Trải qua hơn 40 năm làm quan, hơn 30 năm trực tiếp giảng dạy, thầy giáo - Thám hoa Vũ Thạnh đă đào tạo nhiều thế hệ học tṛ xuất sắc.
Hiếu nghĩa vẹn toàn
Thám hoa Vũ Thạnh (sinh năm 1664), quê ở làng Đan Loan, huyện Đường An, trấn Hải Dương (nay thuộc xă Nguyễn Lương Bằng, TP Hải Pḥng). Là con nhà nghèo, sức lại yếu nên sau này, ông lưu lạc đến chùa Báo Thiên, thuộc kinh thành Thăng Long.
Trong sách “Vũ trung tùy bút”, Phạm Đ́nh Hồ kể về những nhân vật, sự việc cuối thời Lê cho biết tổ của Vũ Thạnh là Hồng Lĩnh hầu làm Lưu thủ xứ Hải Dương. Cha ông là Quốc Tử sinh.
Nhà nghèo nhưng vô cùng hiếu học và hiếu nghĩa, Vũ Thạnh để lại tấm gương lớn cho đời.
Đến thời Vũ Thạnh sinh ra, nhà rất nghèo, cha con không thể nuôi nhau được. Có lần quan địa phương bắt phu đi đắp lũy, sức ông yếu, không kham nổi, phải bỏ ra ở chùa Báo Thiên, huyện Thọ Xương, thành Thăng Long, rồi xin vào học ở trường của quan Vơ Công Đạo, đồng hương cùng huyện, người làng Mộ Trạch.
Trường quan Mộ Trạch khi ấy ở ngơ Thừa Tứ phía Đông nhà Thái miếu. Cậu con quan Mộ Trạch vẫn có tiếng hay chữ. Khi ông vào nhập môn làm mấy kỳ văn đều đệ nhất cả, cậu công tử ghen tức, dặn anh em đồng môn cứ buổi sớm đón ở trước ngơ, trêu ghẹo làm nhục ông luôn.
Ông phải lẩn đi đường khác, nhưng vẫn bị đám học tṛ làm khốn khổ đến nỗi sau phải bỏ học, không dám đi nữa. Quan Mộ Trạch hỏi ra mới biết, trách phạt khiến cậu công tử không dám ghen tức.
Vũ Thạnh tư chất thông minh học giỏi, hơn mười tuổi đă đỗ Hương nguyên trường phủ Phụng Thiên (phủ có kinh thành Thăng Long). Năm 22 tuổi, ông đỗ Đ́nh nguyên Thám hoa khoa Ất Sửu, năm Chính Ḥa thứ 6 (1685).
Ông làm quan trải qua các chức Hàn lâm viện Đăi chế, Lễ khoa Đô Cấp sự trung, Tư nghiệp Quốc Tử Giám, Bồi tụng (Phó Tể tướng)… trong phủ chúa Trịnh, được chúa Trịnh Căn vô cùng yêu mến.
Bài viết chân dung của ông trong “Vũ trung tùy bút” c̣n kể lại việc ông được chúa yêu mến thế nào, cũng như tính hiếu thảo của ông. Chuyện là một ngày, gặp bữa ngự thiện, chúa xơi cá trắm rất ngon, liền sai lấy một khúc dọn cơm mời ông vào ăn ở trước mặt. Ông ăn cơm, nhưng để cá lại. Chúa lấy làm lạ bèn hỏi, ông thưa rằng: “Xin để dành đem về cho mẹ”.
Chúa rất khen, lại sai lấy khúc cá khác ban cho mẹ ông. Đến khi lấy ra th́ chỉ c̣n khúc đuôi, ông ăn khúc đuôi ấy, để nguyên khúc trước đem về. Chúa lại càng lấy làm kính trọng.
Vũ Thạnh mở trường tư dạy học
Khi làm quan, ông v́ đem việc các quan hoạn hay cầu cạnh, xin xỏ trong việc kiện tụng ra nói ở phủ Tiết chế. Phủ tâu lên chúa Trịnh, chúa sai người hỏi ông để trừng trị họ, nhưng ông không trả lời rơ là ai.
Thời gian ông làm việc cũng là giai đoạn chúa Trịnh lộng quyền lấn át vua Lê. Chỉ v́ can ngăn việc chúa ham mê nữ sắc nên Vũ Thạnh bị băi quan.
Ông liền về mở trường dạy học ở trại Hào Nam, huyện Quảng Đức (hiện là khu vực làng Thịnh Hào, Hào Nam, thuộc phường Ô Chợ Dừa, quận Đống Đa, Hà Nội). Học tṛ đông hàng ngh́n người, nhiều người đỗ đạt làm quan trong triều.
Theo sách “Từ Kinh đô đến Thủ đô”, trường học của ông ở Hào Nam liền ngay hồ Bảy Mẫu. Mỗi khi đến ngày giảng tập, nhà học không đủ chứa hết, học tṛ phải mượn thuyền nan cập vào bên hồ nghe giảng.
Học tṛ trường ông thành đạt đến hơn bảy mươi người. Ông cùng với tiến sĩ Nguyễn Đ́nh Trụ (người làng khoa bảng Nguyệt Áng, Thanh Tŕ) đều là bậc sư phạm cho kẻ học giả. Trường Hào Nam đă trở thành một trường tư có tiếng của đất Thăng Long lúc bấy giờ.
