Nhiều năm qua, điện Kremlin không chỉ kiểm soát truyền thông truyền thống bằng bàn tay sắt. Mục tiêu mới của Moscow là kiểm soát không gian kỹ thuật số, nơi mọi ý tưởng, tiếng nói và dữ liệu đều có thể trở thành công cụ chính trị. Khái niệm “chủ quyền Internet” mà Kremlin liên tục nhấn mạnh không đơn thuần là khẩu hiệu về an ninh mạng…
Từ ngày 1 Tháng Chín, Nga bắt đầu tung ra “siêu ứng dụng” Max. Được phát triển bởi công ty công nghệ Nga VK, Max được cài đặt trên mọi điện thoại mới bán ra tại thị trường Nga. Max cho phép người dùng gửi tin nhắn, trò chuyện, chia sẻ tập tin và chuyển tiền đến và đi từ các ngân hàng Nga. Max được thiết kế để bao phủ toàn bộ đời sống người dân. Phụ huynh sẽ liên lạc với trường học; cư dân chứng minh danh tính mình với các cơ quan chính phủ và doanh nghiệp… Khoảng 18 triệu người đã ghi danh dùng Max kể từ khi ra mắt, theo hãng thông tấn TASS.
Kể từ giữa Tháng Tám, người dùng WhatsApp và Telegram đã không thể thực hiện cuộc gọi thoại, với các kết nối bị lỗi ngay lập tức hoặc bị mất chỉ trong vài giây. Mục tiêu của Kremlin với ứng dụng Max rất rõ ràng. Bằng cách hạn chế việc sử dụng các nền tảng thay thế như WhatsApp, Tổng Thống Vladimir Putin tiếp tục xây dựng một không gian kỹ thuật số độc lập (theo cách nói của ông là “có chủ quyền”).
Kremlin mong mỏi đạt được mức độ giám sát thiết bị cá nhân như Trung Quốc đã làm. Max là bước đi theo hướng đó, mang lại cho Putin công cụ mới để theo dõi người dân Nga, và cả người Ukraine tại các vùng bị Nga chiếm đóng.
Nỗ lực Putin nhằm kiểm soát không gian số ở Nga đã bắt đầu từ nhiều năm trước. Một loạt sự kiện – từ việc các blogger đăng tin về cuộc chiến Nga-Georgia năm 2008 trái với phiên bản tường thuật của Kremlin.
Từ việc truyền thông phương Tây tung hô “Mùa Xuân Ả Rập” như một “cuộc cách mạng Twitter,” cho đến việc người biểu tình dùng mạng xã hội tổ chức xuống đường phản đối Putin năm 2011-2012, tất cả đã khiến khiến Putin tin rằng một Internet nằm ngoài sự kiểm soát của nhà nước là mối đe dọa đối với an ninh chế độ.
Năm 2014, Putin thậm chí nói rằng Internet là “dự án của CIA.” Từ đó, nhà nước Nga thực hiện chính sách kiểm duyệt, nội địa hóa dữ liệu, hình sự hóa phát ngôn trên mạng, cùng nhiều biện pháp đàn áp kỹ thuật số khác. Công nghệ nước ngoài bị xem là mối đe dọa an ninh quốc gia, và các công ty ngoại quốc nào từ chối kiểm duyệt thông tin, giao nộp dữ liệu hay hợp tác với nhà nước Nga bị coi là phục vụ cho kẻ thù của Nga.
Những năm gần đây, Kremlin tăng tốc nỗ lực thay thế công nghệ phương Tây bằng sản phẩm “cây nhà lá vườn,” nhưng kết quả khá ê chề. Hệ điều hành Astra Linux, được phát triển để thay thế Microsoft Windows, nay gần như chẳng ai dùng. Năng lực sản xuất phần cứng của Nga cũng rất yếu.
