Có những chế độ không sợ kẻ thù bên ngoài, mà chỉ sợ ánh sáng từ bên trong. Và ánh sáng đó, không ǵ khác hơn là trí thức – những con người mang trong ḿnh khả năng độc lập tư duy, đọc vị bản chất quyền lực, và dám nói điều người khác né tránh.
Lịch sử từng ghi nhận một thời kỳ đen tối khi Mao Trạch Đông, nhân danh cách mạng, đă ra tay tiêu diệt toàn bộ giới trí thức Trung Hoa. Ông ta tuyên bố: Trí thức là “lăo cửu thối tha”, không bằng cục phân. Dưới khẩu hiệu “bạo lực cách mạng”, hàng triệu giáo sư, bác sĩ, kỹ sư, nhà văn, nhà sử học bị nhục mạ, đưa đi cải tạo hoặc chết trong các trại lao động. Đại học đóng cửa. Thư viện bị thiêu hủy.
Cả một nền văn minh bị bẻ găy, bởi người đứng đầu sợ rằng những người hiểu biết sẽ lật mặt lớp sơn hào nhoáng của lư tưởng cộng sản và chỉ ra sự thật đắng ngắt phía sau: Một chế độ chuyên quyền vận hành bằng nỗi sợ và sự mê tín chính trị.
Nửa thế kỷ sau, ở một nơi tưởng như là đỉnh cao của dân chủ phương Tây, lịch sử ấy đang trở lại – trong một h́nh thức mới, tinh vi hơn, nhưng bản chất vẫn giống hệt: Donald Trump, với chiến dịch bài trí thức được ngụy trang bằng ngôn ngữ mị dân, đang từng bước biến tầng lớp tinh hoa trí tuệ của nước Mỹ thành đối tượng bị khinh miệt, bị tấn công, bị loại trừ khỏi đời sống chính trị và văn hóa.
Không dùng đến trại cải tạo hay bạo lực vật lư, Trump tấn công bằng truyền thông, bằng những khẩu hiệu giễu nhại như “elite”, “deep state”, “fake news”, gọi giới học thuật là kẻ sống xa rời thực tế, truyền thông độc lập là “kẻ thù của nhân dân”, các chuyên gia y tế là “kẻ hù dọa v́ quyền lợi cá nhân”. Ông ta châm ng̣i cho tâm lư khinh rẻ tri thức, cổ vũ cho thứ văn hóa “ghét người thông minh”, biến sự vô tri thành biểu tượng của chân thành, và dối trá thành một kỹ năng chính trị.
Mục tiêu không hề khác Mao. Chỉ có cách làm khác. Mao đánh trực diện, c̣n Trump thao túng cảm xúc đại chúng. Cả hai đều hiểu rơ một điều: Chỉ khi nào dân chúng nghi ngờ trí thức, thù địch với tri thức, và quay lưng lại với sự thật, th́ quyền lực độc đoán mới an toàn.
Bài học từ Trung Quốc vẫn c̣n nguyên vẹn tính thời sự. Khi một chế độ tiêu diệt giới trí thức, nó không chỉ diệt một giai tầng xă hội, mà c̣n phá hủy luôn khả năng phản tỉnh của cả một dân tộc. Đó là sự chặt đứt giữa quá khứ và tương lai. Là khi người dân mất đi người dẫn đường, phải ṃ mẫm trong bóng tối bằng cảm tính, bằng bản năng đám đông, và bằng những lời hứa rỗng của một kẻ lănh đạo chuyên sống bằng giận dữ.
Trump không cần viết lại hiến pháp. Ông ta chỉ cần viết lại định nghĩa của từ “thật”. Và ông ta làm điều đó thành công không phải v́ ông ta giỏi, mà v́ có một tầng lớp dân chúng đă được dưỡng nuôi quá lâu trong sự lười biếng tư duy, ngại phản biện, và thèm khát những lời đơn giản hóa đến mức vô lư.