Học tṛ của ông làm quan nhiều đến nỗi, một lần nhà có giỗ, các học tṛ làm quan tại triều đều về họp ở nhà ông. Chợt khi ấy, Trịnh phủ đ̣i các quan vào hầu, mà không có một người nào chực hầu cả. Chúa hỏi kẻ lại pḥng mới thưa thực là các quan về lễ giỗ nhà ông thầy ở Hào Nam. Chúa cũng cho đợi đến hôm sau, xong việc mới triệu các quan vào hầu.
Không chỉ đào tạo cho đất nước nhiều nhân tài, Vũ Thạnh c̣n trực tiếp dạy dỗ em và con trai thành đạt. Khoa thi Nhâm Th́n, niên hiệu Vĩnh Thịnh 8 (1712), em trai ông là Vũ Huyên và con trai Vũ Huy đều đỗ Đệ tam giáp Đồng tiến sĩ xuất thân. Bởi vậy, dân gian c̣n lưu truyền câu ca: “Đồng triều tam tiến sĩ/Nhất nhật lưỡng vinh quy” - nghĩa là: Cùng trong một triều vua mà gia đ́nh có ba người đỗ tiến sĩ/ Một ngày, trong họ có tới hai lần vinh quy.
Người thầy mẫu mực
Sử sách chép lại rằng, Vũ Thạnh là người ưa thực nghiệp, ghét hư văn, ra sức cải cách văn phong; nghe tiếng hàng ngh́n học tṛ xa gần đến thụ nghiệp.
Thầy giáo Vũ Thạnh đă đưa ra nội dung giảng dạy rộng nhưng thiết thực, cho học tṛ nắm được nguồn gốc sâu xa của kinh điển nhưng vẫn chú trọng học tập những điều có thể áp dụng ngay trong thực tế. Cách dạy học nghiêm túc, đổi mới hướng đến cải cách thực trạng giáo dục khoa cử đương thời của ông đă “thấm nhuần vào óc tư duy, sáng tạo của người học”.
Số học sinh theo học Vũ Thạnh rất đông và thành danh ở nhiều lĩnh vực, có nhiều người đỗ tiến sĩ (văn) và tiến sĩ vơ (Tạo sĩ), nhiều người ra làm quan nhưng cũng nhiều người theo gương thầy mở trường dạy học. Trong đó, có 70 học tṛ dự triều ban, 500 người làm quan, một ngh́n người được truyền thụ Cửu kinh đến chỗ tinh vi. Hơn 20 người mở trường dạy học ở các nơi. Hơn 20 người khoác binh nhung làm tướng. Mấy trăm người c̣n đang học ở trường vơ.
Nối tiếp Vũ Thạnh sau này c̣n có Nguyễn Tông Quai, Lê Quư Đôn mở trường dạy nhiều học tṛ thành đạt là những minh chứng sống động của mô h́nh giáo dục cộng đồng ở nước ta trong thời trung đại.
Vũ Thạnh đă để lại cho hậu thế sự nghiệp văn chương khá đồ sộ với 22 bài thơ được chép trong “Toàn Việt thi lục”, nhiều văn bia do chính Vũ Thạnh soạn và nhuận rải rác nằm ở Hà Nội, Bắc Ninh, Hưng Yên, Bắc Ninh, TP Hải Pḥng, Phú Thọ, Ninh B́nh, Thanh Hóa.
Sinh thời, Vũ Thạnh đă vận động cải cách văn thể, chấn chỉnh khoa cử và học thuật theo hướng đề cao tri thức thực tiễn. Sau này, sử gia Phan Huy Chú nhận xét: “Trung hưng về sau, văn chương theo lối tầm chương trích cú nên trở thành ti lậu. Văn ông (Vũ Thạnh) làm ra có tính thanh thoát, đổi lối trần hủ ra thanh tân mà người đương thời đua nhau học theo. Từ đây văn thể được đổi mới”.
Thám hoa Vũ Thạnh mất tại làng Hào Nam, thi hài được an táng ở xă Quang Liệt (nay là xă Thanh Liệt, huyện Thanh Tŕ), danh tiếng vẫn c̣n truyền mấy đời sau. Hành khách đi ngoài quan lộ qua làng thường trỏ bảo rằng: “Kia là làng cũ quan Vơ (Vũ) Thám hoa đấy!”.
Trong số các học tṛ của Vũ Thạnh, có Liêu quận công - Tiến sĩ Lê Hữu Kiều được lịch sử ghi nhận là bậc danh khoa thế kỷ 18. Xuất thân từ ḍng họ văn chương Lê Hữu ở làng Liêu Xá (Hưng Yên), sớm về Thăng Long theo học trường Hào Nam. Ông trải qua 50 năm làm quan với 5 đời vua, trở thành bậc đại thần của nhà Lê. Dù trải qua nhiều chức quan, Lê Hữu Kiều vẫn gắn bó với nghiệp làm thầy, tiếp nối truyền thống Thầy học của ḿnh. Một trong những học tṛ xuất sắc nhất của ông đă trở thành nhà bác học - Bảng nhăn Lê Quư Đôn.
Vietbf @ Sưu tầm