Hòa bình cho Ukraine: Liệu có tránh được sai lầm tệ hại trong quá khứ hay không?

[trungthuc]

(Minh họa)

Cuộc chiến tranh xâm lược của Nga ở Ukraine có mầm mống xuất phát từ một sai lầm ngoại giao cách đây tròn 30 năm, và có khả năng sẽ dẫn đến một sai lầm ngoại giao khác, không kém phần tệ hại, trong những ngày sắp tới đây.

Budapest Memo

Vào 30 năm trước, ngày thứ Tư, 5/12/1994, tại Budapest, thủ đô của Hungary, một thỏa hiệp quan trọng về việc giải trừ vũ khí hạt nhân đã được ký kết giữa ba cường quốc Nga, Hoa Kỳ và Anh, với ba nước Cộng hòa thuộc Liên Xô cũ vừa giành được độc lập là Ukraine, Belarus và Kazakhstan. Thỏa thuận này có tên chính thức là "Bản Ghi Nhớ Budapest về Bảo Đảm An Ninh" (Budapest Memorandum of Security Assurances), thường được gọi tắt là "Bản Ghi Nhớ Budapest" hoặc "Budapest Memo".

Theo thỏa hiệp Budapest Memo này, ba nước Ukraine, Kazakhstan và Belarus đồng ý giải giới kho vũ khí hạt nhân đang bố trí trên lãnh thổ của họ để gia nhập vào "Hiệp Định Không Phổ Biến Vũ Khí Hạt Nhân" (Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons – NPT). Đánh đổi lại, ba cường quốc hạt nhân Nga, Hoa Kỳ và Anh long trọng cam kết sẽ không sử dụng vũ lực, không đe dọa sử dụng vũ lực hoặc cưỡng bức về kinh tế chống lại sự độc lập về thể chế chính trị của ba nước này. Budapest Memo cũng cam kết sẽ tôn trọng sự "toàn vẹn lãnh thổ" của ba quốc gia này theo đường biên giới hiện hữu.

Vào thời Liên Xô, Ukraine có kho vũ khí hạt nhân lớn thứ ba trên thế giới sau Hoa Kỳ và Nga, nhưng Kyiv đồng ý "phi hạt nhân hóa" vì nghe lời ngon ngọt của các cường quốc. Cả Tổng thống Bill Clinton, Phó Tổng thống Al Gore và Bộ Trưởng Bộ Quốc Phòng William J. Perry đều lần lượt bay đến Kyiv vào cuối năm 1993 đầu năm 1994 để thuyết phục Tổng thống Ukraine lúc bấy giờ là ông Leonid M. Kravchuk chấp nhận các điều khoản của Budapest Memo. Một chi tiết khá thú vị là đại diện Hoa Kỳ ký vào Budapest Memo là Đại sứ Donald Blinken, thân phụ của Ngoại trưởng Antony Blinken trong chính phủ ông Biden hiện nay. Thực hiện cam kết, từ 1994 đến 1996, Ukraine đã cho chuyển toàn bộ kho vũ khí hạt nhân cho Nga dưới sự giám sát và hỗ trợ tài chính-kỹ thuật của Anh, Hoa Kỳ.

Thời gian đã chứng tỏ Budapest Memorandum là một sai lầm ngoại giao, nếu không nói là một thỏa hiệp "ngu dốt" và "ngây thơ" trước dã tâm bành trướng lãnh thổ của Nga. Khi từ bỏ vũ khí hạt nhân, Ukraine đã trở thành miếng mồi ngon cho tham vọng của viên cựu sĩ quan tình báo KGB Vladimir Putin. Ngày nay, các sử gia thường nói Budapest Memo này cũng giống như Hiệp Ước Munich được ký kết năm 1938 giữa phát xít Đức với Thủ tướng Anh Neville Chamberlain nhằm xoa dịu Adolf Hitler mà vẫn không tránh khỏi xảy ra Đệ Nhị Thế Chiến, hay Hiệp Ước Yalta năm 1945 nhằm chia đôi Âu châu đã đẩy thế giới vào Chiến Tranh Lạnh.

