Nghiên cứu quốc tế chỉ ra kỹ thuật ướp xác bằng khói được người cổ đại ở Việt Nam và khu vực châu Á thực hiện từ 14.000 năm trước, sớm hơn hàng ngh́n năm so với Ai Cập hay Nam Mỹ.
Bộ xương một người đàn ông trung niên, có niên đại hơn 9.000 năm, được khai quật tại di chỉ Huiyaotian ở Nam Ninh, tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc. Ảnh: Hirofumi Matsumura.
Các nhà khoa học vừa công bố phát hiện gây chấn động về bằng chứng ướp xác lâu đời nhất thế giới, dựa trên phân tích hàng chục ngôi mộ cổ tại nhiều địa điểm ở châu Á.
Đáng chú ư, mẫu vật lâu đời nhất được t́m thấy tại miền bắc Việt Nam, có niên đại khoảng 14.000 năm, đẩy lùi mốc thời gian con người biết cách bảo quản thi thể bằng khói hàng ngh́n năm so với những nền văn minh Ai Cập hay Chinchorro (Nam Mỹ).
Nghiên cứu cho thấy cộng đồng săn bắt hái lượm cổ đại đă chôn cất người chết bằng cách hun khói thi thể ở nhiệt độ thấp trong thời gian dài. Quá tŕnh này làm cơ thể khô dần, ngăn ngừa phân hủy và bảo quản thi thể một cách tự nhiên.
Bộ xương của một thanh niên, có niên đại khoảng 7.000 năm, được phát hiện tại di chỉ Liyupo ở huyện Long An, Quảng Tây, với hộp sọ bị cháy một phần. Ảnh: Hsiao-chun Hung, Hirofumi Matsumura/Đại học Quốc gia Australia.
Ướp xác - tức bảo quản hài cốt hữu cơ để kéo dài thời gian tồn tại - là tập tục xuất hiện ở nhiều nền văn minh. Tuy nhiên, trước đây các ví dụ sớm nhất chỉ ghi nhận tại nền văn hóa Chinchorro ở miền bắc Chile (khoảng 7.000 năm trước) và Ai Cập cổ đại (khoảng 4.500 năm trước).
“Phát hiện mới này cho thấy khát vọng vượt thời gian của con người, mong muốn gia đ́nh và người thân yêu luôn bên nhau, bất chấp sự chia cách bởi cái chết”, Tiến sĩ Hsiao-chun Hung, Đại học Quốc gia Australia, tác giả chính của nghiên cứu, chia sẻ với CNN.
Từ năm 2017 đến 2025, nhóm nghiên cứu đă khảo sát 54 ngôi mộ tại 11 địa điểm khảo cổ ở miền nam Trung Quốc, miền bắc Việt Nam và đảo Sumatra (Indonesia). Các bộ xương đều có tư thế ngồi xổm, hai chân co sát vào người, đây là đặc trưng của các ngôi mộ tiền đồ đá mới tại Đông Nam Á.
Các nhà khoa học cho rằng hàng ngh́n năm trước, con người đă dùng khói để sấy khô và bảo quản thi thể. Ảnh: Hsiao-chun Hung, Hirofumi Matsumura/Đại học Quốc gia Australia.
Tư thế này kỳ lạ đến mức không thể đạt được nếu không có sự can thiệp đặc biệt, ám chỉ thi thể đă được xử lư trước khi chôn cất. Nhiều bộ xương c̣n xuất hiện vết cháy đen trên khuỷu tay, hộp sọ và chi dưới - những vị trí ít mô cơ, dễ bị tác động bởi nhiệt. Điều này loại trừ khả năng hỏa táng, đồng thời củng cố giả thuyết rằng thi thể được đặt trên lửa, hun khói ở nhiệt độ thấp để làm khô trước khi đưa vào mộ.
Các phương pháp hiện đại như nhiễu xạ tia X và quang phổ hồng ngoại biến đổi Fourier xác nhận 84% mẫu xương có dấu hiệu chịu nhiệt lâu dài, dù mắt thường không thể nhận ra. Trong đó, mẫu vật cổ nhất là xương cánh tay được khai quật ở miền Bắc Việt Nam, có niên đại tới 14.000 năm.
Theo các chuyên gia, phương pháp ướp xác bằng khói không chỉ giúp bảo quản thi thể trong điều kiện khí hậu nóng ẩm, mà c̣n phản ánh niềm tin và nghi lễ phức tạp của các cộng đồng thời tiền sử. Trong các ví dụ hiện đại, quá tŕnh hun khói có thể kéo dài 3 tháng, đ̣i hỏi sự chăm sóc liên tục từ gia đ́nh hoặc cộng đồng, minh chứng cho sự tôn kính và gắn kết sâu sắc với người đă khuất.
Tiến sĩ Hsiao-chun Hung, tác giả chính của nghiên cứu, cho biết tư thế gập người ngồi xổm là đặc trưng trong nghi thức chôn cất thời tiền đồ đá mới ở miền nam Trung Quốc. Hài cốt người phụ nữ trung niên, sống cách đây 8.000-6.700 năm. Ảnh: Hsiao-chun Hung, Hirofumi Matsumura/Đại học Quốc gia Australia.
“Đây là minh chứng về sự giao thoa giữa kỹ thuật, truyền thống và tín ngưỡng của các cộng đồng tiền đồ đá mới tại miền nam Trung Quốc và Đông Nam Á”, Tiến sĩ Hung nhấn mạnh.
Phát hiện này không chỉ viết lại lịch sử về tập tục ướp xác mà c̣n mở ra hướng nghiên cứu mới về quá tŕnh di cư của con người từ châu Phi sang châu Á. Nó cũng cho thấy rằng các nhóm săn bắt hái lượm cổ đại có hệ thống xă hội và quan niệm tâm linh phức tạp hơn nhiều so với những ǵ giới khoa học từng nghĩ.