Đến khi người ta vỗ tay v́ ai đó dám “nói thẳng”, dù lời đó là dối trá. Khi người ta tôn thờ bản năng thay v́ lư trí. Khi người ta tin một tỷ phú chống lại “giới tinh hoa”, trong khi chính ông ta là hiện thân của đặc quyền. Khi đó, sự diệt vong của nền văn minh không đến bằng chiến tranh, mà bằng tiếng reo ḥ.
Cái chết của tri thức không ồn ào. Nó đến như một cơn ngạt thở chậm răi. Khi trường đại học bị cắt ngân sách v́ “giảng viên quá cấp tiến”. Khi giáo sư bị đe dọa v́ dạy lịch sử nô lệ. Khi nhà khoa học bị nghi ngờ chỉ v́ nói lên sự thật về khí hậu. Và khi người dân bắt đầu tin rằng “nghe theo chuyên gia là dại”, th́ đó chính là lúc bóng tối đă thắng một nửa trận chiến.
Từ Mao đến Trump, từ Hồng vệ binh đến đội quân MAGA, từ đốt sách đến chặn sách, lịch sử chỉ thay áo, chưa hề đổi màu. Trong ḷng những chế độ thù ghét sự thật, trí thức luôn là kẻ thù nguy hiểm nhất – bởi trí thức không cầm súng, nhưng cầm lẽ phải. Và đó mới là điều khiến bạo quyền run rẩy.
Tư tưởng của triết gia đạo đức Alasdair MacIntyre giúp làm sáng tỏ một số câu hỏi cốt lơi của thời đại chúng ta.
Có một câu hỏi đă ám ảnh tôi suốt gần mười năm: Làm sao mà một nửa nước Mỹ nh́n Donald Trump mà không thấy ông ta đáng ghê tởm về mặt đạo đức? Một người luôn nói dối, gian lận, phản bội, tàn nhẫn và tham nhũng một cách công khai như vậy mà hơn 70 triệu người vẫn chấp nhận ông ta được, thậm chí c̣n ngưỡng mộ. Việc ǵ đă khiến cả một xă hội trở nên chai ĺ về mặt đạo đức như vậy?
Để tôi kể cho bạn nghe một câu chuyện. Câu chuyện này, phần lớn dựa trên tư tưởng của nhà triết gia đạo đức Alasdair MacIntyre, một người mới qua đời vào tháng Năm vừa rồi, thọ 94 tuổi. Ông là một trong những trí thức lớn hiếm hoi dám đào tận gốc sự suy đồi đạo lư của thế giới Tây phương, và của nước Mỹ hiện nay.
Chuyện bắt đầu từ thời xa xưa, ở Athens lúc Aristotle c̣n sống. Hồi đó, người ta không đặt ra câu hỏi “Mục đích đời tôi là ǵ?” như ngày nay. Cuộc sống lúc đó không phải là một thứ để người ta tự chọn, mà là một phần trong mạng lưới chằng chịt của gia đ́nh, bộ lạc, dân tộc. Mỗi người sinh ra là đă mang sẵn một vai tṛ trong xă hội như làm lính, người mẹ, người thầy, người buôn bán… và kèm theo đó là những tiêu chuẩn để họ làm tṛn vai tṛ của ḿnh.
Lư tưởng sống khi ấy là sống phải “cho ra sống”. Sống sao cho xứng đáng với vai tṛ mà ḿnh đảm nhận. Người thầy không nhận hối lộ, không phải v́ sợ bị phạt, mà v́ làm như vậy là phản bội nghề dạy học. Họ sống để vươn đến sự xuất sắc trong vai tṛ của ḿnh; v́ danh dự, v́ bổn phận, và v́ chính bản thân ḿnh.
Nghe mông lung quá phải không? Hăy nghe một cầu thủ danh tiếng của ngành bóng chày, ông Ryne Sandberg, nói trong ngày lễ vinh danh tại Hall of Fame, ông kể: “Tôi luôn thấy biết ơn mỗi khi bước vào sân. Người ta dạy tôi rằng không được coi thường đồng đội, HLV, khán giả hay chính cái áo ḿnh mặc. Khi đánh được một cú hay, đừng tự cao, hăy b́nh tĩnh, và khiêm nhường.”
