Vi phạm thủ tục tố tụng hình sự: Sai “trăm sự tại nhân”

Việc vi phạm tố tụng trong các vụ án hình sự ảnh hưởng trực tiếp tới danh dự, nhân phẩm và tính mạng con người. Nhiều chuyên gia pháp lý cho rằng, một trong những nguyên nhân dẫn đến vi phạm thủ tục tố tụng là do sự yếu kém về năng lực của một số điều tra viên. Bỏ lọt tội phạm, khởi tố người không có tội, xử lý thiếu khách quan, có yếu tố tiêu cực là những hành vi vi phạm tố tụng. Vụ án dưới đây là một minh chứng cụ thể.Khoảng 12h ngày 08/8/2013, bà Đặng Thị H. (SN 1952 trú tại xã Tư Mại, huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang) đạp xe sang nhà ông bạn tên là Nguyễn Văn Kh. nhờ sửa hộ chiếc điện thoại bị hỏng. Khi đang ngồi uống nước tại bàn, bà H. đã bị vợ ông Kh. (70 tuổi) chỉ đạo các con xông vào đánh chảy máu mũi, miệng, gẫy răng... Sau đó bà H. còn bị các con của ông Kh. cắt xé tan tành quần áo phải chạy lên thuyền để ẩn náu, các con ông Kh. còn lấy cả điện thoại và một dây chuyền vàng của bà H.. Chứng kiến sự việc, nhiều người đã đến can ngăn, mang quần áo đến cho bà H. mặc và đưa bà này đến bệnh viện đa khoa huyện Yên Dũng để cấp cứu.

Lê Bá Mai tại phiên tòa.

Hành vi trên của vợ con ông Kh. đã có đủ dấu hiệu của tội làm nhục người khác, tội cố ý gây thương tích và tội cướp tài sản dù sau đó người nhà ông Kh. đã trả lại chiếc dây chuyền vàng cho bà H.. Tuy nhiên sau khi điều tra xác minh ban đầu, công an huyện Yên Dũng đã ra quyết định không khởi tố vụ án hình sự, chỉ trả lại cho bà H. điện thoại, nhẫn vàng và xử phạt hành chính các đối tuợng hành hung, làm nhục bà.
Bày tỏ quan điểm về vụ việc này, luật sư Nguyễn Ngọc Hùng (Đoàn luật sư Hà Nội) cho biết: "Hành vi lột quần áo của người khác có dấu hiệu của tội làm nhục người khác theo Điều 121 BLHS. Nếu bị hại có đơn yêu cầu, cơ quan công an phải khởi tố vụ án hình sự để điều tra. Ngoài ra, các đối tượng đã hành hung bà H. còn bị khởi tố về tội cố ý gây thương tích. Hành vi giật dây chuyền vàng có dấu hiệu của hành vi cướp tài sản, nhưng tự ý nửa chừng (do có tác động hoặc tự ý trả lại người bị hại) khi đó chỉ được coi là tình tiết giảm nhẹ. Nếu bị hại đã có đơn yêu cầu mà CQĐT không khởi tố bị can là "bỏ lọt tội phạm". Nói cách khác, CQĐT đã vi phạm tố tụng".
Dư luận cho rằng, việc để lọt tội phạm không đơn thuần là sự yếu kém của cơ quan điều tra mà điều nguy hại hơn đó là sự "nhờn" luận của người dân, khiến người dân thiếu tin tưởng vào sự nghiêm minh của luật pháp.
Diễn ra ở nhiều giai đoạn tố tụng
Theo chuyên một số gia pháp lý, vi phạm tố tụng trong vụ án hình sự là một vấn đề rất rộng. Việc vi phạm có thể xảy ra ở nhiều giai đoạn khác nhau. Vụ án dưới đây là một ví dụ điển hình về thời hạn ra quyết định truy tố.
Ông Nguyễn Ngọc Tuấn (Giám đốc công ty TNHH, Bạc Ngọc Tuấn, tại 63 Hàng Bông, Hà Nội) làm đơn khiếu nại về việc nhân viên Chu Thanh Hà (ở Mạc Thị Bưởi, Hai Bà Trưng, Hà Nội) đã có hành vi lập chứng từ khống để chiếm đoạt 45 triệu đồng tiền bán hàng của công ty.
Sau khi ông Tuấn làm đơn trình báo công an quận Hoàn Kiếm, ngày 3/12/2012, cơ quan điều tra quận Hoàn Kiếm có quyết định khởi tố vụ án hình sự và ra quyết định khởi tố bị can đối với Chu Thanh Hà. Căn cứ vào các tài liệu thu thập được, CQĐT kết luận Chu Thanh Hà đã phạm tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản theo Điều 140 BLHS.