Năm 2021, khi chính phủ yêu cầu các công ty Nga chỉ dùng chip sản xuất trong nước, nhiều doanh nghiệp phản đối, cho rằng chip nội địa đắt hơn, chất lượng kém và hiệu năng thấp hơn hàng ngoại. Phần mềm “Made in Russia” trong nhiều trường hợp cũng chẳng khá hơn. Từ năm 2021, Moscow tích cực quảng bá Rutube như một lựa chọn thay thế cho YouTube, nhưng người dùng thờ ơ, dẫn đến đợt cắt giảm nhân sự lớn vào Tháng Tám. Các nền tảng video khác của Nga cũng chung số phận. Ồn ào lúc ra mắt nhưng rồi nhanh chóng lụi tàn (nguồn: “Putin Has a New Tool to Monitor Russians”/The Atlantic).
Điều đáng nói ở đây sự cưỡng chế của Kremlin. Chính quyền có thể buộc các công ty điện thoại cài sẵn Max trên máy mới, bằng cách đe dọa, phạt tù nếu không tuân thủ. Với người dùng cũ, chính phủ đang giới hạn truy cập các ứng dụng nhắn tin khác để buộc họ chuyển sang Max.
Như nói ở trên, Tháng Tám, Kremlin đã hạn chế mạnh các cuộc gọi thoại trên WhatsApp và Telegram. Putin vô cùng ghét WhatsApp bởi nó thuộc sở hữu Meta, công ty mà Nga coi là công cụ “diễn biến hòa bình của Mỹ.” Kremlin thậm chí xếp Meta vào danh sách các tổ chức cực đoan. Facebook lẫn Instagram đều bị cấm ở Nga.
Cuối cùng, người dân là nạn nhân lãnh đủ. Mọi dữ liệu mà người dùng tạo ra hoặc chia sẻ trên Max, từ vị trí, danh bạ, ảnh, đến âm thanh, đều có thể bị nhà nước truy cập và khai thác. Dữ liệu “vô hại” hay “nhạy cảm” đều có thể trở thành “bằng chứng” cho việc bắt giữ, giam cầm, phạt tiền, hoặc tệ hơn, “mất tích.” Các công ty Nga phải tuân thủ yêu cầu hợp pháp lẫn… phi pháp của FSB, cơ quan có quyền lực rất lớn.
VK khó có khả năng chống lại. Người sáng lập VK từng bị buộc rời Nga năm 2014 sau khi từ chối yêu cầu hợp tác của Kremlin, và từ đó, công ty rơi vào tay các đồng minh của Putin. Chính sách quyền riêng tư của Max ghi rõ rằng dữ liệu có thể được chia sẻ với “cơ quan nhà nước” và “đối tác công ty.” Max còn yêu cầu quyền truy cập máy ảnh, micro, bluetooth, thông báo và dữ liệu sinh trắc học.
Khi Max bị ép phải dùng, người Nga gần như không còn nơi nào để có thể trò chuyện an toàn. Đáng lo hơn, chính quyền Putin đang áp dụng mô hình giám sát này ở các vùng mà Nga chiếm đóng ở Ukraine. Từ ngày 1 Tháng Mười, học sinh tại Zaporizhzhia (Đông Nam Ukraine, do Nga kiểm soát) bị buộc dùng Max. Max chỉ cài được bằng số điện thoại Nga hoặc Belarus, chặn SIM ảo và không cho ghi danh từ nước ngoài. Điều này cắt đứt người Nga ở hải ngoại khỏi gia đình, bạn bè nếu họ không có số điện thoại Nga hoặc Belarus.
Như nhiều ứng dụng nội địa trước đó, Max cũng đầy lỗi. Người sử dụng ngán ngẩm than phiền liên tục từ khi xài đến nay. Ngày 7 Tháng Tám, Bộ Trưởng Phát Triển Kỹ Thuật Số Maksut Shadaev nói rằng Max đã đáp ứng đầy đủ các yêu cầu về an ninh của FSB. VK khẳng định vẫn đang giải quyết “những vấn đề còn lại,” nhưng việc tích hợp hoàn chỉnh chỉ có thể được thực hiện vào cuối mùa Thu. Hiện tại, Max chẳng khác gì một ứng dụng nhắn tin thông thường, chưa có thêm tính năng nào và việc kết nối với dịch vụ chính phủ vẫn còn mờ mịt.
