Kết luận nhanh
* Về mức độ trang trọng, ngài đứng cao hơn ông.
* Nhưng trong thực tế hiện nay, “ông/bà” là chuẩn phổ thông, an toàn trong văn bản hành chính, báo chí và giao tiếp lịch sự hằng ngày. Ngài dùng giới hạn: bối cảnh nghi lễ–ngoại giao, xưng hô với chức sắc rất cao hoặc khi muốn tạo sắc thái rất long trọng.
“Ngài” là ǵ? Khi nào dùng?
* Ngài là đại từ tôn xưng rất trang trọng, thường gặp trong:
1. Ngoại giao/nghi lễ: Ngài Tổng thống, Ngài Đại sứ, Ngài Quốc vụ khanh…
2. Văn bản hoặc diễn từ trang trọng (gửi/đón tiếp đoàn cấp cao).
3. Tôn giáo/sử học: dùng tôn xưng nhân vật được kính trọng; riêng khi chỉ Thượng Đế/Đức Giêsu, nhiều nơi viết “Ngài” (viết hoa) theo thông lệ tôn giáo.
* Lưu ư: Trong tiếng Việt hiện hành, ngài không phải cách xưng hô mặc định với mọi người lớn tuổi hay khách hàng. Dùng ngài bừa băi sẽ tạo cảm giác kiêu cách, xa cách hoặc mỉa mai.
“Ông/bà” dùng khi nào?
* Ông/bà là cách xưng hô lịch sự, trung tính, chuẩn mực để nói chuyện với người không thân, người nhiều tuổi hơn, trong dịch vụ–tiếp dân–báo chí–hành chính.
* Cách dùng phổ biến: Ông/Bà + họ tên (Ông Nguyễn Văn A), Ông/Bà + chức danh (Bà Bộ trưởng, Ông Chủ tịch UBND…).
* Tương ứng giới tính: ông (nam), bà (nữ). Với người trẻ hơn có thể dùng anh/chị tùy ngữ cảnh.
So sánh nhanh: “ngài” vs “ông/bà”
* Mức độ trang trọng: ngài > ông/bà.
* Tần suất dùng: ông/bà phổ biến; ngài hiếm, chủ yếu ngoại giao/nghi lễ.
* Cảm giác giao tiếp: ông/bà gần gũi, chuẩn mực; ngài trang trọng, xa cách, dễ “lệch tông” nếu dùng sai chỗ.
* Giới tính: ngài về nghĩa có thể trung tính, nhưng thực tế hiện nay khi nói về nữ chức sắc, tiếng Việt ưu tiên “bà …” (Bà Đại sứ, Bà Thủ tướng), hơn là Ngài Đại sứ (bà).
Ví dụ đúng – sai thường gặp
* Đúng (ngoại giao): “Kính thưa Ngài Đại sứ, thưa quư vị đại biểu…”
* Đúng (hành chính/báo chí): “Ông Trần Văn B – Chủ tịch UBND tỉnh – cho biết …”
* Sai/không tự nhiên: Gọi khách hàng hay người lớn trong gia đ́nh là ngài: “Ngài dùng ǵ ạ?” → nên nói “Ông/Bà dùng ǵ ạ?”
* Dễ gây cảm giác mỉa mai: “Ngài ấy bận lắm, không thèm tiếp ai” (sắc thái châm biếm).
Trong văn bản nhà nước & báo chí
* Chuẩn hiện nay: Ông/Bà + chức danh/họ tên.
* Ngài chỉ xuất hiện khi dịch/viết văn bản nghi lễ với nguyên thủ, đại sứ, lănh đạo tối cao (đặc biệt trong quan hệ đối ngoại).
* Trong nội bộ quốc gia, dùng ông/bà sẽ đúng thông lệ và dễ đọc hơn.
Trong tôn giáo và sử học
* Công giáo/Kháng Cách: Ngài (viết hoa) để chỉ Thiên Chúa/Chúa Giêsu; với hàng giáo phẩm thường dùng Đức + chức danh (Đức Giám mục, Đức Hồng y).
* Phật giáo/tiền nhân: có thể gặp Ngài khi tôn xưng các bậc cao tăng/tiền nhân trong văn bản trịnh trọng.
* Bài viết phổ thông: cân nhắc dùng ngài vừa phải, tránh “lạm phát tôn xưng”.
Mẹo dùng cho đúng ngữ cảnh
1. Không rơ cấp bậc? → Dùng ông/bà (an toàn).
2. Nghi lễ ngoại giao, nguyên thủ, đại sứ? → Có thể dùng ngài.
3. Khách hàng/đối tác thường nhật? → Ông/Bà/Quư khách.
4. Nhân vật nữ giữ chức cao? → Bà + chức danh (tự nhiên hơn ngài).
5. Giữ nhất quán trong cả văn bản: đă chọn ông/bà th́ đừng xen “ngài” trừ khi sang phần nghi lễ.
Tóm lại
* “Ngài” lịch sự hơn về lễ nghi, nhưng ít dùng và dễ lệch tông nếu không đúng bối cảnh.
* “Ông/Bà” là lịch sự đúng mực cho đa số t́nh huống giao tiếp và văn bản hiện nay.
* Chọn cách xưng hô phù hợp ngữ cảnh quan trọng hơn là “to hơn” về danh xưng.