Tuy nhiên, ngày 18/11/2013 (gần 1 năm sau khi có kết luận điều tra-PV), ông Tuấn mới nhận được thông báo của VKSND quận Hoàn Kiếm về việc qquyết định đình chỉ vụ án đối với bị can Chu Thanh Hà với nội dung: "Bị can Chu Thanh Hà có nhân thân tốt, chưa có tiền án tiền sự, hiện đang nuôi con nhỏ, sự việc xảy ra đã lâu (từ năm 2009) và không còn nguy hiểm cho xã hội nữa"?!
Nói về quyết định đình chỉ vụ án, một kiểm sát viên (xin được giấu tên) cho hay: Trong vụ việc trên, VKSND quận Hoàn Kiếm đã vi phạm về thời hạn truy tố, quy định tại Điều 166 BLTTHS.
Gây hoang mang dư luận
Hẳn dư luận còn nhớ kỳ án "vườn mít" với thời gian xét xử kéo dài tới 9 năm cùng 6 bản án. 2 lần tuyên tử hình, 2 lần tuyên chung thân, khi lại tuyên vô tội?!
Theo các cơ quan tiến hành tố tụng, Lê Bá Mai làm thuê cho trang trại của ông Dương Bá Tuân, xã An Khương, huyện Hớn Quảng, tỉnh Bình Phước. Sáng 12/11/2004, trong lúc đi rải phân, Mai thấy Nguyễn Thị U. (SN 1993) và Hằng đi mót sắn nên lấy xe máy chở U. đến vườn mít để hiếp dâm, rồi giết nạn nhân...
Năm 2005, TAND tỉnh Bình Phước phạt Lê Bá Mai án tử hình. Tòa Phúc thẩm TANDTC tại TP.HCM giữ nguyên bản án này. Mai kêu oan. Tháng 12/2006, Hội đồng Thẩm phán TANDTC ra quyết định giám đốc thẩm, hủy cả 2 bản án để điều tra lại.
Tháng 5/2011, TAND tỉnh Bình Phước xử sơ thẩm lần hai và tuyên bị cáo không phạm tội, trả tự do ngay tại tòa. VKSND tỉnh Bình Phước kháng nghị, yêu cầu xét xử lại.
Ngày 18/5/2012, Mai bị bắt giam lại. Tháng 6/2012, Tòa phúc thẩm TANDTC tại TP.HCM hủy án để điều tra và xét xử lại từ đầu. Tháng 1/2013, TAND tỉnh Bình Phước xử sơ thẩm lần 3, tuyên phạt Lê Bá Mai tù chung thân. VKSND tỉnh Bình Phước kháng nghị yêu cầu Tòa Phúc thẩm TANDTC tại TP.HCM xử bị cáo tử hình. Mai tiếp tục kêu oan. Mặc dù thừa nhận những sai sót trong việc thu thập chứng cứ và những vi phạm về tố tụng do trình độ của điều tra viên nhưng Tòa phúc thẩm TANDTC tại TP.HCM lại cho rằng những chi tiết đó không cơ bản và không làm thay đổi bản chất vụ án nên tuyên phạt bị cáo s án chung thân.
Phiên toà đã khép lại, nhưng dư luận chưa thôi bàn tán về kỳ án này. Theo luật sư Lê Việt Cường, nói tới vụ án hình sự là liên quan tới danh dự, nhân phẩm và tính mạng con người, nên trước khi hạ bút ký vào kết luận điều tra, cáo trạng và bản án, người tiến hành tố tụng phải xem xét, cân nhắc kỹ lưỡng, phải tôn trọng sự thật khách quan, tôn trọng những gì có thật liên quan tới vụ án, từ đó đưa ra những phán quyết đúng đắn, không bỏ lọt tội phạm nhưng không làm oan người vô tội.
Cần có quy định bắt buộc đối với kiểm sát viên trong việc hỏi cung
Trên thực tế, cơ quan chức năng đã phát hiện không ít vụ án có vi phạm thủ tục tố tụng. PV báo ĐS&PL đã có cuộc trao đổi với TS. Lê Đăng Doanh - giảng viên khoa Pháp luật hình sự - đại học Luật Hà Nội, để cùng mổ xẻ vấn đề trên.
Ảnh hưởng lối tư duy áp đặt
Thực tế có nhiều vụ án vi phạm tố tụng nghiêm trọng, gây hậu quả nặng nề cho xã hội. Quan điểm của ông về vấn đề này như thế nào?
