Gorbachev có phải “thánh dân chủ” như nhiều người Việt vẫn tưởng?
Khá nhiều người Việt yêu dân chủ, mà yêu quá nên hễ thấy ai làm sụp một chế độ cộng sản là lập tức gắn luôn huy chương “nhà dân chủ vĩ đại”. Và trong “bộ sưu tập thần tượng” ấy, Mikhail Gorbachev thường được đặt ở vị trí gần như… cứu tinh của nhân loại. Nhưng khoan đă: làm sập mái nhà không có nghĩa là bạn xây được căn nhà mới. Và “cải tổ” không đồng nghĩa với “tam quyền phân lập”.
Gorbachev thực ra là một chính trị gia khôn ngoan, có phần cơ hội – kiểu người biết đứng chỗ nào để gió thổi không bật ngửa. Nhờ vậy ông được Yuri Andropov (cựu tổng giám đốc KGB, tổng bí thư “sắt máu”, từng đàn áp cuộc nổi dậy Hungary 1956) tin tưởng. Sau khi Andropov qua đời, trung ương bầu Konstantin Chernenko. Chỉ hơn một năm sau, Chernenko mất, và Gorbachev được Bộ Chính trị đưa lên ghế Tổng Bí thư. Nói nôm na: ông lên đúng lúc “hàng trên rớt”, và ông biết cách đứng vào chỗ trống.
Đặt vào bối cảnh, Gorbachev đứng giữa hai con sóng: một bên bảo thủ, một bên cải cách. Ông chọn cải cách – và đó là điểm son không thể phủ nhận. Nhưng vấn đề nằm ở chỗ: ông cải cách để cứu cái ǵ? Cứu dân chủ? Hay cứu Liên Xô, cứu sự thống nhất 15 nước “cộng ḥa”, và cứu vai tṛ lănh đạo của Đảng Cộng sản? Bản thân Gorbachev chưa bao giờ tự coi ḿnh là nhà cách mạng dân chủ theo nghĩa “tam quyền lập pháp” kiểu phương Tây.
Minh họa rơ nhất là cuộc bầu cử 542 đại biểu Soviet Tối Cao tháng 3/1989. Để “bảo vệ Đảng”, Gorbachev dành riêng một phần ba ghế cho Đảng Cộng sản Liên Xô và các cơ quan trực thuộc. Kết quả: Đảng chiếm 84% số đại biểu, và Gorbachev tái đắc cử Chủ tịch Soviet Tối Cao. Dân chủ mà chia sẵn ghế như chia bánh chưng ngày Tết th́… gọi là “dân chủ có định mức”.
Rồi tới giai đoạn 1990, khi Liên Xô rung lắc dữ dội, Gorbachev làm mọi thứ có thể để giữ hệ thống: giữ Đảng, giữ Liên Xô, giữ sự thống nhất, kể cả dùng xe tăng đàn áp các dân tộc nhỏ ở vùng Baltics. Tức là khi “trật tự đế chế” bị thử thách, phản xạ của ông vẫn là phản xạ của một lănh đạo cộng sản muốn giữ khối – không phải phản xạ của một nhà dân chủ đặt quyền tự quyết của dân lên trước.
Nhiều người c̣n bất ngờ hơn khi nh́n sang Putin: chủ nghĩa dân tộc trong tư tưởng Gorbachev khá mạnh, nên việc ông ủng hộ nhiều chính sách của Putin không hẳn lạ. Dù quan hệ Putin – Gorbachev có lúc cay đắng, khi được hỏi có tin Putin lănh đạo Nga không, Gorbachev trả lời dứt khoát: tin. Theo bản tin Interfax ngày 29/6/2005, ông công khai ủng hộ Putin v́ cho rằng giai đoạn đầu nhiệm kỳ Putin mang lại ổn định, quản trị tốt hơn và “đặt nền tảng” cho nhà nước dân chủ với kinh tế hướng xă hội. Nghe câu đó xong, nhiều người yêu dân chủ kiểu “tự do – nhân quyền” sẽ kiểu: ủa, vậy “thánh dân chủ” đâu rồi?
Và rồi tới câu hỏi đau nhất: Gorbachev ở đâu ngày 19/8/1991, khi phe cộng sản bảo thủ đảo chính? Trong lúc Moscow dầu sôi lửa bỏng, ông… dắt vợ đi nghỉ hè ở Crimea bên bờ Hắc Hải. C̣n h́nh ảnh đi vào lịch sử lại là Boris Yeltsin đứng trên xe tăng sáng 19/8, tuyên bố chống phe đảo chính, kết án họ “vi phạm hiến pháp”, kêu gọi tổng đ́nh công và yêu cầu quân đội không theo phe bảo thủ. Cuộc phản loạn bị dập tắt không đổ máu. Sau này Gorbachev thừa nhận việc rời Moscow trong lúc cần nhất là một sai lầm. Sai lầm này, nói nôm na, là “đang cháy nhà mà đi tắm biển”.
Nếu hỏi “ai lănh đạo cách mạng dân chủ Nga?”, câu trả lời trong bài viết nhấn mạnh: đó là những người dứt khoát với quá khứ cộng sản và dám đánh thẳng vào độc quyền lănh đạo của Đảng. Nổi bật là nhóm năm người: Andrei D. Sakharov, Boris Yeltsin, Yuri Afanasyev, Gavril Popov, Viktor Palm. Họ dẫn dắt khối đối lập c̣n khá ô hợp trong Đại hội Đại biểu Nhân dân Nga, với mục tiêu cụ thể: xóa Điều 6 Hiến pháp Liên Xô – điều bảo đảm độc quyền của Đảng Cộng sản, tương tự Điều 4 ở Việt Nam. Khi mục tiêu rơ ràng, người ta đoàn kết được, dù mỗi người một xuất thân, một cá tính.
Tiếc thay, Sakharov – nhà vật lư nguyên tử và nhà tranh đấu quyền con người – qua đời ngày 14/12/1989 v́ bệnh tim, thọ 68 tuổi. Nhiều phân tích cho rằng nếu ông sống thêm vài năm, có thể nước Nga đă có một con đường chính trị khác, thậm chí khuôn mặt thế giới đă khác. Và cũng cần nhớ: nền dân chủ Nga không chỉ là chuyện của vài nhân vật nổi tiếng, mà c̣n được “viết” bằng máu và nước mắt của hàng chục triệu người vô tội chịu đàn áp, tù đày từ 1917 tới 1991. Không có sức bật của họ, cũng không có chuyện một ngày 25/12 Gorbachev từ chức và hệ thống tràn ly.
Nếu muốn ca ngợi, có lẽ nên bắt đầu bằng một phút mặc niệm cho những người đă chết v́ tự do, chứ không chỉ dựng tượng cho người “cải tổ” trong ḷng chế độ. Và bài học cho những ai đang tranh đấu dân chủ ở Việt Nam cũng được rút ra rất thẳng: muốn thắng một bộ máy cộng sản, phải dứt khoát với độc quyền, đoàn kết và bám mục tiêu cụ thể. Mong đợi đảng cộng sản tự thay đổi đôi khi chỉ làm nhụt ư chí, và kéo phong trào đi vào… ṿng ru ngủ.
Trần Trung Đạo