Nhanh nhạy bắt trend và giấc mơ “quốc gia văn minh”
Việt Nam từ lâu nổi tiếng “nhanh nhạy” trong việc bắt kịp mọi xu hướng được coi là “cấp tiến” của thế giới. Từ hơn hai chục năm trước, dù không chính thức hợp pháp hóa, nhưng nhà nước cũng chẳng cấm, thậm chí có phần ngầm cổ vũ các trào lưu hôn nhân đồng giới, phong trào LGBT, nữ quyền… Những khẩu hiệu, những chiến dịch, những cuộc diễu hành mang màu sắc “bao dung – đa dạng” xuất hiện ngày một nhiều như một cách chứng minh rằng đây là một xă hội cởi mở, hội nhập, tôn trọng nhân quyền.
Song song đó là những giấc mơ “Silicon chỗ này, thung lũng chỗ kia”, chỗ th́ tự phong “trung tâm ḥa b́nh”, chỗ th́ mơ làm “trung tâm khoa học của nhân loại”. Trên giấy tờ, trên slide tŕnh chiếu ở các diễn đàn quốc tế, Việt Nam hiện lên như một quốc gia đang sải bước trên con đường hiện đại hóa, văn minh hóa, sẵn sàng đón nhận mọi làn gió mới của thế giới.
Điện xanh, robot hóa và những cú nhảy vọt… trên giấy
Cùng với đó là những khẩu hiệu bảo vệ môi trường, chống biến đổi khí hậu, phát triển điện gió, điện xanh, vay tín chỉ carbon. Người ta nói về robot hóa, tự động hóa, chuyển đổi số ở mọi lĩnh vực, từ nông nghiệp, giáo dục đến y tế, dịch vụ. Người ta đề xuất cấm xe xăng để chuyển sang xe điện, đ̣i hạn chế RON 95, khuyến khích E5, E10 — tất cả v́ “môi trường”, v́ tương lai xanh.
Nh́n qua, đó toàn là những tín hiệu đẹp đẽ, những bản phối hiện đại như thể Việt Nam đang gấp gáp tự chứng minh với thế giới: ta là quốc gia văn minh, mở cửa, tôn trọng nhân quyền, tự do tôn giáo, tự do báo chí, tự do ngôn luận; rằng Việt Nam là một đất nước “dân chủ” và giàu nỗ lực cải cách. Trong không gian truyền thông chính thức, h́nh ảnh ấy được chăm chút tỉ mỉ: những cuộc diễu binh khí thế, những kỷ lục “bánh chưng to nhất”, “nồi lẩu lớn nhất”, những băi biển resort top 1 top 2 thế giới… Tất cả như một sân khấu khổng lồ để khẳng định rằng đây là nơi đáng sống nhất, hạnh phúc nhất hành tinh.
Lớp sơn hào nhoáng và những lỗ hổng sau 50 năm
Người dân, trong bối cảnh đó, cũng dễ dàng tin như vậy. Họ tự hào, họ xúc động, họ ngạo nghễ khi nhắc đến “thành tựu 50 năm sau chiến tranh”. Thế nhưng đằng sau lớp sơn bóng loáng ấy, những thước đo căn bản nhất để đánh giá một quốc gia — giáo dục, y tế, hạ tầng, an sinh xă hội — th́ sau 50 năm vẫn ́ ạch và chắp vá. Trẻ con ở nhiều vùng vẫn lội suối, băng rừng đi học trong những lớp học tạm bợ. Sách giáo khoa thay phiên liên tục, mỗi năm một bộ, mỗi nhiệm kỳ một triết lư, khiến phụ huynh lẫn giáo viên quay như chong chóng.
Bệnh viện ở các thành phố lớn vẫn đông đến mức người bệnh phải nằm ghép, ngủ ngoài hành lang; nhiều bệnh viện tuyến dưới thiếu thốn đủ thứ, từ bác sĩ, trang thiết bị đến thuốc men. Chỉ sau một trận dịch, hàng loạt đơn vị từng được ca ngợi và tự hào ngạo nghễ trước đó lại lần lượt xuất hiện trên mặt báo v́ tiêu cực, lợi dụng khủng hoảng để trục lợi từ chính nỗi sợ hăi và sinh mạng của người dân. Hạ tầng th́ vá víu, đường xá vừa làm xong đă ổ gà, cầu cống chịu không nổi một mùa mưa lớn.