Đến năm 2014, Tổng thống Putin đã xé bỏ Thoả hiệp Budapest Memo, xua quân thôn tính bán đảo Crimea của Ukraine và kích động người Nga ly khai ra khỏi chính quyền trung ương Kiev, lập ra cái gọi là hai nước cộng hòa tự trị Donetsk và Lugansk ở miền Đông Ukraine. Do không gặp phản ứng mạnh từ phía Hoa Kỳ và Anh, vốn là hai cường quốc bảo trợ và ký kết Budapest Memo, nên ông Putin thừa thắng xông lên. Vào tháng Hai, 2022, ông Putin dốc toàn lực xua quân xâm chiếm Ukraine, gây ra cuộc chiến tranh hiện nay với tham vọng điên cuồng nhằm khôi phục lại đế chế Nga xưa cũ. Với các tên độc tài, mọi hiệp định, thỏa thuận đều chỉ là những thủ đoạn chính trị nhất thời trong tham vọng của họ; chỉ có ngu dốt và ngây thơ thì mới tin vào chữ ký hoặc lời cam kết của những kẻ điên cuồng như ông Putin.

Kế hoạch hòa bình của Trump

Sự kiện đánh dấu 30 năm về Bản Ghi Nhớ Budapest diễn ra vào lúc cuộc xâm lược mang tính hủy diệt của Nga vào Ukraine đã kéo dài hơn 1,000 ngày và có triển vọng sẽ kết thúc, một phần do quyết tâm dàn xếp của chính phủ Donald Trump sắp nhậm chức, một phần do cả hai bên đã cạn kiệt nguồn sức lực và tài nguyên. Một hiệp định hòa bình cho cuộc chiến là sự mong mỏi của tất cả mọi người, nhưng nó sẽ như thế nào và liệu nó có tránh được những sai lầm trong quá khứ?

Ông Donald Trump, Tổng thống đắc cử, cùng các cố vấn của ông như Tướng Keith Kellogg, đặc phái viên về Nga và Ukraine, đang nỗ lực tìm một thỏa thuận đình chiến ở Ukraine, ngay cả trước khi ông Trump nhậm chức ngày 20 tháng Giêng, 2025. Tuy ông Trump chưa có công bố chính thức kế hoạch của mình, nhưng các cố vấn hàng đầu của ông hé lộ Hoa Kỳ có thể sử dụng nguồn viện trợ vũ khí làm đòn bẩy, gây áp lực buộc hai bên ngồi vào bàn đàm phán và cho "đóng băng" cuộc chiến trong tình huống hiện tại, nghĩa là quân đội của 2 bên sẽ ngừng bắn và giữ nguyên vị trí hiện hửu. (*Nghe giống như trường hợp vủa miền Nam VN trước đây)

Tương lai của các vùng lãnh thổ bị chiếm đóng mà quân Nga hiện chiếm khoảng 70%-80% của 4 tỉnh vùng Donbass của Ukraine, cùng với bán đảo Crimea, tổng cộng khoảng đến 20% diện tích lãnh thổ của Ukraine; trong khi Ukraine cũng chiếm một phần đất thuộc tỉnh Kursk của Nga, sẽ được đem ra đàm phán.

Theo ý tưởng của ông JD Vance, Phó tổng thống đắc cử, các vùng này có thể sẽ là vùng đệm giữa hai nước, có quy chế tự trị dưới sự kiểm soát của quốc tế nhưng chưa biết liệu Nga có chấp nhận từ bỏ quyền kiểm soát các vùng mà họ đã sáp nhập trái phép vào Nga hay không.

Ukraine phải đầu hàng?

Cho đến nay, phản ứng của các bên có vẻ thuận lợi cho giải pháp của ông Trump dù đó sẽ là một thảm họa cho Ukraine.

