Từ “kế hoạch vĩ đại” đến thế bí vì đời sống quá đắt đỏ
Donald Trump bước vào Nhà Trắng với lời hứa sẽ “tái thiết” nền kinh tế Mỹ, làm cuộc sống của người dân rẻ hơn, dễ thở hơn. Nhưng sau gần một năm của nhiệm kỳ thứ hai, cơn khủng hoảng chi phí sinh hoạt vẫn bám riết, tỷ lệ ủng hộ thấp, còn Đảng Cộng Hòa thì liên tiếp nhận những cú tát bầu cử đau điếng. Trong bối cảnh đó, Trump buộc phải vội vã vẽ lại bản đồ kinh tế của mình – một “Plan B” chắp vá, vung đủ thứ lên tường xem dính được gì: nào là chi phiếu hoàn thuế quan 2.000 USD, nào là thế chấp nhà 50 năm, thế chấp “mang theo được” khi dọn nhà, rồi hứa hẹn hạ thuế một số mặt hàng nhu yếu. Vấn đề là: mỗi món đều đi kèm dấu hỏi to tướng, và có những ý tưởng khiến giới kinh tế lo ngại sẽ còn bóp nghẹt túi tiền người Mỹ thêm một vòng nữa.
Plan A: chiếc ghế ba chân và những giả định quá đẹp
Kế hoạch kinh tế ban đầu của Trump dựa trên ba giả định táo bạo: thứ nhất, Mỹ có thể thu về hàng trăm, thậm chí hàng nghìn tỷ USD nhờ thuế quan, vừa lấp đầy kho bạc, vừa không làm giá cả bùng lên. Thứ hai, nhà nước cắt mạnh chi tiêu và quy định, tiết kiệm khoảng 1.000 tỷ USD mỗi năm, khuyến khích doanh nghiệp mở rộng đầu tư, thuê thêm người, đồng thời khiến lợi suất trái phiếu giảm, kéo theo lãi suất vay mua nhà, mua xe, thẻ tín dụng đi xuống. Thứ ba, nguồn thu và khoản cắt giảm đó sẽ dùng để tài trợ cho một gói giảm thuế khổng lồ, giúp chi phí sinh hoạt dễ chịu hơn cho đa số người dân.
Tất cả chỉ vận hành được nếu cả ba chân ghế đều vững. Chỉ cần một chân lỏng, cả chiếc ghế sẽ lật. Và thực tế, đã có những chân không chịu đứng vững. Thị trường chứng khoán đúng là bùng nổ nhờ cắt giảm thuế và nới lỏng quy định, đặc biệt trong lĩnh vực AI. Nhưng giá tiêu dùng không hề đi xuống, mà tiếp tục nhích lên; lạm phát còn có dấu hiệu tăng trở lại một phần vì chính thuế quan. Doanh nghiệp lớn tuy tuyên bố rầm rộ về kế hoạch sản xuất tại Mỹ, nhưng đầu tư thực tế không bùng nổ như Nhà Trắng kỳ vọng, còn đà tuyển dụng trên toàn quốc thì chững lại. Lợi suất trái phiếu giảm, nhưng không đủ sâu để tạo khác biệt lớn: lãi vay mua nhà vẫn trên 6%, số người vay dưới chuẩn trễ hạn khoản vay mua xe đã tăng gấp đôi trong bốn năm theo đánh giá của Fitch.
Cử tri hết kiên nhẫn: kinh tế xấu, Trump bị đổ lỗi
Có thể là quá sớm nếu “kết án” toàn bộ kế hoạch kinh tế chỉ sau chưa đầy một năm nhiệm kỳ, nhưng tâm trạng ngoài kia thì không chờ nổi. Thăm dò cho thấy 72% người Mỹ cho rằng kinh tế đang “tệ”, 61% tin rằng chính sách của Trump đang làm mọi thứ xấu đi. Cuộc bầu cử mới đây, với thắng lợi dọn sạch của phe Dân Chủ, là dấu hiệu rõ ràng: một bộ phận không nhỏ cử tri từng bầu cho Trump đã quay lưng. Và hai chữ “affordability” – khả năng trả nổi hóa đơn – là từ khóa xuất hiện dày đặc khi người ta bước vào phòng phiếu. Plan A, với những lời hứa lung linh, đang bị thực tế gõ cửa một cách lạnh lùng.
