Vụ không kích cơ sở hạt nhân Iran kích hoạt cuộc tìm kiếm lượng uranium mất dấu

[Romano]

Các cuộc không kích của Mỹ và Israel vào các cơ sở hạt nhân Iran đã đặt ra một bài toán nan giải cho các thanh sát viên Liên hợp quốc: làm thế nào xác định liệu lượng uranium được làm giàu đã bị vùi lấp dưới đống đổ nát hay đã được bí mật cất giấu ở nơi khác?

Cuộc không kích và những nghi ngại ban đầu

Theo hãng tin Reuters, sau các cuộc tấn công cuối tuần qua nhằm vào ba cơ sở hạt nhân hàng đầu của Iran là Fordow, Natanz và Isfahan, Tổng thống Donald Trump tuyên bố các cơ sở này đã bị bom xuyên boongke của Mỹ xóa sổ.

Tuy nhiên, Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) cho biết hiện chưa rõ mức độ thiệt hại thực tế tại Fordow. Đây là một cơ sở nằm sâu trong lòng núi, nơi sản xuất phần lớn uranium được làm giàu ở mức cao nhất của Iran.

Ngày 24/6, Tổng giám đốc IAEA Rafael Grossi nhận định nhiều khả năng các máy ly tâm nhạy cảm bên trong Fordow đã bị hư hại nặng. Nhưng không rõ liệu 9 tấn uranium đã được làm giàu, trong đó có hơn 400 kg gần đạt cấp độ vũ khí, có bị phá hủy hay không.

Các chính phủ phương Tây đang nỗ lực xác định tung tích của lượng uranium này.

Các quan chức Mỹ nhận định các cuộc không kích có thể đã tạo ra điều kiện lý tưởng để Iran cất kho uranium của mình, khiến cuộc điều tra của IAEA sẽ kéo dài và phức tạp.

Ông Olli Heinonen, cựu thanh sát viên IAEA giai đoạn 2005 - 2010, cho biết quá trình truy tìm nhiều khả năng sẽ bao gồm thu hồi vật liệu từ các tòa nhà bị phá hủy, phân tích hiện trường và mẫu môi trường vốn là những việc mất nhiều thời gian. Ông Heinonen nói: “Có thể có vật liệu không thể tiếp cận, bị phân tán dưới đống đổ nát hoặc thất lạc trong quá trình đánh bom”.

Với hơn 400 kg uranium được làm giàu tới 60%, Iran có đủ nguyên liệu để chế tạo 9 đầu đạn hạt nhân nếu tiếp tục làm giàu. Ngay cả một phần nhỏ trong số này bị mất dấu cũng khiến phương Tây đặc biệt lo ngại, vì họ tin rằng Iran vẫn để ngỏ khả năng phát triển vũ khí hạt nhân bất chấp Iran bác bỏ.

Có dấu hiệu cho thấy Iran đã di chuyển một phần uranium làm giàu trước khi bị tấn công. Theo ông Grossi, Iran đã thông báo với ông vào ngày 13/6 (thời điểm Israel tiến hành đợt không kích đầu tiên) rằng họ đang thực hiện các biện pháp bảo vệ thiết bị và vật liệu hạt nhân. Dù không nói rõ chi tiết, ông Grossi cho rằng điều này đồng nghĩa với việc vật liệu có thể đã được di chuyển.

Theo một nhà ngoại giao phương Tây, dường như phần lớn uranium tại Fordow đã được chuyển đi vài ngày trước khi bị tấn công.

Một số chuyên gia nhận định ảnh vệ tinh cho thấy có hàng dài xe bên ngoài Fordow trước khi nơi này bị tấn công là dấu hiệu cho thấy uranium đã được chuyển đi. Tuy nhiên, Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Pete Hegseth ngày 26/6 cho biết ông không có thông tin tình báo nào xác nhận Iran đã di dời uranium.

Ông Trump cũng bác bỏ các lo ngại trên. Trong cuộc phỏng vấn với chương trình “Sunday Morning Futures” của Fox News, ông khẳng định: “Họ không di chuyển gì cả. Làm vậy rất nguy hiểm. Uranium rất nặng. Và đây là việc vô cùng khó khăn. Hơn nữa, chúng tôi không thông báo trước vì họ không biết chúng tôi sẽ tấn công, cho đến khi chúng tôi thực sự tấn công”.

Một nhà ngoại giao phương Tây khác cho rằng việc xác minh tình trạng kho uranium sẽ là thách thức lớn, do có nhiều tranh cãi trước đây giữa IAEA và Iran. IAEA cho rằng Iran không giải trình thuyết phục các dấu vết uranium tại những địa điểm không được khai báo. Trong khi đó, Iran khẳng định đã hoàn thành đầy đủ nghĩa vụ với IAEA.

