Cô bạn trẻ tặng tôi quyển sách của
Erich Maria Remarque, bản dịch trước 75 mà em kiếm được ở tiệm sách cũ.
Remarque là nhà văn người Đức mà có thời tôi
"ngốn" hầu như không sót cuốn nào. Ông viết như thì thầm kể chuyện, chẳng lý luận, triết lý gì cao siêu cả, rất buồn, và rất người. Thời Hitler,
Remarque phải sống lưu vong, tác phẩm bị cấm và bị đốt. Bây giờ, cầm sách của ông trên tay, tôi lại nhớ đến thời sau 75, thời sách
"đồi trụy phản động" bị cấm và bị đốt ở Sài Gòn.
(Minh họa)
Sách bị tịch thu, chất đống lên xe ba gác chở đi thì tôi có chứng kiến, còn có đem đốt hay không thì tôi không thấy. Báo Sài Gòn giải phóng số ra ngày 15/7/75 đưa tin:
Nhà máy sản xuất giấy Kissme hoạt động 24 trên 24 giờ đã sản xuất 50 tấn giấy vệ sinh và thấm nước trong tháng 6/75. Nguyên liệu làm ra giấy gồm 60% giấy vụn lượm lặt trong thành phố và 40% là gòn và lồ ô (cây nứa giống như tre trúc).
Tôi cũng phải
"cúng dường" vài chục cuốn sách (cũng còn giấu được một mớ), trong đó có hai quyển của
Remarque:
"Chiến hữu" và
"Một thời để yêu, một thời để chết". Có phải thừa tiền đâu mà mua sách làm kiểng. Toàn là tiền
"bán cháo phổi" ngoài giờ, cân nhắc lắm mới dám mua một quyển, còn không thì thuê sách đọc. Đêm chia tay, cạn nguyên xị rượu đế. Sách đồi trụy phản động, nọc độc văn hóa đế quốc Mỹ mà như tình nhân, quẳng xuống, rồi lại cầm lên mân mê, thì thầm,
"Mai tao sẽ chất đống ngoài cửa để người ta mang tụi mày đi hóa thân thành tro thành mẹ gì đó. Duyên đến đây là hết, nhưng nợ còn. Tao sẽ nhớ tụi mày. Nợ thằng nào nhiều, tao nhớ thằng đó nhiều…"
Hơn bốn mươi năm nay đâu có đọc lại
Remarque, vậy mà dạo này thỉnh thoảng tôi vẫn nhớ, dù tên người này xọ tên người kia, dù nơi này biến thành nơi nọ…, nhưng đại khái tình tiết chưa quên sạch. Vẫn nhớ. Nhớ và ngẫm.
Sách khoa học kỹ thuật được phép giữ lại, nhưng cũng có cách ra đi của nó. Một trường hợp mà tôi biết, ảm đạm hơn là tôi chia tay loại sách
"đồi trụy phản động". Một giáo sư tu nghiệp ở Mỹ về một ngành kỹ thuật. Ông được xem là chuyên gia hàng đầu trong lãnh vực này ở miền Nam lúc đó, khi về nước có đem theo một số sách chuyên môn, coi như gia sản nghề nghiệp. Vài năm sau 75, ông âm thầm bán sách của mình để trang trải cuộc sống. Thằng bạn tôi, một kỹ sư trẻ, gom hết tiền dành dụm, rụt rè tìm đến nhà vị giáo sư mua quyển sách ao ước và cũng nhân thể để ra mắt, mong được trò chuyện với thần tượng… Giáo sư đóng cửa phòng, không tiếp, chỉ cho hiền nội ra, đưa sách và báo giá. Tên hậu bối trả tiền, cầm sách thờ thẫn ra về. Giao dịch diễn ra lặng lẽ đến nặng lòng, cứ như thời Đông Châu liệt quốc. Đời cơm áo sinh tồn, sao lại mặn chát đến thế này!
Với dân kỹ thuật thì sách
technology và
handbook của Mỹ sánh ngang hàng… thê tử. Có những ngày tháng tôi đã cày cục copy bằng tay, vừa viết, vừa dịch nhẩm trong đầu một quyển
handbook mới mượn được, nên khi hiểu được loại sách đó thật là trân quý với dân trong nghề đến cỡ nào. Vật bất ly thân mà phải chia tay, thì còn tê tái nào lớn hơn. Đã đành, bán cái mình sở hữu để sinh tồn đâu có gì phải thẹn, nhưng bán sách, bán cái gia sản nghề nghiệp, thì chẳng khác gì bán cả ước mơ, hoài bão… Ông giáo sư biết thẹn. Tên hậu bối biết thẹn, biết thẫn thờ, biết chia sẻ cái thẹn với tiền bối… Trí thức là người biết thẹn. Tôi gọi cả hai là trí thức. Nhưng không phải
"trí thức" nào cũng biết thẹn…
Vũ Thế Thành