Libya: Vùng đất sa mạc, dầu mỏ và số phận bi kịch của Muammar Gaddafi
Nằm ở phía Bắc Châu Phi, Libya là một đất nước rộng lớn, giàu tài nguyên nhưng cũng đầy những biến động. Với vị trí chiến lược bên bờ Địa Trung Hải, vùng đất này từng là trung tâm của các nền văn minh cổ đại, sau đó trở thành thuộc địa, rồi quốc gia độc lập dưới sự dẩn đát của một trong những kẻ cầm quyền độc tài gây ra tranh căi lớn nhất ở thế kỷ 20: Muammar Gaddafi. Từ vương quốc, chế độ độc tài, đến chiến tranh và khủng hoảng, lịch sử Libya là một chương đặc biệt trong cuốn sách chính trị của thế giới Ả Rập.
Libya là quốc gia lớn đứng thứ tư tại châu Phi, với diện tích hơn 1.7 triệu km². Phía Bắc tiếp giáp biển Địa Trung Hải, phía Đông giáp với Ai Cập, phía Nam giáp với Sudan, Chad và Niger, phía Tây giáp với Algeria và Tunisia. Lănh thổ Libya được chia thành ba khu vực lịch sử chính:
-
Tripolitania: khu vực phía Tây Bắc, nơi đặt thủ đô Tripoli.
-
Cyrenaica: miền Đông, trung tâm chính trị của nhiều phong trào đối lập.
-
Fezzan: miền Tây Nam, chủ yếu là sa mạc và ít dân cư sinh sống.
Phần lớn diện tích Libya là sa mạc Sahara khô cằn. Các vùng có thể trồng trọt được chỉ chiếm khoảng 2% lănh thổ, tập trung ở ven biển và vùng núi Jebel Akhdar (Núi Xanh) – khu vực có khí hậu ôn ḥa và số lượng mưa cao nhất cả nước.
Leptis Magna, Libya. (Minh họa)
Libya vốn nổi tiếng với nguồn tài nguyên dầu mỏ dồi dào. Quốc gia này có sở hữu trữ lượng dầu thô đă được chứng minh là lớn nhất tại châu Phi và thuộc top 10 thế giới. Dầu mỏ tập trung chủ yếu ở lưu vực Sirte và mang lại nguồn thu nhập chính cho nền kinh tế. Ngoài ra, Libya c̣n có nguồn khí đốt tự nhiên, sắt, thạch cao, muối mỏ và nước ngầm.
Một trong những dự án nổi bật nhất của Libya là "Ḍng sông nhân tạo vĩ đại
"(Great Man-Made River), hệ thống đường ống khổng lồ đưa nước ngầm từ sa mạc về thành phố, phục vụ cho sinh hoạt và nông nghiệp. Dưới ḷng sa mạc Sahara (đặc biệt là ở Libya, Chad, Sudan và Ai Cập) có những tầng chứa nước cổ đại (gọi là
aquifer) được h́nh thành ra từ hàng ngàn năm trước khi vùng này c̣n có khí hậu ẩm ướt hơn.
Libya là nơi từng phát sinh ra các nền văn minh cổ đại, từ người Berber, đến thuộc địa Hy Lạp và La Mă. Vào thế kỷ 7, Hồi giáo được truyền bá rộng răi, và Libya đă trở thành một phần của nhiều đế chế Hồi Giáo, bao gồm Đế quốc Ottoman.
Năm 1911, Ư xâm chiếm Libya và biến nơi đây trở thành thuộc địa. Sau Chiến tranh Thế giới lần thứ hai, Libya rơi vào tay phe đồng minh và cho đến năm 1951, nước này giành được độc lập, trở thành một vương quốc dưới thời vua Idris I.
Tuy nhiên, triều đại Idris lại tồn tại không lâu. Ngày 1/9/1969, một nhóm sĩ quan trẻ đă tiến hành cuộc đảo chính, đứng đầu là đại úy Muammar Gaddafi, người sau đó sẽ đứng ra cai trị Libya trong suốt 42 năm.
Chân dung tên bạo chúa Libya Muammar Gaddafi (Minh họa)
Muammar Gaddafi sinh năm 1942 gần thành phố Sirte, trong một gia đ́nh du mục nghèo. Ông đă gia nhập vào quân đội, học tập tư tưởng của Gamal Abdel Nasser, tổng thống Ai Cập theo đường lối chủ nghĩa Ả Rập. Năm 1969, khi mới 27 tuổi, Gaddafi mang cấp bậc đại úy, đă chỉ đạo cuộc đảo chính không đổ máu, lật đổ vua Idris và lên nắm quyền hành.
