Trong suốt chiều dài lịch sử nhân loại, mỗi làn sóng công nghệ mới đều vừa gây lo lắng vừa mở ra cơ hội. Cách mạng công nghiệp đă thay sức người bằng máy hơi nước, rồi đến điện khí hóa, dây chuyền sản xuất và tự động hóa. Trong các giai đoạn ấy, tuy nhiều công việc thủ công biến mất, song hàng loạt ngành nghề mới cũng xuất hiện – từ kỹ sư, kỹ thuật viên cho đến những lĩnh vực dịch vụ chưa từng tồn tại. Người lao động được “giải phóng” khỏi các việc lặp đi lặp lại và chuyển dịch sang những công việc có giá trị cao hơn.
Nhưng với sự trỗi dậy của trí tuệ nhân tạo (AI), một câu hỏi lớn đang đặt ra: Liệu lịch sử có c̣n lặp lại? Một số nghiên cứu học thuật gần đây cảnh báo rằng chúng ta có thể đang ở ngưỡng cửa của một bước ngoặt. Khác với máy móc truyền thống chỉ thay thế sức lực, AI c̣n có thể thay thế cả tư duy – từ viết báo cáo, phân tích dữ liệu cho đến sáng tạo nghệ thuật và nghiên cứu khoa học. Nói cách khác, AI đang xâm nhập vào chính những lĩnh vực vốn được xem là “đặc quyền” của con người.
Hệ quả là nguy cơ mất việc làm không chỉ dừng ở lao động giản đơn mà c̣n lan rộng sang tầng lớp trí thức và chuyên môn cao. Tốc độ thay đổi cũng quá nhanh, khiến khả năng tạo ra ngành nghề mới có thể không bắt kịp với số lượng việc làm bị xóa sổ. Điều này làm gia tăng bất b́nh đẳng xă hội: người nào biết sử dụng và làm chủ AI sẽ hưởng lợi, trong khi phần đông c̣n lại có thể bị gạt ra bên lề.
Tuy nhiên, không phải mọi thứ đều bi quan. Lịch sử cho thấy con người luôn biết thích nghi. Vấn đề không phải là “AI có thay thế con người hay không”, mà là “chúng ta chọn sống cùng AI thế nào”. Thay v́ coi AI là đối thủ, nhân loại có thể coi đây là công cụ bổ sung, để con người tập trung vào những giá trị mà máy móc khó thay thế: cảm xúc, đạo đức, sự đồng cảm, sáng tạo gắn liền với trải nghiệm sống. Đồng thời, giáo dục và chính sách cần đi trước một bước – đào tạo lại lực lượng lao động, khuyến khích kỹ năng mềm và tinh thần đổi mới, thay v́ chỉ dựa vào những nghề nghiệp truyền thống.
Có lẽ, câu trả lời cho câu hỏi “sau đó là ǵ?” chính là một xă hội nơi con người không chỉ lao động để mưu sinh, mà c̣n để phát huy bản chất sáng tạo và nhân văn của ḿnh. Nếu được định hướng đúng, trí tuệ nhân tạo không phải là dấu chấm hết cho việc làm, mà có thể trở thành bệ phóng để nhân loại bước vào kỷ nguyên phát triển mới.
VietBF@sưu tập