'Kinh đô' guốc mộc sắp rơi vào dĩ vãng

Yên Xá là một làng ngoại thành Hà Nội thuộc xã ven đô Tân Triều, Thanh Trì. Vốn nổi tiếng với rất nhiều nghề truyền thống như nghề dệt, nghề tơ sợi, nghề làm guốc. Trong đó nghề làm guốc mộc đã là thương hiệu nổi tiếng khắp cả nước về chất lượng cũng như mẫu mã sản phẩm. Nhưng đó là câu chuyện cách đây đã vài thập kỷ.

Đỏ mắt đi tìm guốc mộc

Theo sử sách đôi guốc đã xuất hiện ở Việt Nam khá sớm. Các sách cổ của Trung Quốc như Nam Việt chí, Giao Châu ký có ghi rằng Bà Triệu (ở thế kỷ III) đi guốc bằng ngà voi: "Triệu Ẩu vú dài ba thước, không lấy chồng, khi đi núi chân thường mang một loại guốc gọi là kim đề kịch" (Sách Giao Châu ký).

Ngày trước ở nông thôn, vào những ngày giá rét, phụ nữ và đàn ông khi đi dự hội hè đình đám thường đi guốc gộc tre. Guốc đi trong nhà được người đàn ông đẽo bằng gỗ, có mũi uốn cong cong bảo vệ ngón chân, quai dọc thì tết bằng mây chứ không phải bằng quai da đóng ngang như guốc kiểu thời cận đại.

Vào những năm 1950- 1960, người ta đem guốc mộc được sản xuất ở làng Đơ Đồng tức Yên Xá (xã Tân Triều, huyện Thanh Trì, Hà Nội) về số nhà 12 phố Hàng Gà, hay về phố Bạch Mai ở Hà Nội để sơn, xì hoa, sau đó mới đem đi bán. Đi guốc dưới màu xanh của những hàng cây sấu cổ thụ đã là nét đẹp một thời của thiếu nữ Thủ đô.

Vào cuối những năm 70, bên cạnh guốc gỗ, guốc nhựa đã ra đời. Cùng với giày dép, chức năng chủ yếu của đôi guốc là vật phục sức ở chân. Tuy vậy, cũng có trường hợp, đối với guốc gỗ, người ta khoét rỗng gót để cất giấu vàng bạc và các thứ nữ trang quý hiếm khác khi đi xa.

Đôi guốc đã gắn bó với đời sống người Việt, nhiều năm qua đã bị lắng xuống và đang dần mai một.

Đến làng guốc bây giờ, nhiều người không khỏi ngơ ngác vì sự biến mất của làng guốc. Khi hỏi các cụ già ở làng Yên Xá về những gia đình hiện vẫn đang làm nghề guốc mộc thì ai cũng lắc đầu tiếc nuối. Chúng tôi gặp một cụ bà (68 tuổi) bán nước ở gần đình làng thì bà cụ trả lời với vẻ luyến tiếc: "Giờ khéo lắm chỉ còn vài ba nhà làm thôi, anh đến muộn mất rồi". Theo bà, khoảng hai ba chục năm trước đang thời kỳ phát triển mạnh của làng nghề có lúc từng đoàn xe ô tô kéo đến đặt hàng, đỗ kín đường làng. Củi từ phế phẩm chất hàng đống, hầu như gia đình nào cũng làm nghề truyền thống này.

Đi quanh làng thật khó để tìm được một gia đình nào còn giữ nghề truyền thống mà cha anh bao đời để lại. Thỉnh thoảng thấy lác đác trước hiên một vài nhà còn chất đống những đoạn củi nhỏ. Nhưng cũng chỉ để sản xuất cầm chừng. Sự thất thế của đôi guốc mộc trước cơ chế thị trường xem ra khó tránh, nếu không có sự sáng tạo đột phá.

Theo sự chỉ dẫn của người dân, chúng tôi tìm đến một số hộ vẫn còn đeo bám nghề guốc. Nhưng khi chúng tôi đến thì chỉ nhận được câu trả lời không mong muốn của chủ nhà là “bỏ nghề rồi”!. Phải vất vả lắm chúng tôi mới tìm được một người mà gia đình đang làm nghề hiếm này. Đó là nghệ nhân Trương Công Đức, anh Đức chính là nghệ nhân bàn tay bạc chế tác ra đôi guốc lớn nhất Việt Nam.

Trước đây gia đình anh đã có truyền thống ba đời làm nghề guốc. Từ đời ông truyền lại đến đời bố và anh lại kế thừa và nối gót cha ông. Anh nói: "Phải khéo tay mới làm được nghề này chú à!". Theo anh thì trước đây làm chủ yếu bằng tay sau đó chuyển sang làm bằng máy. Năm 1958, anh làm hơn 200 loại guốc khác nhau, bây giờ vẫn làm với loại guốc đẳng cấp bằng gỗ pơ mu. Nhờ bàn tay khéo léo mỗi ngày anh làm được khoảng 30 đôi guốc, sau này chuyển sang dùng máy mỗi ngày anh làm ra khoảng 300 đôi. Đến bây giờ có thể nói gia đình anh giữ nghề và phát huy nghề một cách trọn vẹn và quy mô lớn nhất cả làng.

