Chỉ mới năm tháng trước, Tổng thống Donald Trump đã ca ngợi "mối quan hệ tuyệt vời" giữa Hoa Kỳ và Nhật Bản, khi ông ngồi cạnh Thủ tướng Shigeru Ishiba, nhà lãnh đạo châu Á đầu tiên đến thăm ông trong nhiệm kỳ thứ hai tại Nhà Trắng.
Tuần này, ông Ishiba lại là người đầu tiên được nhắc đến — nhưng không phải theo nghĩa tích cực. Ông trở thành nhà lãnh đạo nước ngoài đầu tiên nhận được một lá thư chỉ trích gay gắt từ tổng thống Hoa Kỳ, đe dọa sẽ áp đặt mức thuế quan mới cao nếu Tokyo không đáp ứng thời hạn mới của Trump cho một thỏa thuận thương mại.
Lá thư đã khiến một số quan chức Nhật Bản, một đồng minh an ninh trong bảy thập kỷ và là đối tác chủ chốt trong các nỗ lực của Hoa Kỳ nhằm chống lại một Trung Quốc ngày càng quyết đoán, choáng váng.
Nhưng các cuộc đàm phán thương mại bế tắc đã khiến tổng thống Mỹ thất vọng — người gần đây đã gọi Nhật Bản là "quá nuông chiều". Giờ đây, các nhà phân tích cho rằng Tokyo đang nhận ra rằng việc trở thành một trong những người bạn tốt nhất của Washington không mang lại nhiều ảnh hưởng trong nhiệm kỳ thứ hai của Trump.
“Họ đang dần nhận ra một cách khó khăn rằng Nhật Bản không đủ đặc biệt đối với Trump”, Mireya Solís, giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Chính sách Châu Á tại Viện Brookings, cho biết. “Rốt cuộc, khi Trump nhìn thấy thâm hụt, ông ấy không nghĩ rằng, ‘Đây là đối tác an ninh thân cận của tôi.’ Ông ấy nhìn thấy thâm hụt.”
Dường như Nhật Bản đang có lợi thế khi trở thành một trong những quốc gia đầu tiên bắt đầu đàm phán vào tháng Tư. Các nhà phân tích cho biết Washington muốn nhanh chóng đạt được một thỏa thuận với Tokyo để làm đòn bẩy chống lại Trung Quốc, quốc gia đang có thâm hụt thương mại lớn nhất.
Trump thậm chí còn xuất hiện tại vòng đàm phán đầu tiên và tặng cho nhà đàm phán thương mại Nhật Bản Ryosei Akazawa một chiếc mũ đỏ có chữ ký “Đưa nước Mỹ vĩ đại trở lại”, chiếc mũ mà Akazawa đội tại Phòng Bầu dục khi ông chụp ảnh với hai ngón tay cái giơ lên.
“Thật vinh dự khi vừa được gặp Phái đoàn Thương mại Nhật Bản. Tiến bộ lớn!” ông viết trên Truth Social sau khi nói chuyện với Akazawa.
Nhưng không có nhiều tiến triển. Nhật Bản không dễ dàng nhượng bộ trước các yêu cầu của chính quyền Trump, một phần là do những cân nhắc chính trị trong nước đã ngăn cản chính quyền của ông Ishiba nhượng bộ các ngành công nghiệp chủ chốt như ô tô, thép và gạo. Ông Ishiba đang phải đối mặt với một cuộc bầu cử quốc hội khó khăn vào ngày 20 tháng 7, cuộc bầu cử có thể khiến đảng cầm quyền mất thế đa số tại Thượng viện – và ông Ishiba mất chức thủ tướng.
Các quan chức Nhật Bản hy vọng Trump sẽ áp dụng hạn ngạch thuế quan, giống như ông đã làm với một số đồng minh trong nhiệm kỳ đầu tiên. Nhưng tổng thống đã nhanh chóng nói rõ rằng lần này sẽ không có ai được miễn trừ – kể cả Nhật Bản.
“Nhật Bản đang bị đối xử giống như các quốc gia châu Á khác, và điều đó không làm các nhà hoạch định chính sách ở đây hài lòng”, bà Tokuko Shironitta, giám đốc khu vực Nhật Bản của Asia Group, một công ty tư vấn, cho biết.
Khi các cuộc đàm phán thương mại kéo dài, ông Ishiba liên tục nhấn mạnh vị thế độc đáo của quốc gia mình là nhà đầu tư nước ngoài lớn nhất tại Hoa Kỳ kể từ năm 2019, tạo ra 1 triệu việc làm. Suy cho cùng, việc chào mời những khoản đầu tư đó đã từng có hiệu quả với Trump.