"Đóng băng" cuộc chiến ở tình huống hiện tại là mong muốn của ông Putin. "Chiến dịch quân sự đặc biệt" mà ông ta tin rằng chỉ diễn ra vài tuần lễ đã kéo dài gần ba năm với những sự tổn thất khủng khiếp về nhân mạng và tài nguyên, đã đẩy nước Nga đến bờ vực sụp đổ cả về quân sự lẫn kinh tế. Chiếm được 20% lãnh thổ Ukraine làm "chiến lợi phẩm", ông Putin đã có thể tuyên bố là "chiến thắng".

Nhưng tên độc tài Nga này lại muốn đòi nhiều hơn nữa. Các nguồn tin ngoại giao cho biết, để chấp nhận đình chiến, ông Putin đòi Hoa Kỳ và Liên Âu phải bãi bỏ cấm vận kinh tế, Ukraine phải từ bỏ kế hoạch gia nhập vào Minh Ước Bắc Đại Tây Dương (NATO), phải phi-phát-xít-hóa, thay đổi guồng máy lãnh đạo quốc gia và cam kết bảo vệ quyền lợi của các cộng đồng nói tiếng Nga.

Chưa thấy bên ông Trump bình luận như thế nào về các yêu sách đòi hỏi của ông Vladimir Putin, nhưng với người Ukraine, những đòi hỏi như vậy chẳng khác nào buộc họ phải đầu hàng sau gần 3 năm kiên cường chiến đấu chống quân xâm lược.

Nhưng người Ukraine đang ở thế khó. Sau hơn 1,000 ngày chiến đấu với một kẻ thù hung ác và tàn bạo, hàng trăm ngàn người bị thương vong, các đô thị bị tàn phá nặng nề, kinh tế kiệt quệ, người Ukraine nay cũng đã thấm mệt. Chiếm lại đất đai, khôi phục đường biên giới năm 1991 được quốc tế công nhận là một giấc mơ hão huyền. Về đạo lý và pháp lý, vùng Donbass và bán đảo Crimea là của Ukraine nhưng Kyiv không có đủ quân số, vũ khí và đạn dược để ra sức giành lại; họ đành phải đổi lấy hòa bình để có điều kiện cho việc tái thiết, phát triển phần đất nước mà họ còn gìn giữ được. Tin tức quốc tế cho thấy giới lãnh đạo Ukraine đã gác lại yêu cầu đòi đất để tập trung vào yêu cầu bảo đảm vấn đề an ninh, điều mà họ đã được hứa hẹn trong Bản Ghi Nhớ Budapest hồi 30 năm trước đây.

Thêm vào đó, Tổng thống đắc cử Donald Trump chưa bao giờ xem việc giúp cho Ukraina giữ được toàn vẹn lãnh thổ là một trách nhiệm của nước Mỹ mà Washington đã cam kết trong Budapest Memo. Chính ông Volodymyr Zelensky, Tổng thống Ukraine, đã nhìn nhận, "nếu không có nguồn viện trợ quân sự của Mỹ thì Ukraine sẽ thua". Ba điểm tựa quan trọng khác của Kyiv là Anh, Pháp và Đức đang có chiều hướng bị tê liệt vì những vấn đề chính trị nội bộ.

Hôm thứ Hai, Ngoại trưởng Ukraine có nói "về sự bảo đảm an ninh thật sự cho Ukraine chỉ có, khi nước này trở thành một thành viên đầy đủ của NATO". Tổng thống Zelensky cũng đã đưa lời yêu cầu khối NATO chính thức mời Ukraine gia nhập NATO ngay tại Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao NATO đang diễn ra tại Brussels, Bỉ, nhưng yêu cầu đó xem ra khó được đáp ứng. Chỉ khi nào được gia nhập vào NATO, Ukraine mới ngăn chặn được cái tham vọng bành trướng của ông Putin, mới giữ vững được an ninh và ổn định để tái thiết của quốc gia mình.

