Socrates và Bài Học Về Ngụy Biện: Khi Lý Lẽ Trở Thành Cái Bẫy

[goodidea]

HIỂU VỀ NGỤY BIỆN - ĐỌC TỚI ĐÂU GẬT GÙ TỚI ĐÓ
Socrates, một bậc thầy lý luận của Hy Lạp, nổi tiếng với khả năng truy vấn đến tận gốc rễ vấn đề. Có lần, các đệ tử của ông đặt câu hỏi:
• Thưa thầy, thầy có thể giải thích ngụy biện là gì không?
Socrates suy nghĩ một chút rồi hỏi lại:
• Giả sử có hai người, một người sạch sẽ, một người lấm lem bẩn thỉu. Nếu mời họ đi tắm, các em nghĩ ai sẽ đi tắm trước?
Một đệ tử tự tin trả lời:
• Là người bẩn thỉu, thưa thầy.
Socrates lắc đầu:
• Không, là người sạch sẽ. Vì người sạch sẽ đã quen với việc tắm gội thường xuyên. Người bẩn thỉu thì chẳng thấy cần thiết phải tắm.
Ông dừng một lát rồi hỏi lại:
• Vậy ai sẽ đi tắm trước?
Các đệ tử bắt đầu lúng túng, nhưng rồi đồng thanh nói:
• Là người sạch sẽ!
Socrates lại bảo:
• Sai rồi, lần này là người bẩn thỉu. Vì người bẩn thỉu cần phải tắm hơn.
Rồi ông lại hỏi tiếp, với ánh mắt trêu ngươi:
• Vậy thì cuối cùng, ai sẽ đi tắm trước?
Lần này, đám đệ tử phân vân, rồi trả lời:
• Có lẽ cả hai người đều sẽ đi tắm.
Socrates nhếch mép:
• Không đúng. Cả hai đều sẽ không tắm. Người sạch sẽ thì vốn không cần, còn người bẩn thỉu thì không có thói quen.
Lũ học trò bối rối:
• Thầy thay đổi liên tục, lần nào nghe cũng có vẻ đúng, nhưng chúng con chẳng hiểu đâu là câu trả lời chính xác cả!
Socrates mỉm cười, nói chậm rãi:
• Đó chính là ngụy biện. Dựa vào hình thức lý luận chặt chẽ nhưng lại trái quy luật khách quan, đưa ra những kết luận nghe thì đúng nhưng thực ra là sai.
Các đệ tử vẫn chưa phục, hỏi tiếp:
• Vậy làm sao để nhận ra sai lầm khách quan trong những ngụy biện ấy, thưa thầy?
Socrates gật gù, kể thêm một ví dụ:
• Giả sử hai người cùng chui vào sửa ống khói. Khi ra ngoài, một người sạch sẽ, một người lấm lem bẩn thỉu. Các em nghĩ ai sẽ đi tắm trước?
Đám đệ tử đồng thanh:
• Là người bẩn thỉu!
Socrates lại nói:
• Sai. Người sạch sẽ nhìn thấy người kia lấm lem, sẽ nghĩ rằng mình cũng bẩn mà đi tắm. Còn người bẩn thỉu nhìn thấy người kia sạch sẽ, lại nghĩ rằng mình cũng sạch mà không cần tắm.
Lũ học trò reo lên:
• Vậy là người sạch sẽ sẽ tắm trước!
Socrates lắc đầu:
• Không đúng. Hai người cùng chui từ một cái ống khói ra, làm sao có chuyện một người sạch, một người bẩn được? Đây chính là thứ lập luận đi ngược với sự thật, là một loại ngụy biện.
Cuối cùng, Socrates nhìn các đệ tử, giọng trầm ngâm:
• Người giỏi nói không bằng người biết lắng nghe. Ngụy biện có thể hiệu quả trong một khoảnh khắc, nhưng chẳng bao giờ bền vững. Xảo trá không bằng chân thành, và nghìn mưu mẹo cũng chẳng sánh được với sống đúng đạo làm người.
Trong thời đại mà người ta thích chứng minh mình “đúng” bằng mọi giá, thì những bài học của Socrates nhắc ta rằng đôi khi, sự thật chỉ đến khi mình đủ kiên nhẫn để lắng nghe và suy xét thấu đáo.

VietBF@ sưu tập