiếng của xã Ea Sol, huyện Ea Hleo, Đắk Lắk. Người Ê Đê thường dùng măng nướng vào các bữa sáng và chiều. Món ăn là sự tổng hòa vị hơi đắng của lòng bò, vị ngọt của măng rừng và không thể thiếu vị cay của ớt, loại gia vị có mặt trong các bữa ăn của người dân tộc Ê Đê.
Những bắp măng tre tươi được nướng trên lửa than hồng thơm nức mũi, sau đó được rửa sạch và thái nhỏ, rồi đem xào chung với phèo non và phổi bò, lòng bò, được thêm gia vị và củ nén và ớt tăng thêm độ cay nồng của món ăn, vị ngọt của măng tre rừng và vị bùi đắng của lòng bò làm du khách khi thưởng thức món ăn này đều ngất ngây.
5. Dế cơm rang muối
Để có được những chú dế cơm to, béo, màu nâu vàng óng…, người Êđê thường đi bắt dế vào khoảng tháng 10 hằng năm (đầu vụ thu hoạch lúa). Để bắt được dế cần phải có “mồi nhử” là những chú kiến lửa (loại to) được bỏ đói nhiều ngày. Ông Y Keo cho hay: “Khi gặt xong ruộng lúa của gia đình, họ sẽ lần tìm những hang dế sau đó thả kiến lửa vào hang. Do kiến lửa bị bỏ đói nên vội vàng đi xuống hang để đi tìm thức ăn. Khi phát hiện ra dế cơm, kiến lửa sẽ cắn, đốt và dồn chú dế chạy ra ngoài miệng hang. Lúc này, người đi bắt dế phải nhanh tay chộp lấy chú dế bỏ vào bao”.
Những chú dế cơm béo ngậy được làm sạch, bỏ chân; sau đó được cho vào chảo gang rang lên đến khi dế chuyển sang màu vàng, có mùi thơm. Tiếp đó, dế được vớt ra rồi giã nhuyễn cùng muối, lá hành, gừng, hẹ... Món này có thể ăn không, hoặc ăn với cơm và dùng để chấm… đều được. Khi ăn có vị beo béo, mằn mặn, cay và bùi bùi rất đặc trưng.
6. Rượu cần
guyên liệu chính để làm rượu cần thường là cơm nguội đã phơi được hai ngày nắng, sau đó trộn đều với men (do bà con tự làm). Để có loại men đặc biệt này, người Êđê phải vào rừng tìm vỏ và lá cây ana h’jam mang về phơi khô để làm men theo công thức đặc biệt. Cơm sau khi được trộn đều với men được cho vào ché rồi đổ nước vào ủ. Ở phía trên và dưới đáy ché là một lớp trấu có tác dụng ngăn cho bã rượu không chạy vào trong cần khi hút. Những ché rượu cần chất lượng là khi người uống châm nhiều lần nước vào mà vẫn giữ được vị ngon ngọt, thơm nồng. Dùng loại nước suối trong vắt để châm rượu. Nước suối mát lạnh ngấm vào men tạo cho rượu cần một mùi vị rất đặc biệt, vừa mát lạnh, lại vừa có vị ngọt, dịu nhưng cũng có vị chát …
7. Lá mì xào
Lá mì xào là món ăn đặc sản của người Ê Đê mà các bà vẫn hay nói "canh lá mì có bao nhiêu cũng hết". Ở đây dân gọi là lá mì, nhưng cũng có nơi gọi là lá sắn, củ sắn. Thường mọi người chỉ ăn củ, xuất khẩu làm bánh chứ không ai biết lá mì cũng là đặc sản làm nên món ăn đậm đà gây nghiện. Lá mì thường chọn loại mì ta chứ không phải mù cao sản, lá mì có còng đỏ, lá mỏng và không quá già. Thường được hái vào sáng sớm khi còn đọng sương mai đem về rửa sạch để ráo. Để món ăn thêm đậm đà người Ê Đê thường nấu với cây lá rừng khác như hoa đu đủ đực, cá khô hay cá hấp để món ăn thêm đậm vị.
VietBF@sưu tập