Thất bại ở Ukraine và những tác động tiêu cực

Nếu Ukraine chấp nhận công thức "đổi đất lấy hòa bình" mà nền an ninh của quốc gia của họ trong tương lai vẫn không được bảo đảm với tư cách là thành viên đầy đủ của NATO thì đây lại là một sai lầm lịch sử nghiêm trọng nữa. Một hiệp định đình chiến nếu nghiêng về lợi ích của Nga, sẽ cho phép ông Putin giữ lại những vùng lãnh thổ đã chiếm được cũng là một thất bại lớn của Ukraine, của Hoa Kỳ và cộng đồng thế giới, biến thế giới này trở thành đấu trường "mạnh được yếu thua", "cá lớn nuốt cá bé", tạo ra tiền lệ một quốc gia đang có sở hữu vũ khí hạt nhân có thể tùy tiện xua quân xâm chiếm và nô dịch các quốc gia khác mà không có ai dám ngăn cản được.

Cũng như Hitler hồi năm 1938, ông Putin sẽ không dừng lại ở 20% lãnh thổ Ukraine đã chiếm đoạt được mà tham vọng của ông ta là gây ra bất ổn đi đến việc thống trị cả Âu châu, ít nhất là phần lãnh thổ trước đây từng nằm trong đế quốc Cộng Sản Liên Xô. Ông Putin có thể hi vọng, người Ukraine sẽ mệt mỏi, thất vọng và căm giận Tây phương đã bỏ rơi họ, sẽ nhanh chóng chấp nhận sự cai trị của người Nga.

Một thất bại như vậy cũng gây tác động đến cả Á châu xa xôi, làm cho các đối thủ của Hoa Kỳ thêm phần liều lĩnh, còn các đồng minh sẽ mất lòng tin ở Washington. Tại Bắc Kinh, ông Tập Cận Bình, chủ tịch ĐCSTQ, sẽ coi dự thất bại của Hoa Kỳ và NATO ở Ukraine như một bằng chứng cho sự xuống dốc của Tây phương và ông ta sẽ toan tính những cuộc chiến nhằm thâu tóm Đài Loan và Biển Đông, hoàn thành giấc mộng thống nhất TQ.

Song song với chương trình phát triển vũ khí hạt nhân và hỏa tiễn liên lục địa, ông Kim Jong Un, chủ tịch Bắc Hàn, đã gửi hàng chục ngàn binh lính đến Ukraine đánh thuê cho Nga, cũng là để rèn luyện trong thực chiến, chuẩn bị cho cuộc xâm lược vào Nam Hàn. Có vũ khí hạt nhân trong kho, có hiệp định phòng thủ chung với Nga chống lưng, chứng kiến sự thất bại của Ukraine, ông Kim Jong Un sẽ sớm liều lĩnh thực hiện tham vọng thâu tóm toàn bán đảo Triều Tiên vào ách thống trị tàn bạo của gia tộc họ Kim.

Nếu chiến tranh Nga-Ukraine kết thúc theo kế hoạch của Hoa Kỳ, ông Donald Trump sẽ có cơ may nhận được giải Nobel Hòa Bình. Giống như năm 1973, ông Henry Kissinger và ông Lê Đức Thọ được trao giải này sau khi ký Hiệp Định Paris, chấm dứt cuộc chiến tranh kéo dài hơn 20 năm.

Hiệp Định Paris cho phép quân Bắc Việt tiếp tục hiện diện ở miền Nam trong khi buộc quân đội Hoa Kỳ và đồng minh phải rút hết binh sĩ trong vòng 60 ngày, tạo điều kiện thuận lợi để Cộng Sản Bắc Việt thôn tính miền Nam hai năm sau đó.

Ông Kissinger huênh hoang đã tìm thấy "hòa bình trong danh dự" nhưng thực tế chẳng có hòa bình mà cũng chẳng có danh dự nào cả, chỉ có một sai lầm lịch sử bi thảm mà người dân miền Nam tự do phải trả giá quá đắt. Ukraine cũng có thể đi vào vết xe đen tối của VNCH nếu họ chấp nhận một giải pháp mà phần thiệt thòi là quá rõ nét!!

Chiến tranh Ukraine-Nga phải sớm kết thúc bằng một hiệp ước hòa bình. Nhưng với một hiệp định tồi, còn tệ hơn là không có một hiệp định nào cả.