Charlotte, North Carolina rúng động trong một buổi sáng b́nh thường khi hàng chục công tŕnh xây dựng bỗng nhiên im bặt. Máy xúc dừng lại, cần cẩu lặng thinh, công trường trống trơn chỉ sau một đợt truy quét của ICE. Chỉ vài giờ, lực lượng lao động “bốc hơi”, để lộ một sự thật rợn người: cả một thành phố Mỹ đang đứng vững trên nền móng của lao động bất hợp pháp. Cảnh tượng ấy khiến dư luận sửng sốt, nhưng với những cộng đồng lao động truyền thống khắp nước Mỹ, đây không phải là bất ngờ – mà là chương mới của một bi kịch đă bắt đầu từ nhiều thập niên trước.
Tuổi thơ Kentucky: khi người Mỹ c̣n làm mọi việc
Trong bài viết của ḿnh, Jamie K. Wilson trở về thị trấn nhỏ ở Kentucky – nơi tác giả lớn lên – như một chứng nhân của thời kỳ mà lao động hợp pháp chính là xương sống của nước Mỹ. Ngày đó, những công việc nặng nhọc nhất – trồng thuốc lá, làm mái nhà, đổ bê tông, chế biến thịt – đều có bóng dáng của thanh thiếu niên và người trưởng thành Mỹ. Đám trẻ 12–13 tuổi đă bắt đầu làm việc mùa hè, người lớn cặm cụi từ sáng đến tối. Mỗi gia đ́nh sống được bằng đồng lương chân chính, đóng thuế, bảo hiểm, và xây dựng cộng đồng trên nền tảng lao động mà không phải cúi đầu trốn tránh bất kỳ ai. Những công việc ấy không “sang chảnh”, không bàn giấy, không điều ḥa – nhưng mang lại sự tự trọng. Người cha, người mẹ, người con có thể ngẩng đầu nói: “Tôi nuôi gia đ́nh ḿnh bằng sức lao động thật”. Đó là nước Mỹ của một thế hệ tin rằng chỉ cần chăm chỉ, tuân thủ luật pháp, họ sẽ có chỗ đứng.
Khi lao động bất hợp pháp tràn vào và thị trấn héo úa
Rồi mọi thứ thay đổi. Ban đầu, chỉ là vài nhóm lao động nhập cư không giấy tờ, nhận những công việc mà ai cũng nghĩ là tạm bợ. Các trang trại, v́ lợi nhuận, bắt đầu thuê họ: trả rẻ hơn, không bảo hiểm, không đóng thuế, không cần tuân thủ quy định an toàn lao động. Những dăy nhà trọ ọp ẹp mọc lên, nơi họ chen chúc sống trong điều kiện mà “người Mỹ không ai chấp nhận”. Chỉ sau vài mùa vụ, thanh niên địa phương mất việc mùa hè. Vài năm sau, những người đàn ông, phụ nữ làm việc lâu năm cũng lần lượt bị thay thế. Cú trượt dốc từ nông nghiệp nhanh chóng lan sang xây dựng, rồi nhà máy chế biến thịt, quán ăn, nhà hàng, dịch vụ. Mức lương rơi tự do, những nhà thầu tuân thủ luật pháp, trả lương và bảo hiểm đầy đủ, lần lượt phá sản v́ không cạnh tranh nổi với đối thủ “lao động chui, tiền mặt, trốn thuế”. Giới trẻ không c̣n việc bán thời gian để tập lao động, học trách nhiệm. Cả cộng đồng bắt đầu suy sụp: cửa hàng đóng cửa, gia đ́nh tan vỡ, những người trẻ có năng lực dọn đi nơi khác. Trên bề mặt, thị trấn vẫn c̣n đó. Nhưng linh hồn của nó – niềm tự hào lao động – đă bị bào ṃn từng chút, từng chút một.