Khi hãng VK mở chương trình săn lỗi bảo mật vào Tháng Bảy, các nhà nghiên cứu an ninh phát hiện hàng loạt lỗ hổng nghiêm trọng chỉ trong vài tuần. VK cho biết họ đã trả hơn 220,000 rúp (khoảng $2,700) tiền thưởng, và hiện treo giải tới 5 triệu rúp ($62,000) cho ai tìm ra lỗi nghiêm trọng. Tất cả cho thấy sự rủi ro của việc phát triển vội vàng và sức ép phải vá lỗi gấp rút. Điều trớ trêu nữa là, các lập trình viên Max vẫn dựa vào mã nguồn mở từ nước ngoài, kể cả Ukraine, khiến người ta mỉa mai rằng tham vọng “chủ quyền công nghệ” của Moscow chỉ là ảo tưởng (“Everything You Need to Know About Max, Russia’s State-Backed Answer to WhatsApp”/The Moscow Times).
“Chủ quyền Internet” – chiến lược kép
Từ năm 2019, Nga đã ban hành Luật “Internet có chủ quyền,” cho phép cơ quan quản lý Roskomnadzor kiểm soát và định tuyến toàn bộ lưu lượng mạng “ra” (quốc tế) và “vào” (nội địa). Các nhà mạng phải cài đặt thiết bị giám sát DPI (Deep Packet Inspection), cho phép nhà nước lọc, chặn hoặc làm chậm bất kỳ nội dung nào. Song song đó là các yêu cầu về lưu trữ dữ liệu trong lãnh thổ Nga, buộc các nền tảng như Google, Apple… phải đặt máy chủ tại chỗ, hoặc bị phạt, thậm chí cấm hoạt động. Hệ thống này tạo cho Kremlin khả năng “rút phích cắm” Internet quốc tế nếu tình hình chính trị đòi hỏi – một phương án mà Moscow đã thử nghiệm trong nhiều cuộc diễn tập kỹ thuật.
Nếu chiến lược “chủ quyền kỹ thuật số” nhằm khóa chặt không gian thông tin trong nước thì “thao túng không gian mạng” là phần đối ngoại của cùng một dự án. Từ vụ tấn công mạng vào cơ sở hạ tầng Ukraine đến can thiệp bầu cử Mỹ năm 2016, Nga đã cho thấy năng lực kết hợp giữa chiến tranh mạng và chiến tranh thông tin. Các nhóm hacker có liên hệ với cơ quan tình báo GRU như Fancy Bear hay Sandworm liu thực hiện các cuộc tấn công phá hoại, trong khi Cơ quan Nghiên cứu Internet (IRA) vận hành hàng nghìn tài khoản giả, gieo rắc thông tin sai lệch và kích động mâu thuẫn xã hội tại các quốc gia phương Tây.
Mục tiêu Kremlin tất nhiên không phải là chứng minh điều gì đúng mà là làm mọi thứ trở nên mơ hồ, hỗn loạn, khiến công chúng mất niềm tin vào truyền thông, thể chế và sự thật. Trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo, Nga tiếp tục tận dụng khai thác một mặt trận tinh vi hơn: thao túng dữ liệu huấn luyện và phát tán nội dung giả dưới dạng hình ảnh, video hoặc tin tức “deepfake.”
Việc làm sai lệch các nguồn dữ liệu mở, từ Wikipedia đến các kho văn bản trực tuyến, có thể khiến những mô hình AI lớn tái tạo hoặc khuếch tán thông tin sai trong tương lai.
Chiến lược kép của Moscow vừa hướng nội, vừa hướng ngoại. Trong nước, điều này giúp củng cố quyền lực tuyệt đối của chính quyền Putin bằng cách bóp nghẹt mọi tiếng nói đối lập và biến Internet thành phiên bản kỹ thuật số của nhà nước kiểm duyệt.
Ở ngoài biên giới, nó trở thành công cụ chiến tranh phi truyền thống, dùng để làm suy yếu niềm tin xã hội, phá hoại sự đoàn kết của các nền dân chủ và khuếch tán ảnh hưởng chính trị của Nga.
Điều đáng lo hơn là mô hình “chủ quyền Internet” của Nga đang được sao chép ở nhiều quốc gia độc tài, nơi chính quyền cũng muốn kiểm soát thông tin nhân danh “an ninh mạng” hoặc “văn hóa dân tộc.” Có thể thấy rõ phương thức tương tự đang được áp dụng tại Việt Nam.