Sandberg không nói về đạo đức như một nhà triết học. Ông chỉ nói về cái nghề của ông; nhưng là một cái nghề có đạo lư, có truyền thống, có tiêu chuẩn. Và chính những giá trị đó là thứ mà xă hội ngày nay đă đánh mất.
Qua thời Trung cổ, các tôn giáo lớn như Do Thái giáo, Thiên Chúa giáo, Hồi giáo đă thay đổi cách nh́n về sự “xuất sắc” ấy. Người tốt không chỉ mạnh mẽ hay khéo léo, mà c̣n phải biết khiêm nhường và từ bi. Tuy vậy, các tôn giáo vẫn giữ quan niệm rằng con người vẫn phải sống trong trật tự đạo lư, đạo Trời, đạo cộng đồng, luật tổ tiên. Không ai tự chọn “mục đích đời ḿnh”.
Rồi thế kỷ 17 đến với sự bùng nổ của các cuộc chiến tranh tôn giáo đẫm máu. Trong t́nh trạng dân t́nh chán chường, các triết gia thời Khai Sáng đă đề ra giải pháp rằng thôi đừng ai áp đặt đạo lư cho ai nữa. Mỗi người tự chọn giá trị sống riêng, miễn sao sống yên b́nh với nhau.
Đó là lúc tư tưởng “cá nhân tự trị” ra đời, thay cho cộng đồng. Đạo lư chung bị thay bằng luật lệ, lư trí, và sự khoan dung mang tính h́nh thức.
MacIntyre cho rằng từ lúc ấy phương Tây bước vào con đường suy tàn đạo đức. Bởi v́ các triết lư mới, như chủ nghĩa vị lợi, thoạt nghe có vẻ hợp lư nhưng quá hời hợt, quá lư thuyết. Chúng không đủ sức soi đường cho con người muốn sống tử tế trong đời thực.
Rồi tới Nietzsche. Ông bảo: “Thượng đế đă chết”. Không c̣n luật Trời nữa. Con người phải tự tạo ư nghĩa sống cho riêng ḿnh như một kiểu tự thần thánh hóa bản thân. Nhưng không phải ai cũng đủ sức làm anh hùng kiểu Nietzsche. Kết cục, khoảng trống đạo đức ấy được bù lấp bởi những kẻ như Hitler, Stalin, Mao Trạch Đông.
MacIntyre gọi đó là “căn bệnh được chữa bằng chính bệnh nhân”. Con người cố tự cứu ḿnh bằng sự ích kỷ, cuồng tín, độc tài. Và hậu quả c̣n tệ hơn cả nguyên nhân.
Ngày nay, nhiều người không c̣n tin có một “trật tự đạo đức vĩnh cửu”. Họ coi các truyền thống đạo lư là gánh nặng, là xiềng xích. Mỗi cá nhân nói năng như thể ḿnh là một “chủ thể đạo lư” tự do, không ràng buộc bởi Trời, Đất hay cộng đồng.
Nhưng họ không có tiêu chuẩn ǵ rơ ràng để chọn lựa cho sự đúng sai. Họ chỉ hành động theo cảm tính. MacIntyre gọi trạng thái đó là “emotivism”, hay sống theo cảm xúc.
Mà cảm xúc th́… ai nói cũng đúng! Nên chẳng ai thuyết phục được ai. Tranh luận trở nên vô nghĩa, chỉ c̣n lại cưỡng ép và lợi dụng. Người ta không c̣n tranh căi để t́m chân lư, mà dùng đạo lư như vũ khí để đạt mục đích riêng.
Và đây là sân chơi tuyệt vời cho Donald Trump.
Trump không thèm giả vờ nói chuyện đạo đức. Ông ta nói bằng ngôn ngữ của thời đại: “Tôi muốn”; “Tôi có đ̣n bẩy”; “Tôi chơi để thắng”. Ông không xem chức tổng thống là một vai tṛ với trách nhiệm và tiêu chuẩn, mà là một tài sản riêng – một cái sân khấu để diễn cái tôi. Như Yuval Levin nhận xét, Trump không để vai tṛ nhà nước uốn nắn ḿnh, ông uốn nắn vai tṛ ấy theo ư ḿnh.