Lần này, điều đó không gây được tiếng vang. “Cảm giác như chúng ta vẫn còn trong sương mù dày đặc”, Akazawa nói với các phóng viên vào ngày 10 tháng 6. Hiện họ đã hoàn thành bảy vòng đàm phán.
Hiroshi Oe, cựu trưởng đoàn đàm phán thương mại, người từng làm việc trong Hiệp định Đối tác Xuyên Thái Bình Dương (TPP) với chính quyền Obama, cho biết Trump đang đưa ra những yêu cầu "thậm chí còn cứng rắn hơn" so với dự kiến. "Thật không may, họ dường như không còn hành động theo giả định rằng họ nên đối xử [với Nhật Bản] một cách đặc biệt nữa."
Các chuyên gia cho rằng các quan chức Nhật Bản có thể đã đánh giá thấp thái độ hoài nghi sâu sắc của Trump đối với đất nước này và dựa quá nhiều vào thiện chí. Một số tờ báo và nhà tư tưởng nổi tiếng của Nhật Bản hiện đang kêu gọi Nhật Bản xem xét lại chiến thuật của mình.
"Tôi tin rằng đây về cơ bản là một sai lầm chiến lược của chính phủ Nhật Bản và chính quyền Ishiba," Kenji Minemura, nghiên cứu viên cao cấp về chính sách đối ngoại Nhật Bản tại Viện Nghiên cứu Toàn cầu Canon, Tokyo, cho biết. "Chúng ta hiện đang ở một giai đoạn hoàn toàn khác so với chính quyền Trump đầu tiên. Hoa Kỳ giờ đây muốn những điều khác biệt."
Một số nhà phân tích nghi ngờ sự thay đổi này có thể phản ánh cảm nhận của Trump về Nhật Bản từ trước đến nay. Ông đã nảy sinh ác cảm với Nhật Bản khi, với tư cách là một nhà phát triển bất động sản vào những năm 1980, chứng kiến sự trỗi dậy của Nhật Bản để trở thành nền kinh tế lớn thứ hai thế giới và là mối đe dọa hiện hữu đối với sự thống trị kinh tế của Hoa Kỳ.
Điều này đã được xoa dịu trong nhiệm kỳ đầu tiên của ông, khi cựu thủ tướng Shinzo Abe xây dựng mối quan hệ thân thiết với Trump. Giờ đây, khi Abe vắng mặt, người đã bị ám sát vào năm 2022, Tokyo không còn giữ được mối quan hệ đó nữa.
“Ông ấy thuộc thế hệ chỉ trích Nhật Bản”, Minemura nói. “Đó là lý do tại sao sự nghi ngờ cố hữu của Trump đối với Nhật Bản lại nổi lên.”
Những đòn tấn công của Trump vào Nhật Bản dường như sẽ không sớm chấm dứt. Tại Tokyo, có những lo ngại rằng các đồng minh đang sa lầy vào một cuộc chiến thương mại trong khi đáng lẽ họ nên đoàn kết lại với nhau, do các mối đe dọa an ninh trong khu vực.
“Khi quan hệ của chúng ta trở nên tồi tệ, hoặc có vẻ như trở nên tồi tệ theo quan điểm của các quốc gia khác, tôi nghĩ điều đó sẽ chỉ khuyến khích Nga, Triều Tiên và Trung Quốc”, Ichiro Fujisaki, cựu đại sứ Nhật Bản tại Hoa Kỳ, cho biết.
Tokyo phải tìm cách đàm phán với Trump, ngay cả khi một giải pháp "đôi bên cùng có lợi" hoàn hảo là không thể. Ông Fujisaki cho biết, nghị quyết này có thể là một nghị quyết mà "chiến thắng của Hoa Kỳ được viết hoa là 'Chiến thắng', còn chiến thắng của chúng ta được viết thường là 'Chiến thắng'".
Một nghị quyết như vậy đã tỏ ra khó đạt được. Trump đã tập trung vào hai vấn đề với Nhật Bản: Ô tô và gạo. Đây cũng là hai lĩnh vực mà Tokyo không muốn nhượng bộ.
"Nhật Bản thực sự không có nhiều nhượng bộ để đưa ra, và những nhượng bộ mà họ có thể đưa ra, họ rất miễn cưỡng chấp nhận", Marcel Thieliant, giám đốc nghiên cứu Châu Á - Thái Bình Dương tại Capital Economics có trụ sở tại Singapore, cho biết.