Không chỉ là kinh tế: một xă hội bị mục ruỗng từ bên trong
Cùng với sự suy sụp kinh tế là sự mục ruỗng xă hội. Khi lao động hợp pháp bị hắt ra ŕa, khoảng trống để lại không chỉ là tiền lương, mà là ư nghĩa của cuộc đời: đàn ông không c̣n công việc ổn định, phụ nữ gánh nặng gia đ́nh, trẻ con lớn lên trong những mái nhà bấp bênh. Thị trấn mà Jamie từng sống – vốn yên b́nh, lễ nhà thờ đông đúc, trường học đầy tiếng cười – dần ch́m vào ma tuư, bạo lực, thất học. Nhà thờ thưa vắng, trường học xuống cấp, các tổ chức cộng đồng hoạt động cầm chừng. Những gia đ́nh từng gắn bó qua nhiều thế hệ bắt đầu tan ră; người đi nơi khác kiếm việc, kẻ ch́m vào nghiện ngập. Và rồi những người ở xa nh́n vào, kết luận lạnh lùng: “Họ lười, họ không chịu làm việc, họ chỉ biết than văn”. Nhưng sự thật, như tác giả khẳng định, là ngược lại: họ đă từng làm việc chăm chỉ, cho đến khi cả một hệ thống được thiết kế để loại bỏ họ khỏi thị trường lao động ngay trên chính quê hương ḿnh.
Lời nói dối tàn nhẫn: “Người Mỹ không chịu làm những việc đó”
Trong suốt nhiều thập niên, từ chính trị gia đến giới tinh hoa, từ CEO đến các nhà b́nh luận truyền h́nh, người ta lặp đi lặp lại một “chân lư”: “Người Mỹ không chịu làm những việc đó”. Câu nói ấy nghe qua rất hợp lư: việc nặng, lương thấp, điều kiện khắc nghiệt – ai chịu làm? Thế là lao động bất hợp pháp được khoác lên tấm áo “cần thiết cho nền kinh tế”. Nhưng Jamie gọi đó là một lời nói dối tàn nhẫn. Bởi v́ người Mỹ – da trắng, da đen, gốc Á, gốc Latino hợp pháp – đă từng làm mọi công việc đó. Họ làm trên đồng thuốc lá, trên mái nhà, trong xưởng thịt, ngoài công trường bê tông. Họ chỉ bị loại bỏ khi các công việc ấy bị bóp méo hoàn toàn: trả tiền mặt, ép làm quá giờ, cắt bảo hiểm, né thuế, chấp nhận điều kiện vô nhân đạo mà luật lao động Mỹ không bao giờ cho phép, nếu lực lượng lao động là người bản địa, có quyền công đoàn, có luật sư. Một khi hệ thống được tái thiết để chỉ vận hành tốt khi có thể vi phạm luật mà không ai dám kêu, th́ không phải “người Mỹ không chịu làm”, mà là “người Mỹ không được phép làm” – bởi nếu họ làm đúng luật, doanh nghiệp sẽ mất lợi thế cạnh tranh trước những kẻ sử dụng lao động bất hợp pháp.
IRCA 1986: cái bắt tay định mệnh giữa ân xá và buông lỏng
Theo tác giả, gốc rễ bi kịch nằm ở một khoảnh khắc lịch sử: năm 1986, khi Quốc hội thông qua đạo luật IRCA. Đạo luật ấy ân xá cho khoảng 2,7 triệu người nhập cư bất hợp pháp, kèm theo lời hứa “sẽ siết chặt kiểm soát” đối với các chủ lao động về sau. Ân xá đă được thực hiện. Nhưng phần c̣n lại – trừng phạt nghiêm khắc những doanh nghiệp thuê lao động bất hợp pháp – th́ chưa bao giờ được thực thi đến nơi đến chốn. Kể từ đó, các chủ lao động nhận ra một điều đơn giản: thuê lao động không giấy tờ gần như chẳng có rủi ro ǵ, trong khi lợi nhuận lại rất lớn. Thông điệp lan ra khắp châu Mỹ Latin: cứ t́m cách vào Mỹ, ở lại đủ lâu, rồi sẽ có một đợt hợp pháp hóa tiếp theo. Hệ thống nhập cư, vốn đă mong manh, bị đánh lệch hoàn toàn. Lao động hợp pháp Mỹ – những người chơi đúng luật – bị bỏ rơi trên đường.
