Từ Đặng Tiểu Bình đến Ôn Gia Bảo, Trung Quốc âm thầm xây kho báu chiến lược: Nay thành át chủ bài toàn cầu

[vuitoichat]

Theo như dường như thế giới mới nhận ra giá trị của nguồn tài nguyên này khi phải đến Trung Quốc tạm dừng hầu hết hoạt động xuất khẩu cách đây vài tháng nhưng trong gần nửa thế kỷ, đất hiếm đã nhận được sự quan tâm từ các cấp cao nhất của chính phủ Trung Quốc. Kim loại đất hiếm cùng tồn tại trong tự nhiên và việc khai thác và tách các nguyên tố đất hiếm nặng nói riêng đòi hỏi nhiều quy trình hóa học và tiêu thụ một lượng lớn axit.

Kho báu chiến lược của Trung Quốc

Phải đến khi Trung Quốc tạm dừng hầu hết hoạt động xuất khẩu đất hiếm cách đây vài tháng thì dường như thế giới mới nhận ra giá trị của nguồn tài nguyên này.

Nhưng trong gần nửa thế kỷ, đất hiếm đã nhận được sự quan tâm từ các cấp cao nhất của chính phủ Trung Quốc.

Trước đây, Trung Quốc thường tập trung vào việc tăng sản lượng thép của Trung Quốc nhưng lại ít quan tâm đến chất lượng, dẫn đến tình trạng sản xuất ra một lượng lớn thép chất lượng thấp không đáp ứng được nhu cầu công nghiệp.

Vào cuối những năm 1940, các nhà luyện kim người Anh và Mỹ đã phát triển một phương pháp công nghệ khá thấp để cải thiện chất lượng của gang dẻo, một vật liệu được sử dụng rộng rãi trong ống, phụ tùng ô tô và các sản phẩm khác.

Bí quyết là gì? Thêm một lượng nhỏ nguyên tố đất hiếm xeri trong khi kim loại vẫn còn nóng chảy. Đây là một trong những ứng dụng công nghiệp đầu tiên của kim loại đất hiếm. Và không giống như hầu hết các kim loại đất hiếm khác, xeri tương đối dễ tách hóa học khỏi quặng của nó.

Khi đó, ông Đặng Tiểu Bình đã nhanh chóng cải tổ ngành công nghiệp thép sau khi trở thành nhà lãnh đạo cấp cao nhất của Trung Quốc vào năm 1978. Ông bổ nhiệm Phương Nghị, một nhà kỹ trị, làm Phó thủ tướng và Giám đốc Ủy ban Khoa học và Công nghệ Nhà nước.

Năm 1978, khi Phương Nghị trở thành phó thủ tướng phụ trách khoa học và công nghệ, ông đã nhanh chóng quyết định phát triển nguồn tài nguyên đất hiếm của mỏ Bayan Obo. Ảnh: Getty Images

Phương Nghị ngay lập tức dẫn các nhà địa chất và khoa học gia giỏi nhất Trung Quốc đến Bao Đầu, một thành phố ở Nội Mông không chỉ có một nhà máy thép lớn mà còn là mỏ quặng sắt lớn nhất cả nước.

Thời kỳ đầu, Bao Đầu đã sản xuất phần lớn thép cho xe tăng và pháo binh của Trung Quốc, nhưng nhóm của Phương Nghị đã đưa ra quyết định quan trọng là khai thác không chỉ sắt mà còn các khoáng sản khác từ mỏ.

Các mỏ quặng sắt của thành phố chứa một lượng lớn đất hiếm nhẹ. Ngoài xeri, được sử dụng trong gang dẻo và sản xuất thủy tinh, chúng còn bao gồm lanthanum, cần thiết trong quá trình lọc dầu.

Mỏ này cũng chứa samarium và các loại đất hiếm khác, được Mỹ sử dụng vào những năm 1970 để sản xuất nam châm chịu nhiệt độ cao cần thiết cho máy bay chiến đấu siêu thanh và động cơ tên lửa.