V́ vậy, chúng ta không ngạc nhiên khi nhiều người thấy Trump vẫn “b́nh thường”. Ông ta chỉ là một phiên bản quá cỡ của kiểu người mà xă hội hiện đại đă tạo ra từ lâu. Họ sống theo ư riêng, không bị ràng buộc, không thấy xấu hổ.
MacIntyre từng viết: “Bọn man di không đứng chờ ngoài biên giới – chúng đă cai trị ta từ lâu. Và chính việc ta không nhận ra điều đó là một bi kịch lớn nhất.”
Ông MacIntyre không muốn đưa chúng ta về thời phong kiến, mà ông mơ một xă hội mới. Một xă hội mà cộng đồng được sống lại, nơi con người gắn bó với vai tṛ xă hội, với nghề nghiệp, với một đời sống có đạo lư.
Nhưng bi kịch hiện nay là những người theo chủ nghĩa hậu tự do, dù thuộc cánh tả hay cánh hữu, phần nhiều đều là dân “học cao học tuần đầu tiên”, giỏi lư thuyết, dở thực hành. Họ nói chuyện “xây lại cộng đồng đạo đức”, nhưng thực tế họ vẫn độc tà kẻ cả.
Giải pháp ở đây không phải là quay lưng với nền tự do hay tính đa nguyên. Chính đa nguyên, nếu hiểu đúng, mới là giải pháp.
Người theo chủ nghĩa đa nguyên thực sự có thể sống giữa những giá trị khác nhau mà không bị rối loạn. Họ vừa trân trọng tự do và lư trí của thời Khai Sáng, vừa giữ được ḷng kính trọng với truyền thống, với đức tin, với tổ tiên.
Muốn thoát khỏi cơn mê đạo đức thời Trump, trước hết phải dựng lại một ngôn ngữ đạo lư cho người thời nay để phân biệt người có tư cách với kẻ không ra ǵ. Và hơn nữa, phải giáo dục lại, không chỉ dạy trẻ em cách lập tŕnh hay làm toán học, mà dạy chúng biết yêu thương, chịu trách nhiệm, và biết sống v́ người khác.
Đó là phần di sản mà MacIntyre để lại. Và nếu chúng ta c̣n hy vọng vào nước Mỹ, th́ hy vọng đó nằm ở chỗ này.
Nguồn: David Brooks (2025). “Why Do So Many People Think That Trump Is Good?” The Atlantic
Ngày 5/11/2024, một lần nữa nước Mỹ chứng kiến Donald Trump giành chiến thắng trong cuộc bầu cử tổng thống. Những lá phiếu đổ dồn về cho ông không chỉ phản ánh một nước Mỹ bị chia rẽ sâu sắc, mà c̣n mở ra một thời kỳ mới đầy bất ổn, nơi mà những giá trị về khoa học, an sinh xă hội và cảnh báo thiên tai bị xem nhẹ trước khẩu hiệu “Làm nước Mỹ vĩ đại trở lại” – lần thứ hai.
Ngay sau khi nắm quyền, Trump thúc đẩy thành lập DOGE – viết tắt của Department of Government Efficiency (tạm dịch: Bộ Hiệu Quả Chính Phủ). Nghe có vẻ hiện đại và hợp lư, nhưng thực chất đây là một cơ chế kiểm soát, cắt giảm nhân sự và ngân sách hàng loạt với danh nghĩa “chống lăng phí” và “tối ưu hóa bộ máy”. Một trong những nạn nhân đầu tiên chính là Cơ quan Dự báo Khí tượng tại Kerrville, Texas – khu vực thường xuyên chịu ảnh hưởng của các trận mưa lớn, lũ quét và biến đổi khí hậu cực đoan.