Hiện nay pháp luật tố tụng hình sự giao cho cơ quan điều tra nhiều quyền hạn. Trong khi đó kiểm sát viên lại không phát huy hết vai trò của mình trong việc kiểm sát việc tuân thủ đúng pháp luật. Đây là một trong những nguyên nhân cơ bản dẫn đến việc vi phạm tố tụng của các cơ quan tiến hành tố tụng, hậu quả là dẫn đến oan, sai.
Trách nhiệm của kiểm sát viên là giám sát việc tuân thủ pháp luật trong quá trình khởi tố điều tra, trong đó có việc điều tra viên lấy lời khai đối với bị can. Tuy nhiên, luật lại không quy định sự có mặt của kiểm sát viên là bắt buộc khi điều tra viên lấy lời khai. Mặt khác, công tác kiểm sát hiện nay rất yếu, thiếu cả về số lượng, về nghiệp vụ điều tra, yếu về nhận thức, về vai trò của kiểm sát viên trong các vụ án hình sự.
Tôi lấy ví dụ, mặc dù mới có quyết định khởi tố bị can nhưng điều tra viên thường có suy nghĩ áp đặt người đó là có tội. Do đó khi bị can không nhận tội thì điều tra viên nghĩ ngay theo hướng bị can quanh co chối tội mà không tập trung nghiên cứu xem xét vì sao họ không nhận tội, dễ dẫn đến các hành vi như mớm cung, ép cung... Nếu có mặt kiểm sát viên khi lấy lời khai thì điều này có thể không xảy ra.
Đối với kiểm sát viên, do không theo sát quá trình điều tra vụ án nên chỉ dựa vào bản kết luận điều tra để ra cáo trạng. Do đó, cáo trạng đôi khi thiếu khách quan, dẫn đến oan, sai. Trên thực tế vai trò kiểm sát viên trong nhiều vụ án không thể hiện được tính độc lập. Cụ thể, trong đánh giá các chứng cứ thường phụ thuộc vào kết luận của điều tra viên, của cơ quan điều tra.
Vi phạm tố tụng đã và đang gây dư luận xấu trong xã hội. Theo ông, cần phải làm gì để khắc phục tình trạng vi phạm tố tụng như hiện nay?
"Trăm sự tại nhân", tất cả đều phụ thuộc vào yếu tố con người. Tuy nhiên, để khắc phục tình trạng trên, trong quy định của pháp luật tố tụng hình sự, cần bổ sung chặt chẽ đó là quy định kiểm sát viên bắt buộc phải có mặt cùng với điều tra viên trong tất cả những lần lấy lời khai đối với bị can, các bản ghi lời khai của bị can phải có chữ ký của kiểm sát viên mới coi là hợp pháp. Vì mọi trường hợp oan, sai, cơ quan VKS là cơ quan phải chịu trách nhiệm đầu tiên.
Mặt khác, nên mở rộng quyền hạn đối với luật sư và nếu có quy định: Những trường hợp bị can mời luật sư thì từ thời điểm luật sư được tham gia, mọi bản khai của bị can phải có chữ kí của luật sư. Theo tôi, phải quy định như vậy để khắc phục và hạn chế được tình trạng vi phạm tố tụng như hiện nay. Đặc biệt phải nâng cao chất lượng, số lượng kiểm sát viên. Hiện tại, nếu so số lượng kiểm sát viên với số lượng điều tra viên trong cả nước thì có sự chênh lệch rất lớn, trong khi số lượng vụ án mà VKS phải giải quyết tương đương với cơ quan điều tra. Chính vì lý do này mà kiểm sát viên đôi khi không thể hoàn thành đầy đủ chức năng nhiệm vụ mà luật tố tụng đã quy định.
VKS không phê chuẩn phải nêu rõ lý do
Trong một số vụ án, cơ quan điều tra ra kết luận điều tra, nhưng sau đó VKS lại ra quyết định đình chỉ vụ án. Việc này có gì bất thường không, thưa ông?
Trên thực tế, do nhận thấy chứng cứ không đủ để truy tố bị can, VKS đã không phê chuẩn theo đề nghị của cơ quan điều tra mà ra quyết định đình chỉ vụ án hoặc đình chỉ đối với bị can. Tuy nhiên, cũng có trường hợp kiểm sát viên do năng lực trình độ, không nắm được bản chất nội dung vụ án do thiếu sâu sát hoặc không loại trừ các yếu tố tiêu cực khác.
Tôi cho rằng tỷ lệ số vụ án, quyết định tạm giam... mà VKS không phê chuẩn chiếm tỷ lệ rất nhỏ so với tổng thể các vụ án đã giải quyết. Bộ luật Tố tụng Hình sự quy định: Nếu không phê chuẩn thì VKS phải nêu rõ lý do, vì sao không phê chuẩn các quyết định đề nghị của cơ quan điều tra...
