Theo như có một người đàn ông 'sống lại' sau 8 năm qua đời sinh năm 1910 tại Thượng Hải, ông dành trọn hơn nửa thế kỷ nghiên cứu, giảng dạy và truyền bá nghệ thuật trà, góp phần đưa việc pha trà thủ công bước sang thời kỳ cơ giới hóa "hồi sinh" trong sự bức xúc của gia đình khi phẫn nộ lại khởi kiện.
Trương Thiên Phúc, nhà khoa học trà lừng danh của Trung Quốc, được mệnh danh là “người khổng lồ của ngành trà”, người đã cống hiến cả đời cho sự phát triển của văn hóa trà quốc gia. Sinh năm 1910 tại Thượng Hải, ông dành trọn hơn nửa thế kỷ nghiên cứu, giảng dạy và truyền bá nghệ thuật trà, góp phần đưa việc pha trà thủ công bước sang thời kỳ cơ giới hóa. Ông từng là cố vấn kỹ thuật của Viện Nghiên cứu Trà thuộc Viện Khoa học Nông nghiệp Phúc Kiến, giữ vai trò giám đốc danh dự của Hiệp hội Trà Trung Quốc và được Quốc vụ viện cấp trợ cấp đặc biệt. Sau khi qua đời năm 2017, hưởng thọ 108 tuổi, hình ảnh của ông vẫn được nhiều người tôn kính như một biểu tượng sống của văn hóa truyền thống.
Thế nhưng vào giữa tháng 10 vừa qua, cái tên Trương Thiên Phúc bất ngờ “sống lại” theo cách ít ai ngờ tới: ông xuất hiện trong một video quảng cáo cho thương hiệu trà, do trí tuệ nhân tạo (AI) tạo ra. Trong đoạn phim, hình ảnh và giọng nói của ông được tái hiện với lời khẳng định: “Tôi đã sống đến 108 tuổi và uống trà hơn 80 năm…”, như thể ông đang trực tiếp giới thiệu sản phẩm. Sự kiện nhanh chóng khiến dư luận Trung Quốc dậy sóng.
Theo xác nhận của Công ty TNHH Quản lý Thương hiệu Phúc Kiến Trương Thiên Phúc, video trên được sản xuất hoàn toàn bằng công nghệ AI. Người thân của cố học giả, đặc biệt là vợ ông, bà Trương Hiểu Hồng bày tỏ phẫn nộ và tuyên bố sẽ khởi kiện vì cho rằng việc làm này xúc phạm người đã khuất. Bạn bè và đồng nghiệp cũ của ông cũng lên tiếng phản đối, coi đây là hành động thiếu tôn trọng di sản và ký ức tập thể.
Luật sư Lý Vân Khải, Công ty Luật Thiên Nguyên, nhận định hành vi “AI hồi sinh người nổi tiếng” có khả năng vi phạm nghiêm trọng quyền nhân thân và bản quyền hình ảnh. Theo Bộ luật Dân sự Trung Quốc, quyền về chân dung và danh dự của người đã khuất vẫn được pháp luật bảo vệ. Gia đình bao gồm vợ, con và cha mẹ, có quyền yêu cầu bồi thường nếu hình ảnh của người thân bị sử dụng trái phép. “Người đã khuất không phải là vô danh. Việc làm giả hình ảnh của họ mà không được sự đồng ý của gia đình là xâm phạm phẩm giá”, vị luật sư nhấn mạnh.
Câu chuyện của Trương Thiên Phúc không phải cá biệt. Trước đó, nhiều nghệ sĩ nổi tiếng như Kiều Nhậm Lượng hay Lý Tiểu Long cũng bị “hồi sinh kỹ thuật số” cho mục đích quảng cáo hoặc biểu diễn, dù gia đình phản đối. Điều này đặt ra hàng loạt câu hỏi pháp lý và đạo đức: nếu một thương hiệu sở hữu nhãn hiệu “Zhang Tianfu”, liệu họ có quyền tái tạo diện mạo, giọng nói của ông không? Ai chịu trách nhiệm nếu hình ảnh bị lan truyền và gây tranh cãi? Và liệu việc này là “tưởng niệm” hay thực chất là “tiêu thụ” người đã khuất?
AI có thể mô phỏng khuôn mặt, giọng nói, thậm chí phong thái nhưng không thể tái tạo linh hồn. Việc “hồi sinh” người đã khuất cho mục đích thương mại chẳng khác nào biến ký ức thành hàng hóa. Một công nghệ đáng lẽ được dùng để gìn giữ văn hóa lại bị biến thành công cụ kinh doanh, làm tổn thương những người còn sống. Khi trí tuệ nhân tạo vượt qua giới hạn đạo đức, chúng ta buộc phải đặt ra câu hỏi: ranh giới nào giữa sáng tạo và xúc phạm, giữa tưởng niệm và lợi dụng?
Các chuyên gia cho rằng, trong khi khung pháp lý vẫn đang hoàn thiện, trách nhiệm đạo đức của các nền tảng và doanh nghiệp là điều cần nhấn mạnh. Họ phải xin phép người thân trước khi xử lý hình ảnh người đã khuất, gắn nhãn rõ ràng cho nội dung do AI tạo ra và gỡ bỏ khi có tranh chấp. Nếu không, những “người sống lại” bằng AI sẽ tiếp tục xuất hiện, không phải để được tưởng nhớ, mà để phục vụ mục tiêu lợi nhuận.
Trường hợp Trương Thiên Phúc là lời cảnh báo mạnh mẽ cho kỷ nguyên số: công nghệ có thể tái tạo hình ảnh con người, nhưng không thể thay thế nhân phẩm. Khi AI mở ra cánh cửa mới cho trí tưởng tượng, con người càng phải tự nhắc mình giữ lại giới hạn, giới hạn của lòng tôn trọng, của đạo đức, và của nhân tính. Chỉ khi đó, công nghệ mới thật sự phục vụ con người, thay vì khiến chúng ta đánh mất chính mình.