DOGE vung “lưỡi hái tử thần cải cách”: Cắt giảm nhân sự từ 26 người xuống chỉ c̣n 11, khiến hệ thống cảnh báo sớm bị tê liệt. Các radar vùng đồi Texas hoạt động kém hiệu quả, dữ liệu không được phân tích kịp thời, cảnh báo không được phát đi đủ sớm. Và rồi, vào một đêm mưa tháng 7/2025, nước tràn về như thác đổ – nhưng người dân không hề biết. Kết quả: Hơn 100 người thiệt mạng, trong đó có cả trẻ em, người già, phụ nữ mang thai – những người không có thời gian để chạy trốn.
Khi ấy, Tổng thống Trump vẫn tiếp tục đẩy mạnh đạo luật được ông quảng bá là “Big & Beautiful” – một nỗ lực cắt giảm mạnh tay các chi tiêu công, trong đó có phúc lợi xă hội, hỗ trợ thiên tai và y tế cộng đồng. Một quốc gia không thể chỉ mạnh nhờ những khẩu hiệu, cũng như không thể “tiết kiệm” bằng cách hy sinh an toàn và mạng sống của người dân.
Thảm họa ở Texas không chỉ là do mưa lớn hay biến đổi khí hậu. Đó là hệ quả trực tiếp từ một chuỗi sai lầm chính trị, được hợp pháp hóa qua lá phiếu cử tri. Chính người dân – trong cơn giận dữ, mỏi mệt hay ảo tưởng – đă dâng quyền lực vào tay một người vốn xem nhẹ khoa học, chống lại thể chế chuyên gia, và biến nhà nước thành sân khấu của những màn tŕnh diễn mang tính cá nhân, chứ không phải một thiết chế phục vụ cộng đồng.
Dân nào – chính quyền đó
Từ vụ lũ quét đẫm máu, một bài học đau đớn hiện ra rơ ràng: Quyền lực của dân chủ không nằm ở biểu tượng, mà nằm trong trách nhiệm gắn liền với lá phiếu. Một quyết định sai trong pḥng phiếu có thể mở ra cánh cửa cho những chính sách tàn bạo, duy ư chí, vô trách nhiệm. Khi người dân chọn nhà lănh đạo không dựa trên lư trí, sự thật và đạo đức, mà dựa vào cảm xúc, thù hận hoặc ảo tưởng – th́ chính họ đang rút ngắn khoảng cách giữa ḿnh và vực thẳm.
Có thể nói, tội ác không chỉ nằm ở kẻ ra lệnh, mà c̣n ở tập thể đă lựa chọn sai người ra lệnh. Không phải ngẫu nhiên mà dân gian từng đúc kết: “Dân nào – chính quyền đó”. Không có chế độ nào tự nhiên sinh ra – nó là h́nh ảnh phản chiếu của cộng đồng đă chọn nó, dù bằng niềm tin mù quáng hay sự thờ ơ.
Thảm họa tại Texas năm 2025 là một tấm gương đau đớn cho nền dân chủ Mỹ – và cả thế giới. Nó cho thấy sự thật đơn giản nhưng nghiệt ngă: Một lá phiếu sai không chỉ khiến chính trị đi lùi, mà c̣n có thể khiến sinh mạng con người bị chôn vùi trong bùn đất.
Lá phiếu không chỉ là quyền – đó là trách nhiệm. Và trách nhiệm ấy, nếu buông bỏ hay sử dụng sai, sẽ để lại hậu quả không thể sửa chữa.
Diễn Đàn Người Việt Hải Ngoại. Tự do ngôn luận, an toàn và uy tín. V́ một tương lai tươi đẹp cho các thế hệ Việt Nam hăy ghé thăm chúng tôi, hăy tâm sự với chúng tôi mỗi ngày, mỗi giờ và mỗi giây phút có thể. VietBF.Com Xin cám ơn các bạn, chúc tất cả các bạn vui vẻ và gặp nhiều may mắn.
Welcome to Vietnamese American Community, Vietnamese European, Canadian, Australian Forum, Vietnamese Overseas Forum. Freedom of speech, safety and prestige. For a beautiful future for Vietnamese generations, please visit us, talk to us every day, every hour and every moment possible. VietBF.Com Thank you all and good luck.
News
Library
Technology
Giải Trí
Portals
Tin Sốt
Home