Plan B: chi phiếu 2.000 USD từ thuế quan – cứu trợ hay thêm dầu vào lửa?
Trong thế bí, Trump tung ra Plan B. Phần đầu tiên là “cổ tức thuế quan”: gửi chi phiếu 2.000 USD cho người dân, lấy từ nguồn thu thuế nhập khẩu. Ý tưởng này không phải lần đầu xuất hiện, nhưng lần này chính thư ký báo chí Nhà Trắng còn công khai “đôn đốc”, khẳng định kế hoạch đang được cân nhắc nghiêm túc. Nghe thì giống một đợt “stimulus” kiểu mới, nhưng để làm được, Nhà Trắng phải thuyết phục Quốc hội, và đó không phải chuyện đơn giản khi lạm phát đã bắt đầu nhích lên lại. Các nhà kinh tế cảnh báo: bơm thêm vài nghìn USD vào tay mỗi hộ gia đình mà không tạo thêm hàng hóa, dịch vụ tương ứng, nghĩa là đẩy cầu lên trong khi cung chưa kịp tăng. Kết quả thường thấy: giá hàng hóa lại phi lên một nấc nữa. Tiền vào tay chưa nóng, siêu thị đã kịp “thu lại” một phần qua những con số trên kệ.
Thế chấp 50 năm: giấc mơ sở hữu nhà hay cái bẫy đời người?
Một ý tưởng khác của Plan B là khoản vay mua nhà 50 năm. Phủ nhận chuyện đang “bày trò”, chính Trump cũng thừa nhận chính quyền đang xem xét nghiêm túc: kéo dài thời hạn vay sẽ làm khoản trả hàng tháng giảm xuống, giúp nhiều người chạm tới giấc mơ sở hữu nhà hơn. Giám đốc Cơ quan Tài chính Nhà ở Liên bang còn gọi đây là “cuộc chơi thay đổi hoàn toàn.” Nhưng với những ai nhìn dài, bức tranh không tươi đến vậy. Vay 50 năm đồng nghĩa với việc vô số người sẽ trả tiền cho ngân hàng gần… cả đời mà vẫn chưa thật sự sở hữu căn nhà. Phần tiền nhẽ ra dành cho tiết kiệm hưu trí, đầu tư dài hạn sẽ chảy vào túi các tổ chức tài chính dưới dạng lãi. Tổng số lãi phải trả trong suốt vòng đời khoản vay sẽ phình ra đáng kể, bào mòn dần sự an toàn tài chính về lâu về dài của hộ gia đình.
Thế chấp “mang theo được”: tháo băng thị trường nhà, hay phá nát cả hệ thống?
Chưa dừng ở đó, Team Trump còn tính tới “portable mortgage” – thế chấp di động: người vay có thể mang lãi suất thấp hiện tại sang căn nhà mới khi chuyển đi. Nghe qua, đây là chiếc chìa khóa mở băng cho thị trường nhà đất đang đóng băng vì ai cũng ngại rời bỏ mức lãi vay thấp để bước vào hợp đồng mới với lãi suất cao. Nhưng chi tiết vận hành lại là cả một cơn ác mộng kỹ thuật. Người mua phải bù khoản chênh lệch giữa giá nhà cũ và nhà mới – thường bằng một khoản vay thứ hai. Thêm vào đó, hệ thống thế chấp Mỹ hiện dựa rất nhiều vào thị trường chứng khoán hóa khoản vay; nếu bỗng dưng các hợp đồng được “kéo đi kéo lại” theo người vay, cả cấu trúc đầu tư phía sau có thể chao đảo, đẩy lãi suất chung lên chứ không hạ xuống. Ý tưởng cởi trói cho thị trường nhà, nếu làm ẩu, hoàn toàn có thể biến thành cú giật tay khiến cả cỗ máy vận hành tín dụng nhà ở khựng lại.