Tình cờ tôi gặp bác Hoàng Văn Ứng, gia đình bác cũng là người có truyền thống về nghề làm guốc. Bác cho biết: "Ngày xưa có hai loại guốc là guốc Á đại và guốc Á trung, quai được đóng bằng lốp cao su rất bền. Những đôi nào không nứt thì dùng để bán hàng mộc, không sơn, còn đôi bị sứt, nẻ thì sơn mài, vẽ nhũ và đánh bóng lên vẫn tạo ra được sản phẩm. Đến khoảng những năm 1994 làng nghề vẫn còn phát triển và sản phẩm chính vẫn là hàng cao cấp, nhưng đến năm 1995 nghề bắt đầu tan rã".

Guốc mộc đi đâu và về đâu?

Rời nhà bác Ứng chúng tôi tìm đến nhà anh Lê Như Bình, đúng lúc gia đình anh đang sản xuất guốc mộc. Những đôi guốc chưa thành phẩm và gỗ nguyên liệu chất đầy hiên nhà. Anh Bình cho biết: "Trước đây nhà anh chưa làm nghề này. Nhờ sự chịu khó và thêm bàn tay khéo léo, anh đã học hỏi những tiền bối trong làng, sáng tạo ra những đôi guốc bền đẹp giúp nâng đỡ những đôi chân chắc đẹp cho người Việt".

Dẫn chúng tôi đi tham quan xưởng của mình, anh Bình kể: "Để làm ra đôi guốc phải mất rất nhiều công đoạn. Từ cây gỗ phải cưa khúc, bổ khổ sau đó cho vào máy xẻ, tiếp đến là công đoạn mài thô, sau khi mài thô ta sẽ định hình được hình dạng của chiếc guốc. Tiếp đến là công đoạn mài bóng, mài nhẵn và phun sơn".

Vừa chế tác chiếc guốc trên tay, anh vừa vui vẻ nói tiếp: "Sau khi sơn khô thì đóng đế và đóng quai, thế là chiếc guốc đã có thể đưa ra ngoài thị trường. Bây giờ các sản phẩm đều dùng sơn công nghiệp thay cho phương pháp sấy bằng diêm sinh ngày xưa". Nguyên liệu đầu vào cũng được các nghệ nhân lựa chọn rất kỹ. Để làm ra đôi guốc bền, đẹp và nhẹ thì phải dùng nguyên liệu là những loại gỗ như xoan, thông, mít, bồ đề được nhập từ Hòa Bình, Thái Nguyên.

Đi qua thôn Yên Xá bây giờ mọi người chắc không nhận ra nơi đây trước kia đã từng tồn tại một nghề nổi tiếng. Nghệ nhân Trương Công Đức ngậm ngùi: “Bây giờ người ta đi guốc nhựa, guốc xốp nhiều, làm guốc mộc thì không đủ trang trải cho cuộc sống. Mọi người đều phải chuyển sang làm nghề khác hoặc kinh doanh, buôn bán”.

Hiện nay còn một số hộ như gia đình anh Bình còn duy trì được nghề nhưng cũng phải vừa làm guốc mộc vừa làm guốc xốp. Làm guốc bằng xốp là chính vì hiệu quả kinh tế cao hơn, còn guốc mộc làm ra không tiêu thụ được. Bây giờ sản phẩm sản xuất từ Trung Quốc và những sản phẩm từ Sài Gòn bán ra thị trường nhiều, giá rẻ nên guốc mộc khó bán. "Do giá thành cao, mẫu mã của các sản phẩm nước ngoài đa dạng hơn, bên cạnh đó nguồn nguyên liệu để làm sản phẩm khan hiếm hơn. Giờ vẫn có người làm nhưng chỉ làm thủ công để dùng trong nhà", anh Bình cho biết.

Bác Hoàng Văn Ứng cho biết: “Giai đoạn phát triển mạnh nhất của làng nghề là thời kì những năm 1980 đến 1985 với loại guốc 5 phân và 7 phân. Sản phẩm ngày xưa do làng làm ra thường đóng một triện hình con voi lên đôi guốc. Đến năm 1985 chuyển sang làm hàng cao cấp bằng gỗ thông (hàng bóng) sản phẩm của làng có uy tín khắp cả nước được bán rộng rãi và có tiếng trên thị trường. Hiện mỗi đôi guốc mộc của làng Yên Xá thường có giá từ 16 đến 150 ngàn”.

Khi được hỏi về chính sách khôi phục và định hướng phát triển làng nghề, bác Đôn (trưởng thôn Yên Xá) nói: "Khôi phục làm gì khi mà người ta sản xuất không đủ ngày công lao động, sản phẩm làm ra thì bán rẻ, không ai mua. Cũng phải để người ta kiếm sống bằng nghề khác chứ. Bây giờ chỉ ngồi đợi xem mất bao nhiêu đất nông nghiệp để đếm lấy tiền thôi". Câu nói của ông trưởng thôn làm chúng tôi chợt nhớ lại hình ảnh đầu tiên bắt gặp với những chiếc xe tải đang chở đất để phục vụ cho việc san lấp mặt bằng trên những cánh đồng lúa. Và rồi thêm một nghề truyền thống mà tổ tiên, ông cha ta đã truyền lại sẽ bị mai một, có thể sẽ thất truyền trong thời gian tới.

Nguyễn Xuân Thái
(ĐS&PL)