Theo như sau khi thống nhất các bộ lạc thảo nguyên năm 1206, Thành Cát Tư Hăn cai trị khoảng 1 triệu người. Vào thời kỳ đỉnh cao, người Mông Cổ kiểm soát đến 31 triệu km vuông liền kề - một khu vực có diện tích bằng châu Phi, khiến binh nghiệp của Thành Cát Tư Hăn nổi danh khắp chốn là nhờ vào cách điều binh khiển tướng đỉnh cao của ông. 4 trận đánh kinh điển được chọn lọc này không chỉ là những chương vẻ vang trong sự nghiệp quân sự của Thành Cát Tư Hăn mà c̣n là biểu hiện sinh động cho tài năng quân sự kiệt xuất và tầm nh́n chiến lược của Khả Hăn Mông Cổ.
Thành Cát Tư Hăn và vó ngựa kỵ binh Mông Cổ do ông chỉ huy đă từng càn quét lục địa Á-Âu với khí thế sấm sét những năm đầu thế kỷ 13. Vị thủ lĩnh gia tộc nổi tiếng này và những người kế vị trực tiếp của ông đă tạo ra đế chế lớn nhất từng tồn tại, trải dài toàn bộ lục địa châu Á từ Thái B́nh Dương đến Hungary ngày nay ở châu Âu.
Một đế chế như vậy không thể h́nh thành nếu không có sự lănh đạo có tầm nh́n xa trông rộng cộng với kỹ năng tổ chức vượt trội của vị Khả Hăn Mông Cổ cùng lực lượng kỵ binh nhanh nhẹn kết hợp cùng đội quân cung thủ siêu phàm (mà phương Tây gọi là "đội kỵ binh của quỷ - devil’s horsemen"); song song với đó là sự tồn tại của các quốc gia suy yếu về mặt chính trị trên khắp châu Á.
Chân dung Thành Cát Tư Hăn. Nguồn: GL Archive/Alamy
Di sản của Thành Cát Tư Hăn (1162-1227), các con trai và cháu trai của ông là một trong những thành tựu đồ sộ về phát triển văn hóa, thành tựu nghệ thuật, lối sống cung đ́nh trong lịch sử. Hẳn nhiều người đều nhận ra rằng triều đại nhà Nguyên ở Trung Quốc (kéo dài từ 1271–1368) là một phần di sản của Thành Cát Tư Hăn thông qua người sáng lập - là cháu trai và là người kế vị vĩ đại nhất của Thành Cát Tư Hăn: Hốt Tất Liệt (cai trị từ 1260–1294).
Đế chế Mông Cổ đạt đến đỉnh cao sau hai thế hệ sau Thành Cát Tư Hăn và được chia thành 4 nhánh chính: Nhà Nguyên (đế chế của Đại Hăn) là trung tâm và quan trọng nhất. Các quốc gia Mông Cổ khác là Hăn quốc Sát Hợp Đài ở Trung Á (tồn tại từ 1227–1363); Hăn quốc Kim Trướng ở miền nam nước Nga mở rộng vào châu Âu (1227–1502) và Triều đại Il-Khanid ở Đại Iran (1256–1353).
Sau khi thống nhất các bộ lạc thảo nguyên năm 1206, Thành Cát Tư Hăn cai trị khoảng 1 triệu người. Vào thời kỳ đỉnh cao, người Mông Cổ kiểm soát đến 31 triệu km vuông liền kề - một khu vực có diện tích bằng châu Phi. Vào giữa thế kỷ 13, người Mông Cổ đă h́nh thành nên đế chế tiếp giáp lớn nhất thế giới, thống nhất các nền văn hóa Trung Quốc, Hồi giáo, Iran, Trung Á và du mục dưới lá cờ Mông Cổ.
Thành Cát Tư Hăn đă chinh phục được nhiều hơn gấp đôi diện tích đất đai so với bất kỳ người nào khác trong lịch sử, đưa nền văn minh phương Đông và phương Tây tiếp xúc với nhau trong quá tŕnh này.
