Cả một dải đất ven biển miền Trung sở hữu tiềm năng du lịch lớn nhất  nước đang chịu sức ép ô nhiễm ghê gớm từ các hoạt động sản xuất, sinh  hoạt. Một trong những tác động nhăn tiền ảnh hưởng trực tiếp đến sức  khỏe hàng triệu người là ô nhiễm do khai thác quặng titan.
    Kỳ 1: Hội chứng kỷ lục
  
 Titan là vật liệu không  thể thiếu đối với ngành công nghiệp hàng không và vũ trụ. Titan và sản  phẩm của chúng trở nên đắt hàng trong khoảng chục năm lại đây. Nhiều địa  phương miền Trung nuôi ư chí thoát nghèo từ titan.
  
 

Người nghèo cũng bị cuốn vào bẫy titan bằng việc đi mót lại quặng để kiếm sống qua ngày. Ảnh: QD.
 Giấc mơ hồng
  
 Theo KS Trương Đức  Chính, Tập đoàn Than-Khoáng sản Việt Nam (Vinacomin), nước ta đứng thứ  11 thế giới về trữ lượng quặng titan. Trong số 14 triệu tấn trữ lượng đă  xác định, trên chín triệu tấn là sa khoáng titan phân bố dọc các tỉnh  ven biển từ Quảng Ninh đổ vào, chủ yếu trải từ Hà Tĩnh vào đến Bà Rịa -  Vũng Tàu.
  
 Gần đây, theo thông tin  từ Tổng Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam, vùng nam Trung bộ từ Ninh  Thuận đến bắc Bà Rịa-Vũng Tàu, phát hiện nguồn tài nguyên titan trong  tầng cát đỏ, với đánh giá sơ bộ trên 200 triệu tấn khoáng vật nặng. Ước  tính lạc quan mới nhất lên đến 650 triệu tấn. Đây là một con số khổng lồ  nếu so với tổng trữ lượng titan đă xác định của toàn thế giới chỉ là  1.400 triệu tấn.
  
 Điều này mang lại triển  vọng Việt Nam sẽ trở thành cường quốc titan trong bảng xếp hạng các  nước có trữ lượng quặng titan trên thế giới.
  
 
   | Theo  phê duyệt quy hoạch thăm ḍ, khai thác, chế biến và sử dụng quặng titan  giai đoạn 2007 - 2015, định hướng đến năm 2025, các vùng thuộc khu vực  hoạt động khoáng sản titan gồm Thái Nguyên, vùng Thanh Hóa - Hà Tĩnh,  vùng Quảng Trị- Thừa Thiên Huế, vùng B́nh Định- Phú Yên, và vùng B́nh  Thuận- Bà Rịa - Vũng Tàu. 
 | 
 Tuy nhiên, theo Th.S  Phạm Quang Tú, Phó Viện trưởng Viện Tư vấn Phát triển (CODE): “Cần phân  biệt khái niệm giữa tài nguyên và trữ lượng. Con số công bố kia chỉ mới  là dự báo tài nguyên. Với những điều kiện khó khăn trong khai thác như  tầng quặng sâu, các dải quặng phân bố không đồng đều, hàm lượng biên  thấp nên, về lư thuyết, trữ lượng có thể khai thác vẫn có thể bằng  không”, Th.S Tú nói.
  
 “Vậy mà, lợi dụng điều  này, mấy ông thầy dùi cứ nói Việt Nam ta có nhiều titan, nên đề nghị cho  khai thác và bán ra ngoài để thu ngoại tệ, và rằng không lo hết titan  đâu, vẫn c̣n 650 triệu tấn trên tầng cát đỏ kia ḱa. Sự thực có thể hoàn  toàn không phải như vậy. Rất có thể sau khi “xơi hết nạc để xuất khẩu”,  chúng ta sẽ chỉ c̣n phần xương xẩu không thể khai thác, hoặc khai thác  nhưng không mang lại hiệu quả kinh tế”.
  
 “Chúng ta hay mắc bệnh  nói vống”, GS.TSKH Đặng Trung Thuận – Chủ tịch Hội Địa hóa chất VN, nhận  xét. “Chính v́ sự không rơ ràng, sự mập mờ trong tài nguyên và trữ  lượng nên mới dẫn đến nói vống. Tôi từng chứng kiến có vị bộ trưởng nói  vống con số tài nguyên và trữ lượng một số khoáng sản được dư luận đặc  biệt quan tâm gần đây mà sởn gai ốc. Với titan, bản thân con số 650  triệu tấn từng được công bố mập mờ bằng cụm từ “tài nguyên- trữ lượng”.
  
 Thực tế, tài nguyên có thể cực lớn nhưng trữ lượng nhiều khi lại bằng không.
  
 Háo hức múc phần nạc
  
 Năm 2009, nhóm nghiên  cứu của CODE và Trung tâm Con người&Thiên nhiên (PanNature) khảo sát  ở B́nh Định, tỉnh có hoạt động khai thác titan trên tầng cát đen lớn  nhất nước.
  
 Tại đây, họ gặp một  phiên dịch tiếng Trung đồng thời làm tiếp thị cho một doanh nghiệp Trung  Quốc. “Cô phiên dịch nói ta có bao nhiêu titan với hàm lượng nói trên  họ cũng mua, mua hết, mua tuốt”, ông Tú cho hay.
  
 Phong trào đào titan phát triển như vũ băo.
  
 Những năm 2008-2009,  thời điểm đào xúc titan rầm rộ nhất, mỗi năm tỉnh B́nh Định khai thác  trên dưới 800.000 tấn, chưa kể khai thác lậu không khai báo . Riêng con  số không chính thức ấy cũng đă cao gấp nhiều lần số lượng được phép khai  thác vào năm 2015 mà Thủ tướng Chính phủ phê duyệt cho Quy hoạch titan  toàn quốc.
  