Trong những năm đầu, ông được coi là "
anh hùng cách mạng", người mang lại sự độc lập kinh tế cho Libya qua việc cho quốc hữu hóa ngành dầu mỏ, trục xuất các căn cứ quân sự của phương Tây và phân phát đất đai cho nông dân.
Năm 1975, Gaddafi cho công bố ra "Cuốn Sách Xanh", giới thiệu ra hệ thống tư tưởng dân chủ trực tiếp theo kiểu Libya, với các hội đồng nhân dân đứng ra điều hành xă hội. Trên thực tế, quyền lực tập trung tuyệt đối trong tay ông ta, và chế độ ngày càng mang tính độc tài, độc đoán.
Về mặt đối ngoại, Gaddafi từng can thiệp vào nhiều cuộc xung đột ở châu Phi và Ả Rập, bị tố cáo đă tài trợ cho các nhóm khủng bố quốc tế, nổi bật là vụ đánh bom chuyến bay Pan Am 103 (1988) khiến cho 270 người bị thiệt mạng. Do đó, Libya đă bị phương Tây áp đặt lệnh cấm vận trong suốt nhiều năm.
Măi cho đến năm 2003, ông ta mới chịu từ bỏ chương tŕnh vũ khí hủy diệt hàng loạt và ngồi đàm phán ḥa giải với Mỹ, Anh, dẫn đến gỡ bỏ lệnh cấm vận và được phép tái hội nhập kinh tế trên toàn cầu.
Tháng 2/2011, phong trào "Mùa xuân Ả Rập bùng nổ, lan đến Libya. Tại Benghazi và các thành phố khác, hàng loạt các cuộc biểu t́nh đă nổ ra, đ̣i các biện pháp cải cách và chấm dứt chế độ độc tài. Để đáp lại, Gaddafi đă sử dụng quân đội và lính đánh thuê để đàn áp đẫm máu những người biểu t́nh.
Hành động này đă khiến cho cộng đồng quốc tế phản ứng dữ dội. Liên Hiệp Quốc ra nghị quyết cho phép sự can thiệp quân sự, và liên quân NATO đă tiến hành không kích nhằm bảo vệ cho thường dân. Cuộc chiến này đă kéo dài trong nhiều tháng, dần dần làm suy yếu chính quyền Gaddafi.
Ngày 20/10/2011, trong lúc chạy trốn khỏi Sirte, thành tŕ cố thủ cuối cùng, Gaddafi bị lực lượng nổi dậy bắt sống. Đoạn video sau đó cho thấy ông đă bị đánh đập tàn nhẫn, lăng mạ, và cuối cùng bị bắn chết. Cảnh tượng xác ông bị trưng bày công khai ở thành phố Misrata khiến cho thế giới bị rúng động.
Cái chết của Gaddafi đă kết thúc 42 năm cầm quyền, nhưng cũng mở ra một kỷ nguyên mới đầy hỗn loạn cho Libya. Các phe phái vũ trang nhảy ra tranh giành quyền lực, đất nước rơi vào t́nh trạng nội chiến kéo dài, chia rẽ và mất ổn định cho đến tận ngày nay.
Di sản của Gaddafi là một chủ đề gây tranh căi. Với nhiều người ủng hộ, ông từng là biểu tượng chống thực dân, người mang lại độc lập kinh tế cho Libya và giúp người dân có nhà ở, y tế, giáo dục miễn phí. Nhưng với phần lớn trên thế giới, Gaddafi là một tên độc tài tàn bạo, bóp nghẹt tự do dân chủ, tàn sát đối lập và tài trợ cho bọn khủng bố toàn cầu. Sau khi ông ta đă qua đời, Libya vẫn chưa có thể t́m lại ḥa b́nh. Nhiều người bắt đầu đặt ra câu hỏi:
"Liệu đất nước này có ổn định hơn nếu ông ta vẫn c̣n sống?"
Libya là vùng đất có nhiều tiềm năng và cũng chất chứa nhiều bi kịch lớn. Từ thời cổ đại đến hiện đại, đất nước này luôn đóng vai tṛ quan trọng ở Bắc Phi và Trung Đông. Dưới thời Gaddafi, Libya từng có lúc thịnh vượng, nhưng cũng ch́m trong bóng tối của đàn áp và xung đột.
Cái chết của ông là kết thúc cho một chương đen tối, nhưng tương lai của Libya vẫn chưa được viết lại bằng ḥa b́nh. Dù là cách mạng hay là tên độc tài, Gaddafi chắc chắn là một trong những nhân vật gây ra tranh căi lớn nhất trong lịch sử hiện đại thế giới Ả Rập.
(Viết từ Melbourne, Úc)