Không ai chết đuối chỉ vì mưa
“Người dân không chết đuối vì mưa” – câu nói ấy nghe qua tưởng cường điệu, nhưng nhìn Phú Yên trong những ngày nước trắng trời, mới thấy lạnh sống lưng. Mưa lớn, mưa cực đoan, đúng. Khí hậu thay đổi, đúng. Nhưng nếu thượng nguồn vẫn còn rừng, đồng bằng vẫn còn đầm lầy, ao hồ, cửa xả; nếu dòng sông vẫn còn chỗ để thở, liệu nước có điên cuồng như hôm nay? Người ta chết không chỉ vì thiên nhiên, mà vì một hệ thống đã phá rừng ở nơi nước bắt đầu, bê tông hóa ở nơi nước cần thoát, rồi gọi đó là “quy hoạch, phát triển, hiện đại hóa”.
Rừng bị bán, đồng bằng bị bóp cổ
Địa hình Phú Yên vốn “hình phễu”, hễ mưa to là nước đổ dồn về sông Ba, sông Kỳ Lộ. Ngày xưa, rừng tự nhiên ở thượng nguồn như miếng bọt biển khổng lồ, giữ nước lại, cho lũ về chậm hơn, thấp hơn. Bây giờ, những cánh rừng ấy đã bị chặt trụi để làm thủy điện, phân lô bán nền, cao su, keo lai. Rừng trồng không thể thay thế rừng tự nhiên; gốc cây mỏng manh không giữ nổi đất, nói gì tới lũ.
Hạ nguồn, nơi từng là ao hồ, ruộng sâu, vùng trũng ngập lụt, đáng lẽ được giữ lại làm hành lang thoát nước, thì bị san lấp, đổ bê tông, dựng lên những khu đô thị, trung tâm thương mại, khách sạn. Mặt bằng dự án được nâng cao, còn nhà dân xung quanh bị biến thành “hố chứa lũ”. Nước mưa và nước xả cứ thế tràn thẳng vào cửa nhà những người nghèo nhất, trong khi những căn biệt thự trên nền đất mới san lấp thì khô ráo, an toàn.
Thủy điện – lá chắn giả, con dao thật
Chuỗi thủy điện trên sông Ba được xây với lời hứa “cắt lũ, điều tiết dòng chảy”. Nhưng trên thực tế, người dân chỉ thấy những lần xả lũ đột ngột, mực nước dâng vọt trong đêm, nhà cửa, trâu bò, hoa màu, thậm chí cả mạng người trôi theo dòng nước đục. Có thời điểm lưu lượng xả lên tới hàng chục nghìn mét khối mỗi giây – đủ để nhấn chìm phần lớn dân cư hạ lưu – nhưng cảnh báo đến tay người dân luôn chậm chạp, mơ hồ, hoặc… không tới.
Điện bán lên lưới với giá cao, doanh nghiệp thủy điện thu lợi, ngân sách có thêm vài dòng thuế. Còn người dân thì gánh lũ, gánh bùn, gánh nợ. Trên mạng xã hội, có người chua chát: “Nước chảy vào nhà dân, tiền chảy vào túi mấy ông thủy điện”. Một câu nói tưởng đùa mà hóa ra tóm tắt cả bi kịch.
Tiếng kêu của dân Phú Yên giữa lũ dữ
Những bình luận dày đặc dưới các bài viết về lũ Phú Yên là bản cáo trạng dài. Người thì uất ức: “Dân không chết đuối vì mưa, dân chết vì thủy điện”. Người khác nói: “Lãnh đạo mà nhận lỗi thì mất ghế, nên cứ đổ tại ông trời”. Có người thở dài: “Tài nguyên nước là của quốc gia, nhưng họ xây thủy điện để bán điện giá cao, còn hành lang thoát lũ thì kệ dân chịu”.
Trong từng câu chữ, là nỗi đau của những người nhìn nhà bị nước cuốn, xe cộ hư hỏng, ruộng đồng tan hoang. Họ không cần thêm những chuyến thăm viếng “làm màu” sau khi nước rút, không cần những khẩu hiệu “thương dân” trên loa phường. Họ cần bản đồ ngập lụt công khai, quy hoạch được rà soát lại, những thủy điện nhỏ gây hại phải bị dẹp bỏ, những người ký quyết định phá rừng, lấp hồ phải bước ra trước ánh sáng.
Quản trị không phải khẩu hiệu, mà là trách nhiệm và danh dự
Một chính quyền giống như cha mẹ trong một gia đình. Cha mẹ chỉ lo vun vén cho mình, bán cả mái nhà, phá cả nền móng để kiếm tiền, mặc kệ con cái sống chết, thì gia đình ấy sớm muộn cũng tan nát – đó là quy luật. Đất nước cũng vậy. Khi rừng bị xẻ thịt, sông bị chặn, hồ bị lấp, cống bị bít; khi mọi cảnh báo khoa học bị phớt lờ, mọi góp ý của dân bị coi là “phản động, phá hoại”, thì những trận lũ như ở Phú Yên hôm nay không còn là “thiên tai” nữa. Đó là “nhân tai” – thảm họa do chính những quyết định trên bàn giấy gây ra.
Người dân không đòi hỏi điều gì quá đáng. Họ chỉ muốn được sống trên mảnh đất mà mỗi cơn mưa lớn không trở thành trò đánh đố với tử thần. Họ muốn những người cầm bút ký vào các dự án thủy điện, các quyết định lấp hồ, phân lô rừng phải chịu trách nhiệm bằng tên họ và chức vụ, chứ không phải trốn sau hai chữ “tập thể”. Họ muốn nghe một lời nhận lỗi thật sự, đi kèm hành động cụ thể – chứ không phải những bản tin đều đều “lãnh đạo thăm hỏi, động viên, chỉ đạo khắc phục hậu quả”.
Khi nước rút, sự thật phải trồi lên
Phú Yên hôm nay không chỉ là nạn nhân của khí hậu khắc nghiệt. Phú Yên là nạn nhân của một mô hình phát triển coi bê tông là thước đo văn minh, coi thủy điện là mỏ vàng, coi đời sống người dân chỉ là con số thống kê trong các báo cáo. Lũ rồi sẽ rút, bùn rồi sẽ được xúc đi, nhà rồi sẽ lại xây mới. Nhưng nếu rừng vẫn bị bán, hồ vẫn bị lấp, khảo sát – đánh giá – quy hoạch vẫn chỉ để hợp thức hóa lợi ích nhóm, thì trận lũ sau sẽ tàn khốc hơn trận lũ trước.
“Người dân sẽ không quên. Người dân sẽ không tha thứ. Cho đến khi nước rút và trách nhiệm được nâng lên” – câu kết ấy không phải lời đe dọa, mà là lời nhắc. Bởi nước có thể dâng lên chỉ sau một đêm, nhưng cơn phẫn nộ âm ỉ trong lòng người dân thì đã dâng lên từ rất lâu rồi. Và một khi giọt nước cuối cùng làm tràn ly, sẽ không còn ai có thể tiếp tục đổ lỗi cho… mưa nữa.