 Hậu quả của việc nhắm  đến khúc nạc titan trên tầng cát xám, ngon ăn, dễ đào là tanh bành nhiều  băi biển miền Trung. Hội chứng người người, nhà nhà đua nhau khai thác  titan để lại những hậu quả khôn lường.
  
 Từ năm 2010, sản lượng  quặng titan tại B́nh Định đă chiếm 70% tổng sản lượng toàn quốc. Năm  2012, theo ông Nguyễn Văn Thắng, Phó Giám đốc Sở Công Thương B́nh Định,  sản lượng khai thác chế biến titan của B́nh Định lên đến 450.000 tấn.  Năm 2013, sản lượng dự kiến vẫn không dưới 400.000 tấn.
  
 Cả trung ương lẫn địa  phương đều hối hả vào việc. Cấp địa phương, UBND tỉnh B́nh Định đă cấp  36 giấy phép cho khai thác trên diện tích tổng cộng 656 ha. Cấp trung  ương, Bộ Tài nguyên&Môi trường cấp 7 giấy phép nhưng tổng diện tích  được khai thác khoảng 1.129 ha.
  
 Không thua kém hàng  xóm, ngày 19/3/2013, UBND tỉnh Ninh Thuận cấp giấy chứng nhận đầu tư cho  Công ty Cổ phần Vinaminco Ninh Thuận để thực hiện dự án đầu tư công  tŕnh khai thác và tuyển quặng sa khoáng titan-zircon Sơn Hải tại thôn  Sơn Hải 2, xă Phước Dinh, huyện Thuận Nam của tỉnh này, trên diện tích  1.200 ha, thời gian hoạt động dự án là 30 năm kể từ ngày được cấp chứng  nhận đầu tư.
  
 
 Khai thác ào ạt titan để lại những hậu quả khôn lường cho cả dải ven biển miền Trung.
  
 Dọc các băi biển miền  Trung, công trường khai thác titan mọc lên như nấm. Lấy titan trên nền  cát đen quá dễ, chỉ cần bóc lớp cát lên là đă lộ quặng. Theo GS.TSKH  Đặng Trung Thuận, tại tỉnh B́nh Định, đào cát xuống vài mét là đă động  đến quặng và có thể khai thác đến độ sâu 10-16 m.
  
 Tại tỉnh Hà Tĩnh, sa  khoáng c̣n nằm ở vị trí nông hơn, cách mặt đất cát chỉ 2-4 m. Của trời  cho ấy bỗng chốc trở thành “cuộc chơi” của các doanh nghiệp chỉ giỏi  kiếm tiền cho bản thân với sự ủng hộ và bật đèn xanh của nhiều cấp.
  
 Titan trở thành cái bẫy  khiến tất cả các bên cứ “sôi lên sùng sục”, từ doanh nghiệp, chính  quyền, đến cộng đồng địa phương. Nhiều vùng quê yên ả bao năm qua, chỉ  v́ titan mà khắp nơi xảy ra nhiều chuyện khóc dở mếu dở.
  
 Ông Thời - Phó Chủ tịch  UBND huyện Phù Mỹ (B́nh Định) - chua xót: “Khai thác titan về chủ  trương chắc chắn phải thông. Nhưng được cái ǵ, mất cái ǵ? Xin báo cáo  với các đồng chí là mất th́ nhiều mà được chẳng bao nhiêu. Mất đầu tiên  là mất ḷng dân”.
  
 Tại cuộc trao đổi về  tăng cường minh bạch và quản lư nguồn thu của hoạt động khai khoáng tổ  chức ngày 20/3/2013 ở tỉnh B́nh Định, ông Thời nói tiếp: “Quá tŕnh khai  thác, môi trưởng bị ảnh hưởng rất nhiều. Mất rừng, mất tài nguyên. Ảnh  hưởng đến môi trường, đến sức khỏe như các đồng chí đă nghiên cứu. Dân  không được hưởng lợi ǵ. Dẫn đến bức xúc trong dân, dẫn đến không tin  trong đảng bộ. Mất thứ hai là cả tuyến biển dài 36 km, dải rừng nhiều  năm tuổi đă bị phá. Lớp thực b́ không c̣n nữa”.
  
 Kỹ sư Trương Đức Chính,  Tập đoàn Vinacomin, nhận định: Khai thác, tuyển sa khoáng ven biển đơn  giản và dễ đem lại lợi nhuận cao. Điều đó khiến hoạt động này tràn lan ở  nhiều tỉnh ven biển miền Trung.
  
 “Rồi buôn bán lậu quặng  titan ra nước ngoài với giá rẻ, chặt phá rừng pḥng hộ ven biển, huỷ  hoại môi trường” - kỹ sư Chính nói - “T́nh trạng trên cho thấy những bất  cập trong quy hoạch, quản lư vĩ mô đối với khai thác chế biến thô và  xuất khẩu quặng titan”.
  
 
    | “Tiền  mất tật mang, không thu được ǵ hết trọi. Công nhân làm ở đây cũng  không được đóng bảo hiểm. Tôi cho rằng quy hoạch tổng thể không chuẩn.  Quy hoạch chi tiết không bài bản. Thăm ḍ không chính xác. Cứ khoanh  vùng như thế rồi doanh nghiệp đến xin khai thác”. 
 
 Chánh Văn pḥng BCĐ Pḥng chống Tham nhũng tỉnh B́nh Định | 
   
 (C̣n nữa)
  
 Theo Quốc Dũng
 Tiền phong