Nhà lănh đạo Triều Tiên Kim Jong-un đang hiện thực hóa tham vọng hạt nhân. Đồng minh tương trợ Bắc Kinh ngày càng có quyền lực hạn chế. Trung Quốc có ít đ̣n bẩy để tác động đến tham vọng này của B́nh Nhưỡng.
Nhà lănh đạo Triều Tiên Kim Jong-un và quan chức cấp cao Trung Quốc Lưu Vân Sơn trong một cuộc duyệt binh ở B́nh Nhưỡng năm 2015. Ảnh: KCNA.
Triều Tiên là quốc gia duy nhất trên thế giới mà Trung Quốc kư hiệp ước ràng buộc về giúp đỡ lẫn nhau. Văn kiện được lănh đạo hai nước kư vào tháng 7/1961 này chỉ vỏn vẹn có 7 điều khoản, theo BBC.
Theo giáo sư Kerry Brown, giám đốc Viện Trung Quốc Lau thuộc Đại học King’s, London, điều khoản thứ hai trong hiệp ước này là đáng chú ư nhất. "Trong trường hợp một bên bị một quốc gia hay nhiều quốc gia liên minh tấn công vũ trang và lâm vào t́nh trạng chiến tranh, bên c̣n lại của hiệp ước sẽ lập tức sử dụng biện pháp quân sự và tất cả những phương thức hỗ trợ khác có thể", điều khoản quy định rơ.
Điều khoản này được cho là câu trả lời cho hành động của Trung Quốc trong kịch bản Triều Tiên bị tấn công, chẳng hạn như từ phía Mỹ và Hàn Quốc. Lúc đó, hiệp ước sẽ được kích hoạt, Bắc Kinh có nghĩa vụ phải tham chiến và đứng về phía B́nh Nhưỡng.
Trong lịch sử, Trung Quốc đă từng làm điều này, ngay cả khi chưa kư kết hiệp ước. Trong cuộc chiến tranh Triều Tiên 1950-1953, Trung Quốc đă triển khai hàng triệu chí nguyện quân tới Triều Tiên chiến đấu ngay sau khi lực lượng Liên Hợp Quốc do Mỹ dẫn đầu tham chiến.
Sau khi Mao Trạch Đông qua đời vào năm 1976, Trung Quốc bắt đầu tiến hành những cải cách toàn diện và vươn lên trở thành nền kinh tế lớn thứ hai thế giới, với vai tṛ địa chính trị ngày càng lớn hơn. Bắc Kinh vẫn coi B́nh Nhưỡng là một vùng đệm tối quan trọng giữa lănh thổ của ḿnh và các lực lượng quân sự Mỹ ở Đông Á, nên hiệp ước trên vẫn được duy tŕ, bất chấp những thay đổi của thời cuộc.
Là đồng minh thân cận duy nhất, Trung Quốc từng nỗ lực giúp Triều Tiên cải cách nền kinh tế để phát triển đất nước. Đầu thập niên 2000, Trung Quốc đón nhà lănh đạo Triều Tiên Kim Jong-il tới thăm và mời ông tới tham quan đặc khu kinh tế Thượng Hải. Tại đây, nhà lănh đạo Triều Tiên đă được giới thiệu về mô h́nh kinh tế sản xuất phục vụ xuất khẩu kiểu phương Tây nhưng vẫn duy tŕ định hướng của chủ nghĩa Marx-Lenin.
Tuy nhiên, Triều Tiên dường như không mấy mặn mà với mô h́nh này. Học thuyết Juche (Chủ thể) của Triều Tiên coi trọng "tự lực tự cường", khước từ bất cứ nỗ lực nào nhằm bắt chước các h́nh mẫu từ bên ngoài. Tới nay, nền kinh tế Triều Tiên vẫn chủ yếu phục vụ nhu cầu phát triển quân đội và các chương tŕnh tên lửa, hạt nhân nhằm nâng cao sức mạnh quân sự quốc gia.