Thách thức đối với IAEA và cuộc truy tìm uranium

Trước khi Israel phát động chiến dịch quân sự kéo dài 12 ngày nhằm phá hủy chương trình hạt nhân và tên lửa của Iran, IAEA có quyền tiếp cận thường xuyên các cơ sở làm giàu uranium của nước này, giám sát 24/7 theo Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân (NPT) mà Iran là một bên ký kết. Giờ đây, đống đổ nát đã che khuất mọi thứ.

Sau khi bị Mỹ và Israel tấn công, Quốc hội Iran thậm chí đã thông qua luật chấm dứt hợp tác với IAEA.

Theo Iran, nghị quyết của Hội đồng Thống đốc IAEA được thông qua hồi đầu tháng 6 và tuyên bố Iran vi phạm nghĩa vụ không phổ biến vũ khí hạt nhân đã “bật đèn xanh” về mặt ngoại giao cho các cuộc tấn công của Israel ngay sau đó. IAEA đã bác bỏ cáo buộc này.

Iran nhiều lần phủ nhận có ý định phát triển vũ khí hạt nhân. Tình báo Mỹ cũng khẳng định không có bằng chứng cho thấy Iran đang triển khai chương trình phát triển vũ khí hạt nhân.

Tuy nhiên, các chuyên gia cho rằng không có lý do dân sự nào để làm giàu uranium tới 60%, khi các nhà máy điện hạt nhân chỉ cần dưới 5%.

Là thành viên Hiệp ước Không phổ biến vũ khí hạt nhân, Iran có nghĩa vụ báo cáo lượng uranium đã làm giàu. IAEA sẽ kiểm chứng thông tin này thông qua các cuộc thanh sát. Tuy nhiên, quyền hạn của cơ quan này có giới hạn vì họ chỉ có thể thanh sát các cơ sở hạt nhân được Iran khai báo, không thể đột xuất kiểm tra các địa điểm bí mật.

IAEA cho rằng Iran đang cất giữ một số lượng không xác định máy ly tâm tại những nơi mà cơ quan này không được biết và có thể dùng số thiết bị này để xây dựng cơ sở làm giàu mới hoặc bí mật.

Điều đó khiến việc truy tìm số uranium đã làm giàu trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết.

Bà Kelsey Davenport tại Hiệp hội Kiểm soát vũ khí ở Washington viết trên mạng X ngày 27/6: “Kho uranium làm giàu 60% của Iran có thể không là 'mục tiêu tấn công', nhưng đây vẫn là rủi ro lớn về phổ biến hạt nhân, nhất là nếu số máy ly tâm cũng không được kiểm kê”.

IAEA có thể nhận thông tin tình báo từ các quốc gia thành viên, bao gồm Mỹ và Israel, nhưng cơ quan này khẳng định sẽ không tin ngay mà sẽ tự xác minh độc lập.

Với vụ dội bom vào các cơ sở chứa uranium, Mỹ và Israel được xem là hai nước có khả năng cáo buộc Iran giấu uranium hoặc tái khởi động làm giàu.

IAEA cho biết không thể đảm bảo chương trình hạt nhân Iran hoàn toàn mang mục đích hòa bình, nhưng cũng không có bằng chứng đáng tin cậy về một chương trình chế tạo vũ khí có phối hợp.

Trong tuần này, Mỹ khẳng định lại rằng mình ủng hộ công tác giám sát và xác minh của IAEA, đồng thời kêu gọi Iran đảm bảo an toàn cho các thanh sát viên của cơ quan này tại nước mình.

Tuy nhiên, kiểm kê được từng gram uranium làm giàu vẫn còn là một chặng đường dài.

IAEA cho biết nhà máy trên mặt đất tại Natanz (cơ sở nhỏ hơn trong hai nơi làm giàu uranium tới 60%) đã bị san phẳng sau cuộc không kích, cho thấy một phần nhỏ kho uranium của Iran có thể đã bị phá hủy.

Fordow (cơ sở làm giàu uranium nằm sâu nhất dưới lòng đất của Iran và là nơi sản xuất chính lượng uranium làm giàu 60%) đã bị tấn công nghiêm trọng khi Mỹ thả loại bom lớn nhất của mình xuống đây. Mức độ thiệt hại tại các khu vực ngầm vẫn chưa rõ.

Một khu vực ngầm ở Isfahan nơi Iran cất giữ phần lớn lượng uranium làm giàu cao nhất cũng bị không kích, gây hư hỏng các lối vào đường hầm.

Kể từ khi Israel bắt đầu chiến dịch không kích, IAEA chưa thể tiếp cận bất kỳ địa điểm nào, khiến thế giới bên ngoài càng thêm thắc mắc.

Ngày 25/6, ông Grossi nói điều kiện tại các khu vực bị đánh bom sẽ gây khó khăn cho các thanh sát viên IAEA. Ông nói: “Có đống đổ nát, có thể có cả bom chưa nổ”.

Trong khi đó, ông Heinonen nhấn mạnh IAEA cần minh bạch theo thời gian thực về những gì mà các thanh sát viên có thể xác minh độc lập, bao gồm các điểm chưa chắc chắn.