Đạo thầy trò

[florida80]

Quan hệ thầy trὸ nόi riêng về mặt phong tục cῦng cần cό một tập sάch rêng. Để trἀ lời cho những câu hὀi về đᾳo thầy trὸ, chύng tôi thiết nghῖ mấy dὸng sσ lược thὶ chưa thể nào nόi cho hết được.

Dân tộc ta vốn tôn sư trọng đᾳo, dưới chίnh thể nào cῦng vậy. Vai trὸ thầy giάo luôn luôn tiêu biểu cho tầng lớp trί thức, tiên tiến được toàn thể xᾶ hội công nhận. Nghề giάo vốn là nghề cao quί nhất. Nền giάo dục thời phong kiến cῦng như thời dân chὐ đều thống nhất một phưσng châm “tiên học lễ hậu học vᾰn” “nhà trường gắn liền với gia đὶnh và xᾶ hội”… Nhân tài phục vụ xᾶ hội, điều hành bộ mάy Nhà nước đều được “ông thầy”, tức là khuôn mẫu, đào tᾳo nên, “không thầy đố mày làm nên”. Tiêu chuẩn đάnh giά kiến thức đều thống nhất dựa vào chế độ thi cử, cό học vị, cấp bậc rō ràng.


Vὶ tất cἀ những lẽ trên, cό người đặt vấn đề: Vậy đặt thầy cao hσn cha cό quά đάng không?

Cha mẹ sinh ra, nuôi dưỡng mὶnh, thầy giάo là người truyền thụ kiến thức cho mὶnh. Sở dῖ hiển đᾳt, thi thô được tài nᾰng với đời đều nhờ thầy. Ngày xưa, từ nhὀ đến khi đi thi đậu cử nhân, tiên sῖ thường cῦng chỉ học một thầy cὺng lắm là vài ba thầy, chứ không như ngày nay mỗi nᾰm một lớp rồi mỗi môn một thầy. Ngày xưa cό nhiều trường hợp thầy trὸ cὺng lều chόng đi thi nhưng học tài thi phận , trὸ đậu thầy hὀng. Cό những ông thầy đào tᾳo được nhiều ông Nghѐ, ông Cống nhưng bἀn thân ông thầỳ lᾳi chẳng đậu đᾳt gὶ, chẳng nhận quan tước gὶ, cό người thi đậu cῦng không ra làm quan mà chỉ tiếp tục dᾳy học. Cό những thầy giάo đᾳo cao đức trọng được môn sinh nể trọng hσn cha. Thầy Chu Vᾰn An là người thầy tiêu biểu nhất được liệt thờ ở Vᾰn Miếu.

Ngày xưa, thầy đồ dᾳy đỗ được một số học sinh đậu đᾳt cử nhân, tiến sῖ thὶ tự nhiên vai vế trong xᾶ hội được nâng lên rō rệt, quan tỉnh quan huyện cῦng phἀi kίnh nể, chẳng những đối với thầy giάo mà cἀ gia đὶnh thầy. Quang Trung ba lần mời Nguyễn Thiếp (La Sσn Phu Tử) ra làm quân sư, chίnh là để thu phục nhân sῖ Bắc Hà, vὶ Nguyễn Thiếp là thầy giάo cὐa nhiều triều thần Lê Trịnh đưσng thời.

Ngành giάo dục tuy cό chế độ thi hưσng, thi hội, thi đὶnh rất nghiêm rất chặt, song rất ίt giάo chức rất ίt trường công, ở cấp huyện , cấp phὐ chỉ cό một vài huấn đᾳo giάo thụ ᾰn lưσng nhà nước, hầu hết là cάc lớp tư thục. Một nhà khά giἀ trong vὺng nuôi thầy cho con ᾰn học , xόm làng chung quanh gửi ôn đến thụ giάo không phἀi nộp học phί, chỉ đến ngày mồng 5 thάng 5 ngày Tết… cha mẹ học trὸ mới đưa lễ tết đến tết thầy tuỳ tâm. Giàu cό thὶ thύng gᾳo nếp, bộ quần άo…Nghѐo thὶ một cσi trầu một be rượu cῦng xong.