Một nền kinh tế đứng trên nền đất lún
Ngày nay, nông nghiệp, xây dựng, chế biến thịt, nhà hàng, kho vận… đều phụ thuộc vào lực lượng lao động bất hợp pháp đến mức chỉ cần một đợt truy quét như ở Charlotte, mọi thứ lập tức tê liệt. Có người dùng t́nh cảnh đó để kết luận: “Thấy chưa, người Mỹ không chịu làm, thiếu lao động nhập cư bất hợp pháp là kinh tế sụp”. Nhưng thực tế, nó cho thấy một điều nguy hiểm hơn nhiều: toàn bộ hệ thống đă được thiết kế để chỉ tồn tại được nếu luật pháp bị lờ đi. Không một quốc gia nào có thể đứng vững trên một nền kinh tế mà chỉ cần thực thi đúng luật là cả bộ máy tê liệt. Đó không phải là “sự linh hoạt”, mà là sự lệ thuộc phá hoại: lệ thuộc vào việc bóp méo lương bổng, đè nén điều kiện làm việc, giết chết những ngành nghề từng là bệ phóng cho tầng lớp lao động vươn lên. Trong suốt bốn mươi năm, người lao động Mỹ – da trắng, da đen, gốc Á, gốc Latino có giấy tờ hợp pháp – đều bị siết chặt trong gọng ḱm vô h́nh ấy. Lương giảm, việc biến mất, thành phố tan ră, con cái rời bỏ quê hương, gia đ́nh đổ vỡ. Mỗi lần họ lên tiếng, họ bị dán nhăn “hận thù”, “cực đoan”, “hoang tưởng”. Nhưng họ chỉ là những con chim hoàng yến trong hầm mỏ, cất tiếng báo động khi khí độc đă bắt đầu tràn vào một hệ thống đang thiếu oxy.
Muốn cứu nước Mỹ, phải nh́n thẳng vào sự thật
Không ai phủ nhận đóng góp của người nhập cư – đó là một phần lịch sử của nước Mỹ. Nhưng đánh tráo “nhập cư” với “lao động bất hợp pháp”, rồi dùng nó để bóp nghẹt người lao động hợp pháp, là một tội lỗi lịch sử. Một quốc gia muốn tồn tại không thể xây dựng tương lai trên nền tảng “chỉ sống được khi nhắm mắt cho qua những ǵ luật pháp cấm”. Muốn khôi phục phẩm giá và công bằng cho người lao động Mỹ, nước Mỹ phải trả lời những câu hỏi khó: làm sao để những công việc chân tay một lần nữa có thể nuôi sống gia đ́nh, thay v́ chỉ tồn tại nếu trốn thuế và chà đạp luật lao động? Làm sao để người lao động hợp pháp – bất kể màu da hay nguồn gốc – không bị thế chỗ bởi những người bị buộc phải chấp nhận điều kiện vô nhân đạo v́ không có giấy tờ? Và làm sao để khi họ lên tiếng, họ được lắng nghe như một lời cảnh báo yêu nước, chứ không bị gạt đi như “tiếng nói cực đoan”? Lao động bất hợp pháp không phải là giải pháp “linh hoạt” cho nền kinh tế. Đó là một dạng nghiện ngập: càng dùng lâu, càng khó cai, càng phá nát hệ thống từ bên trong. Nếu không dám đối diện với sự thật ấy, nước Mỹ sẽ tiếp tục chứng kiến những Charlotte khác – những ngày mà chỉ một đợt truy quét cũng đủ làm lộ ra sự thật trơ trụi: nền móng lao động của cả một quốc gia đang đứng trên cát lún.