Socrates, một triết gia người Hy Lạp, được mệnh danh là bậc thầy về lư luận, truy vấn. Một hôm, ông được các đệ tử đặt câu hỏi:
- Thưa thầy, thầy có thể lấy ví dụ để nói rơ ngụy biện là ǵ?
Socrates suy nghĩ một lúc rồi hỏi lại:
- Giả sử có hai người, một người sạch sẽ tươm tất, c̣n người kia bẩn thỉu xuề x̣a. Nếu mời hai người này đi tắm, các em thử nghĩ xem, hai người họ ai sẽ đi tắm trước?
Một đệ tử lớn tiếng nói:
- Tất nhiên là người bẩn thỉu rồi.
Socrates phản bác nói:
- Sai rồi, là người sạch sẽ. Bởi v́ người sạch sẽ kia đă có thói quen thích tắm gội. C̣n người bẩn thỉu lại cho rằng không cần phải tắm.
Nói rồi ông hỏi lại lần nữa:
- Hăy nghĩ thử đi, rốt cuộc ai sẽ di tắm trước?
Hai đệ tử đồng thanh:
- Là người sạch sẽ.
Socrates lại phản bác nói:
- Không đúng, là người bẩn thỉu . Bởi v́ người bẩn thỉu càng cần phải tắm gội hơn người sạch sẽ.
Sau đó, Socrates lại hỏi thêm lần nữa:
- Vậy trong hai người rốt cuộc ai sẽ đi tắm trước?
Ba đệ tử lớn tiếng trả lời như lần thứ nhất:
- Là người bẩn thỉu.
Một lần nữa Socrates lại nói:
- Lại sai nữa rồi, dĩ nhiên là cả hai người đều sẽ đi tắm. Bởi người sạch sẽ có thói quen tắm gội, c̣n người bẩn thỉu cần phải đi tắm. Thế nào, rốt cuộc ai sẽ là người đi tắm trước đây?
Lần này bốn đệ tử lưỡng lự trả lời:
- Thế th́ xem ra hai người đều sẽ đi tắm.
Socrates giải thích:
- Không đúng, cả hai đều sẽ không tắm. Bởi v́ người bẩn thỉu không có thói quen tắm gội, c̣n người sạch sẽ kia th́ vốn không cần phải tắm.
Lần này các đệ tử nhôn nhao nói:
- Mỗi lần thầy nói đều khác nhau, nhưng lại đều đúng, chúng tôi rốt cuộc nên hiểu thế nào đây?
Socrates nói:
- Đúng vậy, về h́nh thức là dùng thủ đoạn suy luận chính xác nhưng thực tế lại trái với quy luật khách quan. Đưa ra kết luận nghe thấy đúng nhưng lại là sai, đấy chính là ngụy biện!
Các đệ tử lại đặt câu hỏi:
- Thưa thầy, ngụy biện có phải là cố ư luận chứng cho lư lẽ sai nào đó và sai lầm khách quan trong đó thật không dễ phát hiện. Vậy làm sao để nh́n thấy sai lầm khách quan trong nguỵ biện đó?
Socrates suy nghĩ một lúc rồi nói:
- Có hai người cùng nhau chui vào sửa ống khói. Khi họ chui từ ống khói ra, một người th́ rất sạch sẽ, c̣n một người th́ muội than nhem nhuốc khắp người. Tôi hỏi ai sẽ đi tắm trước đây?
Tất cả đệ tử ngập ngừng trả lời:
- Đương nhiên là người bị lấm bẩn khắp người sẽ đi tắm trước.
Socrates nói:
- Thật vậy ư? Các ngươi hăy chú ư, người sạch sẽ thấy người kia lấm bẩn khắp người anh ta nghĩ rằng từ ống khói chui ra sẽ rất bẩn. C̣n người kia nh́n sang thấy người trước mặt rất sạch sẽ th́ lại nghĩ rằng bản thân ḿnh cũng rất sạch sẽ. Bây giờ tôi hỏi lại, ai sẽ là người đi tắm trước?
Hai đệ tử phấn khích tranh nhau:
- Ồ, tôi biết rồi ! Vậy nhất định là người sạch sẽ chạy đi tắm gội trước.
Cuối cùng Socrates chậm răi nói:
- Những câu trả lời đó đều không đúng. Hai người đều cùng chui từ ống khói đó ra, làm sao người này th́ sạch sẽ, người kia th́ nhem nhuốc bẩn thỉu được. Đây gọi là trái với quy luật khách quan, dẫn tới sai lầm khách quan trong ngụy biện.
- Kẻ giỏi nói không bằng người biết phân tích lắng nghe.
- Ngụy biện nh́n ngoài th́ hiệu nghiệm thật nhưng không bền vững.
- Xảo trá chi bằng hăy sống chân thành, muôn ngh́n diệu kế chẳng bằng sống đúng đạo làm người.
VietBF@sưu tập