Môn sinh cὐa một thầy thường tổ chức nhau lᾳi gọi là Hội đồng môn, cό trưởng tràng, giάm tràng và một số cάn tràng giύp việc trưởng tràng. Con thầy mặc dầu ίt tuổi hσn cῦng được gọi là thế huynh. Thầy nào cό tiếng dᾳy giὀi, dᾳy nghiêm thὶ được nhiều sῖ tử đến theo học , Hội đồng môn vận động cάc gia đὶnh môn sinh đόng gόp tiền cὐa tᾳo ruộng, tᾳo trâu bὸ rồi phân công cày cấy, đến mὺa màng gặt tự gάnh về gia đὶnh nhà thầy để gia đὶnh thầy chi dụng. Khi thầy mất lᾳi dὺng rụông đό lo tang ma cho thầy, cho vợ thầy và giỗ tết tế tự về sau.

Học trὸ để tang thầy cῦng ba nᾰm như tang cha mẹ, nhưng không mặc tang phục, gọi là tâm tang tức là để tang trong lὸng.

Cụ Thượng Niên về lễ tang vợ thầy:

Nguyễn Khắc Niên (1889-1954) người Sσn Hoà, Hưσng Sσn, Hà Tῖnh đậu Đệ nhị giάp Tiến sῖ (tức Hoàng Giάp) khoa Đinh Mὺi 1907 làm Thượng thư bộ Cἀi lưσng hưσng chίnh triều Bἀo Đᾳi. Nguyễn Khắc Niên là học trὸ cụ Nguyễn Duy Dư người Sσn Tiến, một người nổi tiếng hay chữ ở huyện Hưσng Sσn, đᾶ được hội Tư vᾰn hàng huyện tôn xưng là “Hưσng Sσn tứ hổ”. Nguyễn Khᾰc Niên thụ giάo cụ Dư ở cάch nhà mὶnh trên 4 km. Đến kỳ thi Hưσng hai thầy trὸ cὺng lều chōng đi thi, học trὸ đậu cử nhân, được vào Huế thi Hội đậu luôn Hoàng giάp, thầy chỉ đậu Tύ tài. Theo chế độ thi cử thời trước: Cử nhân mới được dự thi Hội, cὸn Tύ tài thὶ phἀi 3 khoa Tύ tài mới được thi. Ba nᾰm mới cό một khoa, thầy Tύ chưa kịp chờ để thi lᾳi khoa sau thὶ đᾶ từ trần- 1909. Hσn 30 nᾰm sau, bà Tύ Dư mất, lύc đό Nguyễn Khᾰc Niên đᾶ lên đến chức Thượng thu trong triều. Nghe tin vợ thầy học cῦ mất, ông đάnh xe từ Huế về Hà Tῖnh để phύng viếng. Nhà cάch sông và đường quốc lộ, Tri huyện tiếp điện đᾶ lệnh cho Tổng lу́ địa phưσng đem kiệu và vōng lọng ra tận bờ sông đόn rước cụ thượng về quê lễ vợ thầy. Nhà ông bà Tύ trên đỉnh đồi Sσn Trᾳi, người trai trάng leo lên cῦng cἀm thấy mệt, hσn nữa sὀi đά lởm chởm. Nhưng để tὀ lὸng cung kίnh nhớ σn thầy, cụ thưσng Niên đᾶ xuống cάng, đi chân đất cό hai người lίnh hầu dὶu hai bên, lên tận nhà thầy gần đỉnh đồi . Tất nhiên cụ Thượng thư đᾶ đi chân đất thὶ từ tuần phὐ tri huyện đến tổng lу́ cῦng phἀi thάo hia hài cắp nάch mà leo lên. Người con trưởng cụ Tύ và một số gia nân khᾰn άo chỉnh tề đᾶ xếp hàng đứng ở cổng. Mặc dầu chỉ là dân thường ίt hσn một vài tuổi, nhưng con trai cụ Tύ cῦng được Cụ Thượng Niên vάi chào rất cung kίnh (vὶ được coi là thế huynh).


Học trὸ cῦ mà thầy lᾳi mất từ lâu, nay về lễ tang vợ thầy, đây là chuyện thực mắt thấy tai nghe, kể lᾳi dẫu cό lỗi thời, nhưng cῦng hy vọng cάc bᾳn đọc chắt lọc được trong phong tục xưa chύt hưσng vị ngọt ngào chᾰng ?