Năm 1227, Thành Cát Tư Hăn qua đời trong một chiến dịch quân sự chống lại vương quốc Tây Hạ của Trung Quốc. Lăng mộ của Thành Cát Tư Hăn cho đến nay vẫn là một ẩn số lớn.
Thứ sử gia tỏ rơ nhất chính là trong đời binh nghiệp lừng lẫy của ḿnh, ông đă chỉ huy hàng chục chiến dịch cùng hơn 60 trận đánh đỉnh cao, thu phục được hàng loạt địch thủ, giúp Mông Cổ mở rộng bờ cơi.
Dưới đây là 4 trận đánh thể hiện tài dụng binh đỉnh cao của vị Khả Hăn Mông Cổ:
1. Trận Dă Hồ Lĩnh: Tập trung lợi thế, đánh một đ̣n chí mạng
C̣n gọi là Chiến tranh Mông-Kim, hay Mông Cổ phạt Kim, trận Dă Hồ Lĩnh là cuộc chinh phạt toàn diện của người Mông Cổ vào nước Kim từ năm 1211 đến 1234.
Sau khi thành lập Đại Mông Cổ Quốc năm 1206, Thiết Mộc Chân đổi tên thành Thành Cát Tư Hăn và bắt đầu hành tŕnh chinh phạt xuyên lục địa của ḿnh.
Vào năm 1211, Thành Cát Tư Hăn, với tầm nh́n chiến lược phi thường của ḿnh, đă cẩn thận bố trí quân ở Dă Hồ Lĩnh (tây bắc Trương Gia Khẩu, Hà Bắc, Trung Quốc ngày nay). Kế hoạch của ông là tập trung lực lượng vượt trội và phát động một cuộc chiến tranh quy mô lớn duy nhất chống lại nhà Kim do người Nữ Chân cai trị ở Trung Quốc từ 1115 đến năm 1234.
Về sau, năm 1234, nhà Kim đại bại dù nắm trong tay 45 vạn quân tinh nhuệ giao chiến trực tiếp. Toàn bộ lănh thổ Kim sáp nhập hoàn toàn vào Mông Cổ.
Trong chiến dịch này, Thành Cát Tư Hăn không chỉ thể hiện khả năng chỉ huy chiến trường xuất sắc mà c̣n biết cách lấy ít đánh nhiều - dùng 10 vạn quân đánh thẳng vào mục tiêu cốt yếu. Trận đánh này trở thành một trường hợp kinh điển về việc lấy ít thắng nhiều và được các thế hệ chiến lược gia quân sự tương lai nhắc đến.
2. Trận Ngân Xuyên: Lùi một bước, tiến đến đại thắng
Chiến dịch đầu tiên của Thành Cát Tư Hăn bên ngoài Mông Cổ diễn ra chống lại vương quốc Tây Hạ ở phía tây bắc Trung Quốc.
Sau một loạt các cuộc đột kích, người Mông Cổ đă phát động một sáng kiến lớn vào năm 1209 đưa họ đến ngưỡng cửa Ngân Xuyên, kinh đô Tây Hạ. Không giống như các đội quân khác, người Mông Cổ di chuyển mà không có đoàn tiếp tế nào ngoài một lượng lớn ngựa dự bị. Đội quân bao gồm hầu như toàn bộ là kỵ binh, những người cưỡi ngựa lăo luyện và cực kỳ nguy hiểm với cung thủ siêu phàm.
Tại Ngân Xuyên, người Mông Cổ triển khai một cuộc rút lui giả - một trong những chiến thuật đặc trưng của họ - và sau đó bắt đầu một cuộc bao vây. Mặc dù nỗ lực tràn ngập thành phố của quân Mông Cổ không thành, nhưng chiếm được một số thành tŕ vững chắc của Tây Hạ.