Theo các tài liệu trưng bày tại Bảo tàng Bao Đầu, Phương Nghị từng khẳng định trong chuyến thị sát Bao Đầu năm 1978 rằng "đất hiếm có giá trị ứng dụng quan trọng trong thép, gang dẻo, gốm thủy tinh, công nghiệp quân sự, điện tử và vật liệu mới".

Ngay sau chuyến thăm Bao Đầu của Phương Nghị, ông đã dẫn đầu một nhóm kỹ sư hàng đầu của Trung Quốc đến thăm các nhà máy tiên tiến nhất tại Mỹ, bao gồm các nhà máy lắp ráp máy bay Lockheed Martin và McDonnell Douglas gần Los Angeles.

Các mẫu khoáng sản đất hiếm từ mỏ Bayan Obo được trưng bày tại Viện Bảo tàng Địa chất và Địa vật lý thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc ở Bắc Kinh, tháng 5 năm 2025. VCG

Trung Quốc xây dựng đế chế đất hiếm

Kim loại đất hiếm cùng tồn tại trong tự nhiên và việc khai thác và tách các nguyên tố đất hiếm nặng nói riêng đòi hỏi nhiều quy trình hóa học và tiêu thụ một lượng lớn axit.

Vào những năm 1950 và 1960, Mỹ và Liên Xô đã phát triển các quy trình tách tương tự. Tuy nhiên, công nghệ này rất tốn kém, không chỉ đòi hỏi các bể tách bằng thép không gỉ và hệ thống đường ống mà còn cần các chế phẩm axit nitric đắt tiền.

Constantine Karayanopoulos, một kỹ sư hóa học từng giữ chức vụ CEO của một số công ty đất hiếm lớn nhất Bắc Mỹ, tiết lộ rằng chính phủ Trung Quốc đã chỉ thị cho các viện nghiên cứu khoa học phát triển các giải pháp chi phí thấp vào thời điểm đó. Các kỹ sư Trung Quốc đã tìm ra một quy trình tách đất hiếm bằng nhựa giá rẻ và axit clohydric.

Trong khi đó, các nhà địa chất Trung Quốc đã phát hiện ra rằng đất nước họ nắm giữ gần một nửa trữ lượng đất hiếm của thế giới, bao gồm các mỏ đất hiếm nặng phong phú ở miền nam-trung Trung Quốc, có giá trị để sản xuất nam châm trong ô tô, hình ảnh y tế và các lĩnh vực khác.

Một địa điểm khai thác đất hiếm ở Giang Tây, chụp vào tháng 3 năm 2012. Reuters

Từ những năm 1990 đến đầu thế kỷ mới, các kỹ sư tinh chế Trung Quốc đã làm chủ thành công công nghệ tách đất hiếm nặng, giúp Trung Quốc gần như độc quyền hoàn toàn về sản xuất đất hiếm nặng.

Năm 1992, Đặng Tiểu Bình đã phát biểu: "Trung Đông có dầu mỏ, Trung Quốc có đất hiếm".

Khi đó, ông và Phương Nghị đã đào tạo được nhà lãnh đạo tiếp theo, người sẽ dẫn dắt sự phát triển của ngành công nghiệp đất hiếm của Trung Quốc, một nhà địa chất tên là Ôn Gia Bảo, người đã lấy bằng thạc sĩ về khoa học đất hiếm tại Viện Địa chất Bắc Kinh vào cuối những năm 1960, khi phần lớn Trung Quốc bị tê liệt bởi tình hình hỗn loạn của Cách mạng Văn hóa.

Ông Ôn Gia Bảo trở thành Phó thủ tướng Trung Quốc vào năm 1998 và Thủ tướng từ năm 2003 đến năm 2013. Trong chuyến thăm châu Âu năm 2010, Thủ tướng Ôn Gia Bảo tuyên bố rằng hầu hết các chính sách đất hiếm của Trung Quốc đều được hình thành với sự tham gia trực tiếp của ông.