Ông Trump đã nhiều lần phàn nàn về việc thiếu ô tô sản xuất tại Mỹ vào Nhật Bản so với lượng ô tô Nhật Bản nhập khẩu theo hướng ngược lại. Theo số liệu của chính phủ Nhật Bản, năm 2024, Nhật Bản đã xuất khẩu 1,4 triệu ô tô sang Hoa Kỳ và chỉ nhập khẩu 16.074 chiếc. Các chuyên gia ô tô Nhật Bản cho biết ô tô Mỹ từ lâu đã không được ưa chuộng tại Nhật Bản, bởi vì chúng quá lớn so với những con đường hẹp và chỗ đậu xe.
Ngành công nghiệp ô tô là xương sống của nền kinh tế Nhật Bản, và các nhà đàm phán vẫn chưa sẵn sàng nhượng bộ về thuế quan đối với ô tô. Nhật Bản có thể xem xét lại các tiêu chuẩn an toàn ô tô mà Hoa Kỳ cho rằng đang khiến hàng nhập khẩu của họ khó vào Nhật Bản hơn. Tuy nhiên, cho đến nay, Nhật Bản vẫn chưa thành công trong việc thúc đẩy Hoa Kỳ bãi bỏ mức thuế 25% đối với ô tô và phụ tùng ô tô.
Lúa gạo cũng là một vấn đề phức tạp đối với Nhật Bản, một phần vì tình yêu với nông nghiệp, một phần vì hương vị.
Hạt gạo Japonica trồng tại Nhật Bản - nổi tiếng với hình dạng tròn đầy đặn và vị ngọt tự nhiên - từ lâu đã được yêu thích ở Nhật Bản. Nó cũng trở nên mềm và dính khi nấu chín, và được coi là một loại ngũ cốc lý tưởng cho các món ăn truyền thống của Nhật Bản như sushi và cơm nắm.
Nhưng đối với Trump, gạo đã trở thành biểu tượng cho các rào cản thương mại không công bằng của Nhật Bản, các chuyên gia cho biết.
“Gạo là cách dễ nhất để ông ấy [Trump] chứng minh rằng Nhật Bản có một thị trường khép kín. Điều này mang tính biểu tượng”, ông Oe, cựu nhà đàm phán Nhật Bản, người trước đây từng phụ trách các cuộc đàm phán nông nghiệp Mỹ-Nhật, cho biết.
Ông Trump thực sự đã nhấn mạnh điểm này. “Nhật Bản, bạn của chúng ta, áp thuế 700% đối với gạo, nhưng đó là vì họ không muốn chúng ta bán gạo và các sản phẩm khác”, ông Trump phát biểu trong thông báo về thuế quan vào ngày 2 tháng 4.
Các quan chức Nhật Bản cho biết điều đó không hoàn toàn chính xác. Theo một thỏa thuận của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), Nhật Bản đã thiết lập hệ thống “tiếp cận tối thiểu” đối với gạo nhập khẩu, cho phép nhập khẩu tới 770.000 tấn gạo mà không phải chịu thuế. Thống kê thương mại cho thấy Hoa Kỳ là nước xuất khẩu gạo lớn nhất sang Nhật Bản, và phần lớn lượng gạo này được miễn thuế.
Một yếu tố khác giúp mở cửa thị trường gạo của Nhật Bản: Tình trạng thiếu hụt gạo gần đây khiến giá gạo tăng vọt đã buộc Nhật Bản phải chấp nhận nhập khẩu nhiều gạo hơn.
Tuy nhiên, việc tăng mạnh lượng nhập khẩu có thể khiến nông dân dễ bị cạnh tranh và vấp phải sự phản đối của giới vận động hành lang nông nghiệp hùng mạnh, khiến ông Ishiba khó có thể thay đổi lập trường chính trị của mình, cho rằng bảo vệ gạo Nhật Bản là vấn đề "lợi ích quốc gia", theo các chuyên gia.
Tuy nhiên, một số người cho rằng có lẽ đã đến lúc xem xét lại lập trường đó, xét đến cuộc khủng hoảng gạo và các cuộc đàm phán thương mại đang bị đình trệ. Các nhà phân tích cho rằng vì gạo nước ngoài rẻ hơn, việc tăng lượng nhập khẩu có thể giúp ích cho nhiều gia đình có thu nhập thấp hơn khi họ đối phó với giá gạo cao hơn - và với thông điệp phù hợp, cử tri có thể hiểu được.
Ông Oe nói: "Tôi tin rằng việc chấp nhận thêm gạo Mỹ thực sự phục vụ lợi ích quốc gia". "Điều này không làm suy yếu vị thế của Nhật Bản - trên thực tế, nó có thể tạo ra kết quả đôi bên cùng có lợi cho cả Nhật Bản và các đối tác."