Trung Quốc từng điều hàng triệu chí nguyện quân chiến đấu ở Triều Tiên. Ảnh: Wikipedia.
Sau khi lên nắm quyền, nhà lănh đạo trẻ tuổi Kim Jong-un tiếp tục theo đuổi học thuyết Juche, thúc đẩy chương tŕnh tên lửa, hạt nhân Triều Tiên phát triển chưa từng thấy, bất chấp những phản đối từ cộng đồng quốc tế cũng như Trung Quốc. Trong 6 năm qua, nhà lănh đạo này chưa từng tới thăm Trung Quốc, trong bối cảnh quan hệ hai nước ngày càng kém mặn nồng hơn xưa.
Năm 1992, Trung Quốc thiết lập quan hệ ngoại giao với Hàn Quốc trong một nỗ lực thúc đẩy thương mại song phương. Động thái này của Bắc Kinh khiến B́nh Nhưỡng nổi giận, khi họ bỗng nhiên bị cô lập hơn bao giờ hết, theo NYTimes.
Theo Shen Zhihua, chuyên gia về quan hệ Trung - Triều, kể từ thời điểm đó, "hiệp ước 1961 về liên minh giữa Trung Quốc và Triều Tiên đă trở thành mẩu giấy vụn".
Quyền lực dầu mỏ
Giáo sư Brown cho rằng ảnh hưởng lớn nhất của Trung Quốc tới Triều Tiên nằm ở thương mại, viện trợ và năng lượng. Sau khi Liên Xô tan ră, Triều Tiên càng phụ thuộc vào Trung Quốc trong các lĩnh vực này, biến Bắc Kinh trở thành đối tác gần như duy nhất của họ.
Phần lớn hàng hóa xuất khẩu của Triều Tiên là tới Trung Quốc hoặc qua Trung Quốc để tới các nước khác. 90% nguồn viện trợ cho B́nh Nhưỡng cũng xuất phát từ Bắc Kinh. Trung Quốc là quốc gia duy nhất kết nối với Triều Tiên bằng đường hàng không và đường sắt.
Than đá xuất khẩu sang Trung Quốc cũng là nguồn thu ngoại tệ quan trong đối với Triều Tiên, cho đến khi hoạt động này bị ngừng vào tháng 7 do lệnh cấm vận của Liên Hợp Quốc được Bắc Kinh thông qua.
Trung Quốc cũng từng là quốc gia duy nhất có các ngân hàng liên kết với đối tác ở Triều Tiên thông qua các tài khoản ở Macau. Tuy nhiên, lệnh cấm vận Triều Tiên của Liên Hợp Quốc đă khiến các tài khoản này bị đóng băng.
Dù vậy, một số ngân hàng Trung Quốc được cho là vẫn tiếp tục giao dịch gián tiếp với các công ty bị cấm vận của Triều Tiên hoặc qua các đối tác trung gian. Những ngân hàng này có thể sẽ trở thành mục tiêu nhắm đến của các lệnh cấm vận mới mà Liên Hợp Quốc sẽ đưa ra sau khi Triều Tiên thử hạt nhân lần thứ 6.
Đến lúc đó, ảnh hưởng lớn nhất mà Trung Quốc có thể tác động đến Triều Tiên chính là dầu. 80% dầu của Triều Tiên được nhập khẩu qua ngả Trung Quốc, nên nếu nguồn cung cấp dầu này bị cắt theo một lệnh cấm vận toàn diện, nền kinh tế Triều Tiên sẽ hứng chịu đ̣n giáng vô cùng nặng nề và tức thời.
Cách đây vài năm, đường ống dẫn dầu từ Trung Quốc sang Triều Tiên đă bị ngừng trong vài ngày, sau khi Triều Tiên thử hạt nhân lần thứ 5. Việc cắt dầu tạm thời này được cho là hành động phô trương sức mạnh của Bắc Kinh với B́nh Nhưỡng, để cho giới lănh đạo Triều Tiên thấy rằng Trung Quốc không hài ḷng với tham vọng hạt nhân của họ.