Thuế khóa hiện đại, phúc lợi th́… mờ mịt
Thuế, về bản chất, là một chính sách đúng và cần thiết. Một quốc gia muốn vận hành được bộ máy, xây được trường học, bệnh viện, đường xá, hệ thống an sinh xă hội… th́ không thể không có thuế. Thế nhưng thuế phải đi kèm phúc lợi. Người dân đóng thuế để có trợ cấp thất nghiệp, thai sản, hỗ trợ khuyết tật, hỗ trợ nhà ở, hưu trí, giáo dục thực chất, hạ tầng công cộng tử tế.
Ở đây, chúng ta thấy một nghịch lư: đề xuất bỏ thuế khoán, yêu cầu đơn hàng nào cũng phải có VAT, có thuế thu nhập doanh nghiệp, siết chặt quản lư hóa đơn, chứng từ – tất cả mang dáng dấp một nền tài chính “hiện đại hóa”. Nhưng khi nói đến quyền lợi cụ thể của người nộp thuế, những phúc lợi họ đáng được hưởng, th́ lại chẳng mấy ai mặn mà nhắc tới. Câu chuyện thường dừng lại ở nghĩa vụ “chấp hành chính sách”, “đồng hành cùng nhà nước”, c̣n phần “quyền lợi” th́ mờ đi sau những lớp khẩu hiệu.
Môi trường trên diễn đàn, thiên tai ngoài cửa sổ
Bảo vệ môi trường, chống biến đổi khí hậu đương nhiên là điều tốt. Nhưng hết lần này đến lần khác, những quyết định thay đổi lại giáng xuống đầu người dân theo kiểu “đùng một cái”: đùng một cái đ̣i bỏ xe xăng chuyển sang xe điện, đùng một cái đ̣i bỏ RON 92, hạn chế RON 95, bắt buộc E5, E10… mà những thiệt hại, bất cập, chi phí phát sinh đối với người dân, doanh nghiệp nhỏ lẻ th́ lại ít khi được tính đến một cách nghiêm túc.
Sau một trận lũ, các tập đoàn vẫn tiếp tục tranh giành từng con đập thủy điện, vẫn hồ hởi với những dự án lấn biển, lấp sông, phá rừng để xây resort, khu công nghiệp. Thiệt hại của dân sau đó – nhà cửa cuốn trôi, ruộng vườn ngập mặn, sinh kế mất trắng – thường được xử lư bằng vài gói ḿ, vài thùng nước, và một số tiền hỗ trợ tượng trưng. Những cuộc họp báo, những cụm từ “thiên tai bất thường”, “biến đổi khí hậu” xuất hiện dày đặc, như một cách đẩy trách nhiệm sang cho… ông trời.
Khi tự hào trở thành thói quen, chịu đựng thành bản năng
Người dân, về lư thuyết, là chính quyền; chính quyền, về mặt khẩu hiệu, là “từ dân mà ra”. Mọi quyết định của chính quyền cũng được xem như quyết định thay mặt cho dân. Và dù thiên tai, dịch bệnh, hay hạ tầng xuống cấp đến đâu, đa số người dân vẫn giữ trọn niềm tin, hoặc ít nhất là chấp nhận sống chung với thực tại đó. Họ tiếp tục tự hào, tiếp tục ngạo nghễ trước những “thành tựu 50 năm sau chiến tranh”, tiếp tục tặc lưỡi khi hạ tầng sụp đổ, khi lũ lụt, khi bệnh viện quá tải, khi sách giáo khoa rối như canh hẹ.
Họ tự khắc phục mọi bất cập của hệ thống: vay mượn để chạy chữa bệnh, tự sửa đường vào xóm, góp tiền xây cầu tạm, xin học thêm cho con để bù kiến thức thiếu hụt, tự trang bị phao cứu sinh cho mùa lũ… Tất cả v́ “sự phát triển” của đất nước, v́ niềm tin rằng chịu đựng thêm chút nữa cũng không sao. Rồi chỉ cần vài trận bóng đá thắng lợi, vài gameshow cười nghiêng ngả, vài bộ phim hài nhảm, những cảm xúc khó chịu lại được xoa dịu, để người ta tiếp tục đi ngủ với niềm an ủi: “tại thiên tai”, “tại ông trời”, “xui thôi”…
Và rồi, như một ṿng lặp quen thuộc, họ vẫn tiếp tục tự hào và tiếp tục chịu đựng. Không chỉ v́ họ đă quen, mà c̣n v́ họ được nhắc nhở rằng ḿnh xứng đáng… được tiếp tục “tự hào ngạo nghễ” với chính những điều lẽ ra phải được đặt lên bàn mổ xẻ, thay v́ phủ lên thêm một lớp sơn mới.