Năm 1226, Thành Cát Tư Hăn mang theo 180.000 quân tổng tấn công Tây Hạ. Quốc vương Tây Hạ chính thức xin hàng, Tây Hạ bị khuất phục hoàn toàn. Một ngày trước khi thành Tây Hạ vào tay Mông Cổ, Thành Cát Tư Hăn qua đời.
3. Trận Cư Dung Quan: Dụ địch ra khỏi hang
Năm 1213, tàn quân Kim ở Dă Hồ Lĩnh không chịu khuất phục đă cố gắng tập hợp được hơn 30 vạn quân, đóng quân tại khu vực ngày nay gọi là Vạn Toàn, thuộc Trương Gia Khẩu, tỉnh Hà Bắc.
Với mục đích 'diệt cỏ tận gốc', Thành Cát Tư Hăn dẫn quân đánh tan tác 30 vạn quân Kim ở Vạn Toàn. Tàn quân chạy đến cố thủ ở Cư Dung Quan (cửa ải Cư Dung, một trong những cửa ải quan trọng của Vạn Lư Trường Thành).
Đại quân Mông Cổ tiếp tục thẳng tiến đến Cư Dung Quan. Lúc này, Thành Cát Tư Hăn phái đại tướng thân cận Triết Biệt tấn công lối vào phía nam của cửa ải Cư Dung. Nghe theo mưu kế của Thành Cát Tư Hăn, Triết Biệt dùng mưu kế dụ địch ra khỏi quan ải (bằng cách giả vờ vứt binh khí, bỏ chạy) rồi bất ngờ đánh úp bằng đội 'kỵ binh của quỷ' của ḿnh. Kết quả, tàn quân Kim bị tiêu diệt gọn gàng.
Trong trận chiến này, sự khôn ngoan chiến thuật của tướng lĩnh Thành Cát Tư Hăn đă được chứng minh đầy đủ, đồng thời nó cũng thể hiện phong cách chiến thuật linh hoạt và dễ thay đổi của Khả Hăn Mông Cổ.
4. Trận vây hăm thành Bukhara: Đột kích bất ngờ khiến kẻ địch tê liệt hoàn toàn
Thành Cát Tư Hăn một lần nữa chứng tỏ tài điều binh khiển tướng của ḿnh khi tấn công thành phố Bukhara - một trong những thành phố lớn nhất Trung Á; một thành tŕ quan trọng về kinh tế và văn hóa của Đế chế Khwarazmian ở vùng đất Ba Tư.
Năm 1220, Thành Cát Tư Hăn đă tổ chức cuộc tấn công nhiều mũi nhọn vào Đế chế Khwarazmian. Người cai trị Muhammad II của Khwarazm tin rằng, v́ Bukhara ở quá xa so với biên giới của Mông Cổ nên Mông Cổ sẽ không 'đụng' đến. Do đó, Muhammad II chỉ cho gần 20.000 quân bảo vệ Bukhara.
Đâu ai ngờ, vó ngựa Mông Cổ không ngại bất cứ thứ ǵ, kể cả là băng qua cả sa mạc Kyzylkum lớn thứ 15 trên thế giới nóng bỏng mà nhiều đội quân lớn không dám thực hiện.
Bị vây hăm và tấn công bất ngờ, thành Bukhara lập tức bị tê liệt. Gần 50.000 quân dưới sự lănh đạo của Thành Cát Tư Hăn đă khiến đội quân bảo vệ thành Bukhara kinh ngạc và sợ hăi. Trung tâm quan trọng của Đế chế Khwarazmian đầu hàng 3 ngày sau đó.
4 trận đánh kinh điển được chọn lọc này không chỉ là những chương vẻ vang trong sự nghiệp quân sự của Thành Cát Tư Hăn mà c̣n là biểu hiện sinh động cho tài năng quân sự kiệt xuất và tầm nh́n chiến lược của Khả Hăn Mông Cổ.
Tư tưởng quân sự và chiến thuật của Thành Cát Tư Hăn sau hàng trăm năm vẫn được nhiều nhà chiến lược quân sự nghiên cứu và sử dụng để tham khảo đến tận ngày nay.