Hạ thuế chuối, cà phê: liệu có cứu được hóa đơn chợ?
Bộ trưởng Ngân khố Scott Bessent quảng bá phần còn lại của Plan B: giảm thuế một số nông sản không trồng ở Mỹ như chuối, cà phê, với lời hứa “giá sẽ hạ rất nhanh.” Trên lý thuyết, đúng là giảm thuế nhập khẩu có thể làm giá sỉ hạ chút ít. Nhưng báo cáo cho thấy tới nay doanh nghiệp mới là bên gánh khoảng 80% chi phí thuế quan, chưa dám chuyển hết lên giá bán. Việc điều chỉnh thuế không chắc đã đem lại cú giảm giá rõ rệt cho người tiêu dùng, đặc biệt với những mặt hàng như cà phê – vốn đã chịu tác động từ biến đổi khí hậu trước cả khi có thuế quan – và lại là món hàng gần như “nghiện” đối với người Mỹ, khiến nhà bán lẻ có thể ung dung giữ giá cao. Chuối thì vốn dĩ đã là loại trái cây cực rẻ, dù có rẻ thêm chút ít cũng không đủ để kéo cả hóa đơn nhu yếu phẩm xuống đáy. Những động tác giảm thuế kiểu này giống như rắc chút đường lên một bức tranh chi phí đang tối màu, hơn là giải pháp căn cơ cho cơn bão giá chợ.
“Make America Affordable Again”: khẩu hiệu mới cho một nền kinh tế chữ K
Về mặt chính trị, Trump vẫn còn nhiều vốn liếng đặt cược trên sân kinh tế. Ông tái đắc cử với lời công kích Joe Biden vì đã để chi phí sinh hoạt bùng nổ sau cú sốc lạm phát hậu Covid, hứa rằng mình sẽ “cắt giá ngay ngày đầu tiên.” Nhưng món vũ khí chính là thuế quan đang trở nên kém được lòng dân, khi người Mỹ dần gắn trực tiếp chúng với những hóa đơn họ phải trả. Thực tế, các chính sách hiện tại dường như đang làm rõ thêm dáng hình “nền kinh tế chữ K”: phe giàu nhìn tài khoản đầu tư phình lên theo chứng khoán, còn phe nghèo ngày càng sống bám vào từng kỳ lương, không còn chỗ thở giữa tiền thuê, tiền chợ, tiền nợ.
Phản ứng đầu tiên của Trump trước thất bại bầu cử và các con số thăm dò xấu là… phủ nhận: khẳng định giá đã giảm, kinh tế vẫn “nhất lịch sử”. Nhưng những tiếng nói từ nội bộ cho thấy Nhà Trắng đã buộc phải nhìn lại: Trump đang được cập nhật về kinh tế thường xuyên hơn, được khuyên nên đi nhiều hơn trong nước, tập trung vào chính sách “giúp dân trả nổi hóa đơn” thay vì chỉ mải mê với hào quang đối ngoại. Bộ trưởng Bessent đã giới thiệu khẩu hiệu mới được Trump gật đầu: “Make America Affordable Again” – Hãy làm nước Mỹ trở nên trả nổi trở lại. Nhưng như mọi khẩu hiệu khác, tất cả sẽ nằm ở phần hậu trường: chính sách cụ thể là gì, ai sẽ được lợi, ai phải trả, và liệu đó có phải là Plan B thực sự giúp người Mỹ bớt nghẹt thở – hay chỉ là một lớp sơn mới trên chiếc ghế ba chân đang lung lay từ Plan A.