Thế nhưng động thái răn đe đó không ngăn được Triều Tiên tiến hành vụ thử hạt nhân lần thứ 6. Sau vụ thử, nhiều quốc gia, đặc biệt là Mỹ, đă yêu cầu Trung Quốc có các biện pháp gây sức ép cứng rắn hơn với Triều Tiên, đặc biệt là phương án cắt toàn bộ nguồn cung cấp dầu.
Brown cho rằng việc ngừng cấp dầu tạm thời hoàn toàn khác với cắt toàn bộ nguồn cung. Nhiều chuyên gia tin rằng kịch bản này sẽ buộc Triều Tiên phải nhanh chóng quy phục, bởi dầu được coi là một mạch máu rất quan trọng trong nền kinh tế bao cấp của B́nh Nhưỡng.
Một số nhà phân tích lại bác bỏ nhận định này, cho rằng mọi thứ không diễn ra một cách nhanh chóng như vậy. Triều Tiên dành 25% GDP cho hoạt động quân sự và lượng dầu dự trữ của nước này đủ dùng trong vài tháng. Trong trường hợp bị cắt hoàn toàn nguồn cung cấp dầu, Triều Tiên vẫn đủ thời gian để phát động một cuộc tấn công tổng lực xuống Hàn Quốc trong canh bạc "được ăn cả, ngă về không" trong nỗ lực duy tŕ sự tồn tại của ḿnh.
Một kịch bản tồi tệ nữa là cuộc khủng hoảng dầu sẽ châm ng̣i cho làn sóng người Triều Tiên ồ ạt chạy nạn sang Trung Quốc, trong khi sự sụp đổ của chính quyền B́nh Nhưỡng sẽ để lại lỗ hổng quyền lực rất lớn. Lúc đó, Trung Quốc sẽ phải đối mặt với cơn ác mộng tồi tệ nhất, đó là Mỹ và các đồng minh sẽ t́m cách nhảy vào lấp chỗ trống này, xóa bỏ vùng đệm mà Bắc Kinh nỗ lực duy tŕ suốt nhiều thập kỷ qua.
Lính biên pḥng Trung Quốc luyện tập đối phó t́nh huống người tị nạn tràn qua biên giới. Ảnh: Yomiuri.
Brown cho rằng viễn cảnh tồi tệ này chính là lư do Trung Quốc không muốn đi xa hơn trong các biện pháp trừng phạt Triều Tiên, dù Tổng thống Mỹ Donald Trump đă đe dọa sẽ ngừng giao thương với các quốc gia làm ăn với Triều Tiên, trong đó có Trung Quốc.
Các viện nghiên cứu ở Mỹ thường xuyên tổ chức các cuộc "diễn tập pḥng họp", trong đó các học giả được chia làm nhiều phe đại diện cho các quốc gia khác nhau và thảo luận về cách phản ứng trong t́nh huống nổ ra khủng hoảng ở Triều Tiên. Một chuyên gia phân tích cho biết trong phần lớn các cuộc diễn tập như vậy, nhóm học giả đại diện cho Mỹ và Trung Quốc thường kết thúc bằng việc "nổ súng" vào nhau.
Phillip C. Saunders, giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Các vấn đề quân sự Trung Quốc thuộc Đại học Quốc pḥng Mỹ, cho biết các học giả và tướng lĩnh về hưu Trung Quốc giam gia diễn tập luôn nhấn mạnh hai điểm: "Chính quyền Triều Tiên phải được giữ ổn định và ảnh hưởng của Bắc Kinh với B́nh Nhưỡng là hạn chế".
Điều này cho thấy tầm quan trọng của Triều Tiên đối với Trung Quốc, buộc Bắc Kinh phải thận trọng và kiềm chế trong các hành động của ḿnh, dù điều đó sẽ làm ảnh hưởng đáng kể đến h́nh ảnh hùng cường của Trung Quốc trong mắt cộng đồng quốc tế, Brown nhận định.