Khi phát hiện điều tra viên, kiểm sát viên cố tình vi phạm tố tụng thì xử lý như thế nào thưa ông?
Nếu điều tra viên, kiểm sát viên cố tình vi phạm tố tụng thì xử lý theo Luật công chức, viên chức. Trường hợp nghiêm trọng như dùng nhục hình, bức cung, làm sai lệch hồ sơ vụ án thì phải xử lý hình sự
Thiệt hại do vi phạm tố tụng không thể đo, đếm
Nhiều chuyên gia pháp lý cho rằng, thực tế vi phạm tố tụng có thể xảy ra ở nhiều giai đoạn tố tụng khác nhau. Ngoài yếu tố khách quan, chủ quan, còn có yếu tố lương tâm của những người tiến hành tố tụng. Do đó, khi có sai sót xảy ra, muốn quy trách nhiệm cũng không dễ.
Khó phân định rạch ròi
Trao đổi với PV báo ĐS&PL, ông Ngụy Thế Hùng (cán bộ VKSNDTC) cho rằng có thể nhận thấy vi phạm tố tụng thường xảy ra trong trường hợp: Do tình hình tội phạm diễn biến phức tạp, tính chất thủ đoạn ngày càng tinh vi, có những vụ án, người phạm tội là đối tượng lang thang, cư trú ở tỉnh khác, nên việc điều tra xác minh, gặp nhiều khó khăn, trong khi thời hạn điều tra vụ án theo luật định đã hết. Mặt khác, quan hệ phối hợp giữa điều tra viên, kiểm sát viên thụ lý vụ án chưa chặt chẽ, chưa tích cực trong việc điều tra thu thập chứng cứ, thỏa mãn với những chứng cứ tài liệu đã thu thập được.
Trước khi kết thúc điều tra vụ án, kiểm sát viên điều tra viên không trao đổi, đánh giá việc thu thập tài liệu, chứng cứ, thủ tục tố tụng để phát hiện những vấn đề còn thiếu để yêu cầu điều tra viên bổ sung, do đó xảy ra việc khi ra quyết định truy tố hoặc chuyển hồ sơ sang tòa án để xét xử mới phát hiện thiếu sót, vi phạm. Việc phân công kiểm sát viên thụ lý vụ án chưa phù hợp với năng lực, trình độ, kinh nghiệm của kiểm sát viên.
Trên đây là một trong những nguyên nhân dẫn đến vi phạm tố tụng. Tùy thuộc vào từng trường hợp cụ thể, nhưng nếu vi phạm tố tụng xảy ra ở các cơ quan tiến hành tố tụng thì đều phải hủy án, là một trong những nguyên nhân dẫn đến oan, sai.
Tôi lấy ví dụ, với người phạm tội quả tang, trong vòng 24h, cơ quan điều tra phải ra quyết định tạm giữ hoặc trả tự do, nếu cơ quan điều tra không ra quyết định là vi phạm tố tụng. Vì VKS có chức năng giám sát, nhưng xét về lỗi cố ý hay vô ý trong vi phạm tố tụng để quy trách nhiệm là điều khó phân định rạch ròi.
Luật còn bất cập?
Theo luật sư Lê Việt Cường, Đoàn Luật sư Hà Nội: Đối với vụ án hình sự thì việc lấy lời khai của bị can là vô cùng quan trọng, vì nó là nguồn chứng cứ để xác định chứng minh sự thật của vụ án. Đó là một trong những hoạt động của cơ quan tiến hành tố tụng, để xác định một người có tội hay không có tội. Thế nhưng, trong quá trình lấy lời khai của bị can, không ít trường hợp điều tra viên có hành vi đe dọa, thậm chí đánh đập đối với bị can. Nhưng vì chỉ có điều tra viên với bị can nên không có căn cứ, để chứng minh sự vi phạm của điều tra viên. Đây là điều bất cập mà không thể giải quyết một sớm một chiều được.
Dư luận cho rằng, để tìm ra lỗi vi phạm tố tụng là cố ý hay vô ý giống như việc "mò kim đáy bể". Cũng theo luật sư Cường, vi phạm trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử trong vụ án hình sự không chỉ là hành vi xâm phạm nghiêm trọng đến quyền lợi hợp pháp của bị can, bị cáo, người bị hại mà còn gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến tinh thần tự tôn pháp luật của người dân. Hậu quả để lại cho xã hội là không thể tính được.
tm

nhìn mặt hình sự quá