Ngày 13/8/2025, dư luận rộ lên. Bức tường im lặng của cơ quan tố tụng Hưng Yên bỗng nứt ra: Viện kiểm sát buộc phải thay đổi biện pháp ngăn chặn với Thái Khắc Thành – người đàn ông bị tuyên 6 năm tù vì tội “tày đình”: nuôi và bán 13 con gà lôi. Tạm giam biến thành “cấm đi khỏi nơi cư trú”. Anh Thành, kẻ từ nông dân trở thành “tội phạm bảo tồn động vật quý hiếm”, nay được trả về làng như một nhân chứng sống cho sự bất hợp lý của luật pháp.
Ba ngày sau, ở tận miền cực Nam, Cà Mau, một cánh cửa nhà giam bật mở. Thầy hiệu trưởng Trần Văn Tâm bước ra sau đúng 366 ngày bị tạm giam. Bản án sơ thẩm từng tuyên ông 7 năm tù vì tội “tham ô” 10,7 triệu đồng – số tiền chỉ là chi phí hợp thức hoá cho những đồ dùng tự tay thầy làm cho trường học. Một năm, một ngày ngồi tù vì… thiếu hoá đơn đỏ. Viện kiểm sát khu vực 5 đổi biện pháp, cho thầy tại ngoại. Nhưng bản án vẫn treo lơ lửng như thanh gươm chưa rút khỏi vỏ.
Cả hai vụ – gà lôi ở Hưng Yên, hoá đơn ở Cà Mau – trở thành hồ sơ gây xôn xao. Người ta chờ xem toà phúc thẩm sẽ làm gì: công lý hay chỉ là màn kịch mới. Bởi trong những căn phòng họp kín, từng có lời thừa nhận lạnh lùng: “Lỡ bắt rồi, thì cũng phải xử cho ra tội. Không thể thả, mất mặt pháp luật.” Lời của bà Lê Thị Thu Ba – nguyên Phó ban Cải cách tư pháp. Và xa hơn nữa, luật sư Ngô Bá Thành từng chua chát: “Ở Việt Nam có cả một rừng luật, nhưng xử thì bằng luật rừng.”
Những vụ án như vậy không phải ngẫu nhiên. Đằng sau là những khung hình phạt rộng như miệng vực, chứa đầy điều khoản mơ hồ, trao cho điều tra viên, kiểm sát viên và thẩm phán một thứ quyền lực tuỳ nghi. Thái Khắc Thành bán 10 con gà lôi trắng con với tổng số tiền 5 triệu đồng, bị kéo vào Điều 244 BLHS – tội “vi phạm quy định bảo vệ động vật nguy cấp”. Khung án: 1 đến 15 năm tù. Giữa nuôi và giết, giữa nhân giống và tận diệt, luật gộp hết, thản nhiên coi như một. Để rồi một nông dân trở thành kẻ phạm tội ngang hàng với bọn săn bắn tận diệt thú rừng.
Trần Văn Tâm thì rơi vào cái bẫy “ảnh hưởng xấu đến an ninh, trật tự, an toàn xã hội”. Cụm từ mơ hồ ấy nâng khung hình phạt lên 7 năm. 10,7 triệu đồng – số tiền mua mấy bộ bàn ghế – bỗng hoá thành chứng cứ để giam một hiệu trưởng suốt hơn một năm.
Những khung hình phạt quá rộng, quá nặng, và quá mơ hồ. Nhìn sang Nhật, Pháp, Mỹ, hình phạt về động vật hoang dã hay tội kinh tế đều chi tiết, rõ ràng, tách bạch từng hành vi. Việt Nam thì gom hết, thậm chí nặng hơn cả các quốc gia phát triển. Thế nên án oan không phải ngoại lệ, mà là hệ quả tất yếu.
Vấn đề không chỉ ở luật, mà còn ở con người thực thi luật. Người lớn lên trong môi trường hà khắc sẽ quen xử phạt hà khắc. Người soạn luật với tâm thế “phải răn đe” sẽ biến luật thành gươm chém bừa. Và người xét xử, nếu bị trói buộc bởi quan điểm “đã bắt thì phải có tội”, thì bản án công bằng sẽ mãi chỉ là ảo vọng.
Thái Khắc Thành, con gà lôi trắng. Trần Văn Tâm, hoá đơn đỏ. Hai vụ án nhỏ nhưng thắp sáng cả một vùng tối. Câu hỏi còn đó: Toà phúc thẩm có can đảm thừa nhận sai lầm, hay lại lặp lại kịch bản “xử cho có tội” để giữ uy tín cho luật rừng?
Và người dân, khi dõi theo từng phiên xử, hẳn sẽ thấy mình đang sống trong một tiểu thuyết hình sự, nơi công lý nhiều khi chỉ là một vai diễn, còn sự thật thì bị nhốt sau song sắt của… thủ tục tố tụng.